Eskiçağ Türkiye Tarihi

Transkript

1 Eskiçağ Türkiye Tarihi Fr Fv»i C»v iı P f.!ılı ü i r i K i d i '

2 ESKİÇAĞ TÜRKİYE TARİHİ (En Eski Devirlerden Pers İstilasına Kadar) Prof. Dr. Ekrem. MEMİŞ

3

4 İÇİNDEKİLER Önsöz... Kısaltmalar G iriş...,..xi.xüi..x V BİRİNCİ BÖLÜM ANADOLU'NUN TARİH İ COĞRAFYASI 1-6 İKİNCİ BÖLÜM ANADOLU'NUN TARİH ÖNCESİ DEVİRLERİ ) Anadolu'da Taş Devri Kültürleri ) Kalkolitik Devir ) Anadolu'da Tunç Devri Kültürleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM M.Ö. 3. BİNYILDA ANADOLU'DA YAŞAYAN KAVİMLER HATTİLER LUVVİLER...: HUKRİLER...,... 38

5 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM M.Ö. 2. BİNYILDA ANADOLU'DA YAŞAYAN KAVİMLER HİTİTLER GAŞKALAR PALALAR LUKKALAR BEŞİNCİ BÖLÜM HİTİTLER DÖNEMİNDE ANADOLU'NUN SİYASİ TARİHİ ASUR TİCARET KOLONİLERİ ÇAĞI ESKİ HİTİT DEVLETİ GASIP KRALLAR DEVRİNDE ANADOLU ESKİ HİTİT DEVLETİNİN SON ZAMANLARI VE MİTANNİ GÖÇLERİ D. TUTHALYA VE YENİ HİTİT DEVLETİ ŞUPPİLULİUMA VE HİTİT İMPARATORLUK DEVRİ II. MURŞİLİ MUVATTALİ a. Amurru Krallığı b. Kadeş Meydan Muharebesi URHİ-TEŞUP <HL MURŞİLİ) IH. HATTUŞİLİ IV. TUTHALYA m. ARNUVANDA VE II. ŞUPPİLULİUMA ZAMANLARI...135

6 ALTINCI BÖLÜM HİTİT TARİHİNİN ORİJİNAL MESELELERİ TAHT MÜCADELELERİ HANEDAN ÜYELERİNİN YENİ FETHEDİLEN MEMLEKETLERE GÖNDERİLMESİ MESELESİ DIŞ POLİTİKA YEDİNCİ BÖLÜM EGE GÖÇLERİ SEKİZİNCİ BÖLÜM EGE GÖÇLERİNDEN SONRA ÖNASYA'NIN SİYASİ DURUMU VE GEÇ HİTİT ŞEHİR DEVLETLERİ TABAL MEMLEKETİ QUE MEMLEKETİ M EIİD (MALATYA) MEMLEKETİ KUMUKH MEMLEKETİ GURGUM (MARAŞ) MEMLEKETİ SAM'AL (ZİNCİRLİ) MEMLEKETİ SAKÇAGÖZÜ KARKAMIŞ (CERABLUS) HATTENA FRİGLER URARTU (VAN) KRALLIĞI LİDYA DEVLETİ

7 DOKUZUNCU BÖLÜM ESKİ ANADOLU KÜLTÜR TARİHİ NEOLİTİK VE KALKOLİTİK DEVİRLERDE ANADOLU'NUN SOSYO - EKONOMİK YAPISI ESKİ TUNÇ DEVRİ KÜLTÜRÜ ASUR TİCARET KOLONİLERİ ZAMANINDA ANADOLU KÜLTÜRÜ HİTİT KÜLTÜRÜ a. Hitit Devlet Teşkilatı b. Hitit Hukuku c. Hitit Toplum H ayatı d. Ekonomi ve Ticaret e. Dil, Yazı ve Edebiyat f. Hitit Sanah g. Hitit Dini GEÇ HİTİT ŞEHİR DEVLETLERİ ZAMANINDA ANADOLU KÜLTÜRÜ Harita ve Belgeler Bibliyografya Dizin

8 ÖNSÖZ Eskiçağ Türkiye Tarihi üzerine, şimdiye kadar pek çok araştırma ve inceleme yapılmıştır. Ancak bu çalışma ve araştırmaların büyük bir bölümü yabancı bilim adamları tarafından gerçekleştirildiği için, doğal olarak meydana getirilen eserler de yabana dillerde kaleme alınmıştır. Hâlbuki bu topraklar üzerinde yaşayan Anadolu insanının, geçmişini öğrenebilmesi için, memleketi hakkında yapılan yabana yayınlan takip etmesi gerekmektedir. Fakat bu günümüz ekonomik şartlan içerisinde mümkün değildir. Bu nedenle biz Türkiye'nin Eskiçağ Tarihi ve Medeniyeti ile ilgili yerli ve yabana neşriyatın büyük bir bölümünü gözden geçirerek, Türkçe bir kitap yazma denemesinde bulunduk. Şüphesiz bu eserleri tetkik ederken, Eskiçağ Türkiye Tarihi ile ilgili birinci elden yazılı vesikalan da gözden geçirmeyi ihmal etmedik. Aynca, yazılı vesikaların verdiği bilgileri, arkeolojik kazı sonuçlan ile mukayese ettik. Eserimiz zaman balonundan, en eski çağlardan başlayarak, Perslerin Anadolu'yu istila ettikleri döneme kadar (M.O. 6. yüzyılın ortalan) olan devrin tarihini kapsamaktadır. Bu eserin meydana getirilmesi için yapmış olduğum çalışmalarda, en büyük katkıyı, merhum hocam Prof. Dr. Füruzan KINAL'dan görmüştüm. Bu nedenle, her şeyimi borçlu

9 olduğum rahmetli hocamı, burada bir kere daha anmak istiyorum.. Öyle sanıyorum ki, her yeni baskıda güncellenen eserimizi sonuna kadar okuma zahmetine katlanan herkes, Eskiçağ Türkiye Tarihi hakkında kafasında oluşan soruların cevabım bulacaktır. Aynca şunu da belirtmek isterim ki, bu eser üniversitelerimizin Edebiyat, Fen-Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinde, Eskiçağ Tarihi alanında duyulan büyük eksikliği de önemli ölçüde giderecektir. Prof. Dr. Ekrem MEMİŞ Sinop

10 KISALTMALAR AfO AJA Archiv für Ooentforschungen. Berlin ve Graz American Journal of Archaelogy. Baltimore. ANET AndentNear EastemTexts relating to theold Testament.. Princeton 1955 An.St AEAB AJRM BİN BoSt Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaelogy at Ankara. London. D.D. Luckenbill, Andent Records of Assyrai and Babylonia. New York 1968,I-1L Archives Royales de Mari, Paris. Babylonian Inscriptions in the CoUection of James B. Nies. New Haven 1917 vd. Boghazköi - Studien. Leipzig. BoTU E.Forrer, Die Boghazköi - Texte im Umschrift 2. Cilt, Leipzig CAH CCT Cambridge Andent History. Cambridge. Cuneiform Tesit from Cappadodan Tablets in the British Museum, C.I-V, London. D.T.C.F.D. Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi. Ankara. EA El Amama EAT F. Kınal, Eski Anadolu Tarihi. Ankara EL HAB HG G, Eisser - J. Lewy, "Die Altassyrischen Rechtsurkunden vom Külte pe", MVAF 33 ve 35/3,1 - IL F. Som m er- A. Falkerıstein, Diehethitisch- akkadische Büinguis des Hattusüi I (Labama D). München 1938 (= ABAW, Fhil.-hist. A bt NF. 16.) J. Friedrich, Die Hethitischen Gesetze. Nachdıuck mit einer Vormerkung von A. Kammenhuber. Leiden 1971.

11 JCS JNES KBo Journal of Cuneiform Studies. Nevv Haven. Journal of Near Eastem Studies. Chicago. Keilschrifttexte aus Bogazköi. Berlin. Klf Kleinasiatische Forschungen (Yayınlayanlar F. Somıner ve H. KTS KUB MAOG MDOG MVAeG PRU RA RHA Ehelolf) Weimar 1930 J. Lewy, Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu İstanbul. Constantionapol Keilschrifturkunden aus Boghazköi. Berlin. Mitteilungen der Altorientalischen Gesellschaft. Leipzig. Mitteilungen der Deutschen Orient - Gesellschaft zu Berlin. Mittellungen der V orderasiatisch egyptischen Gesellschaft Leipzig. J. Nougayrol, Le Palais Royal dtjgarit. Textes Accadiens des Archives Sud. Paris Revue d'assyriologie et d'archeologie Orientale. Paris. Revue Hittite et Asianique. Organe de la Societe des Etudes Hittites. Paris. SBo H.G. Güterbock, Siegel atız Boğazköy. I-H, Berlin 1940,1942. TAD Türk Arkeoloji Dergisi THİT B. Umar, Türkiye Halkının İlkçağ Tarihi. İzmir ZA Zeitschrift für Assyriologie und Vervvandte Gebiete. Leipzig / Berlin. ZDMG Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesllschaft. Leipzig.

12 H SI GİRİŞ Bu eseri yazmamızın amacı, en eski devirlerden başlayarak, Persierin Anadolu'yu istilâ etmelerine kadar geçen zaman içerisinde Anadolu'nun, yani Türkiye mizin tarihini ayrıntılı bir şekilde gözler önüne sermekti. Bu nedenle önce, sözü edilen devirler arasındaki Anadolu tarihini aydınlatacak olan çivi yazılı Hitit, Asur ve Urartu vesikalarım tetkik ettik. Bundan sonra da Anadolu hakkında bilgi veren Homeıos, Herodotos, Ksenofon ve Strabon gibi Klasik Yunan müelliflerinin eserlerini gözden geğirdik. Ayrıca, Anadolu'nun çeşitli yörelerinde yapılan arkeolojik kazılar neticesinde ortaya çıkarılan buluntuları, yazılı belgelerin verdiği bilgilerle karşılaştırmak suretiyle, olayların doğruluğunu tespit etmeye çalıştık. Bir memleketin tarihini yazabilmek için, o ülkenin coğrafi şartlarının mutlak surette dikkate alınması gerektiğinden, eserimizin I. Bölümünde "Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasını ele aldık. Eserimizin II. Bölümü, "Anadolu'nun Tarih Öncesi Devirleri" idi. Bu bölümde, Taş devri kültürlerinden başlayarak, Kalkolitik ve Tunç devirlerinde Anadolu'nun sosyal ve ekonomik durumunu ana Katlarıyla ortaya koymaya çalıştık. IH. Bölümde, M.Ö. 3. Binyılda Anadolu'da yaşayan Hatti, Hurri ve Luwi kavimlerini, bunların dillerini ve dinlerini ele aldıktan sonra, IV. Bölümde başta HitiÜer olmak üzere, Gaşkalar,

13 Palalar ve Lukkalar gibi, M.Ö. 2. Binyılda Anadolu'da yaşayan kavimlerden söz ettik. "Hititler Döneminde Anadolu'nun Siyasî Tarihi başlığım taşıyan V. Bölümde, Asur Ticaret Kolonileri Devri sonunda Anadolu'ya egemen olan Hititlerin, bir devlet haline geldikten yıkıldıktan zamana kadar, çeşitli kavimlerle olan ilişkilerini gözler önüne sermeye gayret ettik. VI. Bölümde, "Hitit Tarihinin Orijinal Meseleleri" olarak gördüğümüz taht mücadeleleri, hanedan üyelerinin devlet yönetimine katkıları ve dış politika konulanna temas ettik. VU. Bölümde, başta Hititler olmak üzere, Mitanni ve III. Babil (Kaslar) gibi, M.Ö. 2. Binyıl Önasya dünyasının büyük devletlerini çökerten Ege GÖçleri'nden ve bu göçlerin doğurduğu sonuçlardan bahsettik. VIII. Bölümde ise, "Ege GÖçleri'nden sonra Önasya'nın Siyasî Durumu"nu, bu devirde ortaya çıkan Frig, Urartu, Lidya ve Geç Hitit Şehir Devletleri'nin, Büyük Asur Devleti'ne karşı verdikleri amansız mücadeleyi resmetmeye çalıştık. IX. ve son bölümü ise, Eski Anadolu kavimlerinin kültür tarihine ayırdık. Bu bölümde, Neolitik devirden başlayarak, Geç Hitit Şehir Devletleri'nin sonuna kadar, Anadolu nun sosyal, siyasal, ekonomik ve dinî yapışım bir tablo halinde çizmeye gayret ettik. Eserimizin son kısmına ise, okuyucularımıza faydalı olacağı düşüncesiyle, modem neşriyatı gösteren seçilmiş bir bibliyografya listesi ile önemli gördüğümüz bazı yazılı vesikaların Türkçe tercümelerini ve Anadolu'nun çeşitli dönemlerine ait siyasî haritaları koymayı da ihmal etmedik. Kitabımızın gerek okuyucularımıza, gerekse öğrencilerimize rehberlik etmesi, bizi mutlu edecektir.

14 ESKİÇAfi lurkiye TM İH t BİRİNCİ BÖLÜM ANADOLU'NUN TARİHİ COĞRAFYASI

15

16 ESKİÇAĞ TÜRKİYE TARİHİ g ; î ; Tarihini tetkik etmeye çalıştığımız saha, "ANATOLİA" denilen Küçükasya topraklandır. Bilindiği üzere, tarihi meydana getiren üç ana unsurdan biri de coğrafi mekândır. Bir kavmin tarihi, üzerinde yaşadığı toprakların coğrafi durumuna bağlıdır. Bu yüzden biz de işe, Anadolu'nun coğrafi mekânını tetkik ederek başlayacağız. Yalnız, Türkiye'nin bugünkü siyasal sınırları dışında kalan Kuzey Suriye yi de bu kavramın içine almamız gerekir. Çünkü bu bölge, gerek jeomorfolojik şartlar, gerekse kültür birliği bakımından, Anadolu ile devamlı bir bütünlük arz etmiştir. Haritaya bir göz atacak olursak, Anadolu'nun, Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları tarafından çevrelendiğini ve Asya ile Avrupa kıtaları arasında da bir köprü vazifesi yüklendiğini görürüz. Bu köprü, güneydoğudan Mezopotamya ve Mısır gibi Eski Doğu, batıdan ise Akdeniz medeniyetlerinin oluşturduğu Eski Batı dünyaları tarafından çevrilmektedir. Bu durum, Anadolu'ya bir kültür aracılığı görevi vermiş gibidir. Gerçekten, tarihin en eski devirlerinden itibaren Anadolu, doğudan ve batıdan birçok kavmin istilâsına maruz kalmış, pek çok medeniyete beşiklik etmiştir. Bu yüzdendir ki Anadolu, Doğu ve Batı kültür unsurlarının içice karışıp kaynaştığı bir bölge durumuna gelmiştir1. Nitekim daha M.Ö. 3. Binyıldan itibaren değişik kökenli birçok kavmin bir arada yaşaması ve bu durumun asırlarca devam etmiş olması, bunun en güzel ifadesidir. Anadolu'nun yeryüzü şekilleri, akarsuları ve iklim şartlan da, Anadolu tarihinin meydana gelmesinde büyük ölçüde rol oynamışlardır. Gerçekten, Anadolu'nun kuzeyden ve güneyden yüksek sıradağlarla kuşatılmış olması ve pek az yerden geçit vermesi2, bu 1 Ekrem Memiş, "Anadolu nun Eski Şark ve Garp Dünyaları Arasındaki Yeri, S. A-M- Selçuk Dergisi, Sayı. 1, Konya 1986, s Bu geçitler. Kuzey Anadolu'da Zigana ve Kop geçitleri ile Güney Anadolu'da

17 f H Ü EKREM MEMİŞ yönlerden yapılacak olan birçok kavimler göçüne imkân tanımazken, Batı Anadolu bölgesindeki dağların denize dik olarak uzanması, pek çok istilâcının, bu dağ oluklarından geçit bularak, Anadolu'nun ortalarına kadar ulaşmalarım mümkün kılmıştır. Ayrıca güney ve kuzey yönlerinde denize paralel olarak uzanan sıradağlar, Orta Anadolu'da yerleşen kavimlerin, bu dağların arkasında oturan kavimlerle kültürel münasebetlerini de engellemiştir. Örneğin, Karadeniz bölgesinde kabileler halinde yaşayan ve Hitit devletini, kuruluşundan yıkılışına kadar devamlı olarak rahatsız eden barbar Gaşka kavimlerine ulaşmak3 ve onları kültürel yönden etki altına almak mümkün olmadığı gibi, Toroslar'm arkasında oturan Kizzuvatna Krallığı4 da, bu dağlar yüzünden, Anadolu kültürünün değil, daha ziyade Mısır kültürünün etkisi altında kalmıştır. Van merkez olmak üzere, Doğu Anadolu bölgesinde M.Ö. 9. ve 6. yüzyıllar arasında önemli bir siyasî güç olarak ortaya çıkan Urartu Devleti5 de, bulunduğu mevkiinin çok sağlam ve ulaşılmaz olması nedeniyle, uzun süre Asut krallarına baş eğmemiştir. Dikkat edilirse, Anadolu'daki yerleşme merkezleri, dünyanın her tarafında olduğu gibi büyük akarsu ve göl kenarlarına kurulmuştur. Örneğin bir Hitit Devleti Kızılırmak ve Yeşilırmak nehirlerinin bulunduğu bölgeyi tercih ederken, bir Urartu Devleti Van Gölü ve Urmiye Gölü arasındaki bölgeyi kendisine yurt Gölek Boğazı, Beylan Geçidi ve Arşlardı Bel geçitleridir. Güney Anadolu'daki geçitler hakkında geniş bilgi edinmek için bkz: U. Bahadır Alkım, "Sam'al ile Asitavvandavva Arasındaki Yol", Belleten XXIV, Sayı. 95, Ankara 1960,s ı Gaşkalar hakkında bilgi edinmek için bkz; Von Schuler, Die KaSkaer, Berlin A. Goetze, Kizzuwataa and the Problem of Hittite Geography. Yale Oriental Series 22, New Haven A.H. Sayce-D.Lİtt, "The Kingdom of Van (Urartu)," CAH IH, chp. Vin, Cambridge 1970, s

18 E S K İ Ç l t If t M İ V E T M İM İ Ü olarak seçmiş, bir Lidya Devleti ise Gediz, Büyük Menderes ve Küçük Menderes nehirlerinin sulamış olduğu sahada kurulmuştur. Anadolu insanının sosyal ve ekonomik yaşantısı üzerinde, iklim faktörünün de büyük etkileri olduğunu unutmamak lâzımdın Bilindiği üzere Anadolu'da, birbirinden farklı üç çeşit iklim görülür: 1. Akdeniz iklimi, 2. Karadeniz iklimi, 3. Karasal iklim. Akdeniz iklimi, Akdeniz ve Ege bölgelerinde görülür. Bu iklimde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise ılık ve yağışlı geçer. Karadeniz ikliminde ise her mevsim yağışlıdır. Bunda, bölgenin sık ormanlarla kaplı olmasının da büyük rolü vardır. Karasal ildim, Orta, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da görülür. Bu iklimde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise oldukça soğuk geçmektedir. Bundan başka, yaz ile kış ve gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkları da büyüktür. Görülüyor ki iklim şartlan, Anadolu insanına ne yapması gerektiği hususunda bir yön tayin etmiştir. Bu nedenle, Anadolu'da yerleşen siyasal toplulukların hayatı, genellikle tanma dayanmak mecburiyetinde idi. Çünkü bu devirlerde, henüz denizin nimetlerinden yararlanma yollan bilinmiyordu. Fakat Anadolu'daki ziraat ekonomisini Mısır ve Mezopotamya ile bir tutmak doğru olmaz. Çünkü Anadolu nehirlerinin hiçbirisi, Mısır'ın can damarı sayılan Nil nehrinin yaptığım yapamıyordu. Aynca Mezopotamya'da olduğu gibi, düz bir araziye kanallar açmak suretiyle sulamak da arızalı bir durum arz eden Anadolu topraklan için söz konusu olamazdı. Bu yüzden, Anadolu sakinlerinin ziraata dayanan ekonomik hayattan, bir yerde yağışlara bağlı idi. Havalar iyi gittiği takdirde bol ürün almıyor, bunun tersi olursa kıtlık tehlikesi ile karşı karşıya kalınıyordu. Bu sebeplerden dolayıdır ki, Hitit kralları, devamlı olarak sefer etmek

19 ^ I S I S S İ EKREM MEMİŞ ve özellikle Münbit Hilal bölgesinden6 sağladıkları ganimetle geçinmek yolunu tutuyorlardı. Anadolu nun ziraata elverişli olmayan dağlık bölgelerinde ise halk, hayvancılıkla geçiniyordu. Nitekim Van bölgesinde M.Ö, 9-6. yüzyıllar arasında büyük bir devlet kuran Urartularm da ekonomik hayatı, büyük ölçüde hayvancılığa dayanıyordu. Anadolu'nun M.Ö. 2. binyıl tarihi, gerek Hititlerin başkenti Hattuşaş'ta keşfedilen arşivler sayesinde7, gerekse Hititlerle çağdaş yaşamış Mısır, Mitanni ve Asm devletlerinden kalan vesikalar sayesinde aydınlığa kavuşmuştur. Fakat Anadolu nun M.Ö. 2. binyıl coğrafyası bir problem olarak varlığım devam ettirmektedir. Ancak, Hitit metinleri üzerinde yapılan yoğun çalışmalarla8, bu problemin kısmen de olsa çözülmesi için gerekli gayret gösterilmektedir. Özellikle Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi öğretim üyelerinden Hititolog Prof. Dr. Hayri ERTEM, bu konuyla ilgili çalışmaları ile büyük aşamalar kat etmiştir,9 Anadolu'nun eskiçağlardaki tarihini ele alırken, yukarıda zikrettiğimiz coğrafi faktörleri, daima göz önünde bulunduracağız. 6 Habur nehri ve kollarının suladığı bölgeye "Münbit Hilal" bölgesi adı verilir. 7 Su arşivler. Alman arkeologu Kurt Bitte) tarafından ortaya çıkarılmıştır. 8 Bu çalışmaların en mühimi, Gaıstang ve Gumey tarafından gerçekleştirilmiştir. Bkz. J. Garstang-O.R Gumey, The Geography of the Hittite Empire, London Hayri Ertem, Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adlan Dizini, Ankara 1973.

20 ESKİÇAĞ TÜRKİYE TARİHİ f i t İKİNCİ BÖLÜM ANADOLU'NUN TARİH ÖNCESİ DEVİRLERİ

21

22 ESKİÇACTlltKİYîT/M HtlI 1) Anadolu'da Taş Devri Kültürleri Bilindiği üzere Anadolu, maden devrine erişinceye kadar, binlerce yıl süren uzun bir taş devri yaşamıştır. Taş devri kültürleri; Paleolitik, Mezolitik ve Neolitik devirler olmak üzere üçe ayrılır. Paleolitik devir, tarihten önceki devirlerin en eski safhası olup, Yontma Taş Devri" olarak da bilinir. Bu devirde insanlar, kültür bakımından avcılık seviyesinde bulunuyorlardı. Başka bir deyişle, yiyeceklerini temin edebilmek için, bütün gün dolaşarak av aramakta, geceleri ise mağara ve ağaç kovuklarında barınmakta idiler. Bu devirdeki bütün araç, gereç ve silahlar, taştan ya da kemikten yapılmıştır. Anadolu'nun en eski paleolitik çağ yerleşmelerinden ilki, Gaziantep yakınlarında yer almaktadır. Gaziantep'teki Dülük köyünün Keber tepesinde yapılan bilimsel kazılarda, alt paleolitik döneme ait çakmaktaşı aletler ve bu aletlerin yapıldığı atölyeler bulunmuştur. Bu kalıntılar ışığında, Dülük, MÖ yıllarına tarihlenerek dünyanın en eski yerleşimlerinden biri olarak gösterilmiştir. Paleolitik çağın en eski yerleşim merkezlerinden İkincisi ise, İstanbul da Küçükçekmece Gölü'nün kuzey ucundaki Yanmburgaz Mağarası'dır. Burada günümüzden 400 bin yıl öncesine ait insan ve hayvan fosillerine rastlanmıştır1. Anadolu'da Yamnburgaz dan hemen sonraya ait önemli yerleşmelerden biri de, Antalya'nın 27 km. kuzeybatısındaki Karain Mağarası'dır.2 Paleolitik devre ait en önemli buluntular, 1 Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisinin ABC'si, Simavi Yayınlan, İstanbul 1991,,s Kılıç Kökten, Anadolu'da prehistorik yerleşme yerleri ve yıllarında yapılan tarih öncesi araştırmalar (4. Türk Tarih Kongresi, s ); K. Kökten, Ban prehistorik istasyonlar hakkında yeni gözlemler (DTCF Dergisi V J2,1947, s ); K. Kökten 1949 yılı tarih öncesi araştırmaları hakkında kısa rapor (Belleten, c. 13, No: 52, 1949, s ); K. Kökten, Anadolu'da prehistorik

23 ^ ' j l İ Ü N EKREM MEMİS üç büyük bölmeden oluşan bu mağarada ele geçirilmiştir. MÖ yıllan arasında tarihi enen Karaın Mağarası Paleolitik buluntularının bir kısmı Ankara'daki Eski Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde, bir kısmı da Antalya Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir.. Paleolitik devirden sonra başlayan ve "Orta Taş Devri" demek olan Mezolitîk devir, M.Ö yıllan arasmda tarihlenmektedir. Mezolitik devir, Paleolitik devrin bir devamı niteliğindedir. Mezolitik devirden sonra, insanlığın eriştiği kültür aşamasına Neolitik (Yeni Taş Devri) devir denilir3. Neolitik devir, taş devri kültürleri içerisinde bir inkılâp devri olarak kabul edilir. Çünkü bu devirde birtakım yeni keşif ve icatlarla karşılaşılmaktadır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: 1. A teş, insanoğlu tarafın dan kon trol a ltın a alın m ıştır, 2. P işirm e tekn iği ile seram ik im alin e başlan m ıştır. 3. Z ira at keşfedilm iştir. 4. İlk d efa o la ra k yerleşik h a y a t başlam ıştır. Görüldüğü üzere, yukarıdaki keşif ve icatlann her biri, bir diğerinden kaynaklanmıştır. Gerçekten, paleolitik devirlerden beri mevcudiyeti bilinen ateş, Neolitik devirde insanoğlu tarafından kontrol altına alınmış ve buna bağlı olarak da o güne kadar elde yapıldıktan sonra güneşte kurutulan çanak çömlekler, ateşte pişirilmek suretiyle daha sağlam ve daha kullanışlı hale getirilmiştir. yerleşme merkezlerinin dağılışı üzerine bir araştırma (DTCF Dergisi, X/3-4,1952); K. Kökten, Antalya'da Karain Mağarası'nda Yapılan tarih öncesi araştırmalarına toplu bir bakış (TAD VIl/1,1957, s 46-48). 3 Bu konuda özetlenmiş bilgi için bkz: F. Kınal, EAT, Ankara 1987 (2. Baskı), s , James Mellaart, Early Cultures of the South Anatolian Plateau (An. S t, c.ll, 1961, s ); U. Bahadır Alkım, Anatoüa I, s

24 ESKİÇA Ğ TÜ RKİYE TARİHİ İ f f l ; Neolitik devre kadar, yiyeceğini doğadan temin eden insanoğlu, bu devirde ilk defa olarak ekip biçmeye başlamıştır. Ne var ki, bu defa da bir başka problem ortaya çıkmıştı. Çünkü ekip dikilen tarla ve bahçelerin, yabani hayvanlardan ve dış düşmanlardan korunması gerekiyordu. Bu yüzden, Neolitik devir Anadolu insanı, ekip diktiğini beklemek için, tarla ve bahçelerin kenarlarına küçük kulübeler kurmuştur. BÖylece, Neolitik devirde ilk yerleşik hayat, başka bir tabirle köy kültürü başlamış oluyordu. Anadolu'da M.Ö yıllan arasına tarihlenen Neolitik devrin en önemli yerleşme merkezleri; Burdur-Hacılar4, Konya- Çatalhöyük5, Mersin-Y ümüktepe6, Tarsus-Gözlüktıle7, Diyarbakır-Çayönü8, Malatya-Caferhöyük,9 Beyşehir Gölü çev- 4 J. MeUaart, Haalar-Burdur excavations, 1957 (TAD Vm/1,1958, s ); J. Mellaart, Excavations at Haalar, 1959 (An. S t c. 10, s ); J. MeUaart, Excavations at Haalar, fourth preliminary report (An. St. c.ll, 1961, ). 5 J.Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, 1961 (An. S t, c.ll, 1961, s.39-75); J.Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, 1962 (An. st. c.13,1963, s ); J.Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, 1963 (An. S t, c.15,1965, s ); J.Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, 1965 (An. St., c.16, 1966, s ); J.MeUaart Excavations at Çatal Hüyük, 1961 (TAD Xl/1,1961, s.49-52); j.mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, 1962 (TAD XH/2,1963, s );Perry A. Bialor, The chipped stone İndustry of Çatal Hüyük (An. St., c.12,1962, s ); Harold B. Bumham, Çatal Hüyük-The textiles and twined fabrics (An. St, c. 15,1965, s ). 6 John Garstang tarafından yapılan Mersin Yümüktepe kazılannda, XXV-XXXm. yapı katlan arasında bu kültüre rastlanmıştır. Bkz: J. Garstang, Prehistorîc Mersin, s Tarsus Gözlükule höyüğü 22 m. yüksekliğinde, 300 m. uzunluğundadır. Burada 'de Amerikah arkeolog Hetty Goldman ve döneminde de T. Öz güç başkanlığında kazılar yapılmıştır. Bu konuda geniş bilgi edinmek için bkz: Hetty Goldmariın kazı raporları AJA 39,1935, s ; AJA 41,1937, s ; AJA 42, 1938, s ; AJA 44, 1940, s da yayınlanmıştır. Kazılar üzerine Özetlenmiş bilgi için bkz: Tahsin Özgüç, Gözlükule Kazılan (Belleten, c.ll, 1947, s ); ve Türk Ansiklopedisi'nde T. Özgüç'ün yazdığı "Gözlükule" maddesi. 8 Diyarbakır'a bağh Ergani ilçesi Sesverenptnar Köyü sınırlan içerisinde yer alan Çayönü höyüğü, Halet Çambel başkanlığındaki bir kazı heyeti tarafından

25 BBHB ou»*»1? resindeki Suberde10 ve Erbaba höyükleri11 ile Keban Barajı'nırt şimdi kaplamış olduğu alandaki höyüklerdir12. Neolitik devirlerdeki yerleşim merkezlerinin etrafında sur yoktur. Ancak evler, aralık btrakılmaksızın yan yana inşa edilmek suretiyle, sur yerini tutacak, bir savunma dizgesi meydana getirilmiştir13. Bu evlerin kapılan olmayıp, damın üzerinde açılan bir delikten merdivenle içeriye iniliyor ve sonra merdiven içeri çekiliyordu. Neolitik devir seramikleri tek renkli olup, bu devirde yapılan araç ve gereçlerin tümü, yine taştan ve kemikten imal edilmiştir. Ancak, bu devir aletleri kaba saba olmayıp, perdahlanmışlardı. Bu yüzden Neolitik devre, ''Cilalı Taş Devri" de denilmektedir. kazılmış olup, burada M.Ö. 7. Binyıla tarihlenen Neolitik buluntular ele geçirilmiştir. Çayönü 1981 Kazı Raporu için bkz: IV. Kazı Sonuçlan Toplantısı, Ankara, 1982, s Cafer Höyük, Malatya ili sınırlan içerisinde yer almakta olup, buradaki kazılara 1980 yılında Prof. Dr. Jacques CAUVTN başkanlığındaki Fransız kazı heyetince başlanmıştır. Cafer Höyük Neolitik yerleşmesi, M,Ö. 7. binyılın başlarına tarihlerdi. Bu konuda bilgi edinmek için bkz. Jacques CAUVIN, Cafer Höyük Kazısı 1982 Yılı Raporu, V. Kazı Sonuçlan Toplantısı, İstanbul 1983, s Suberde, Konya'ya bağlı Seydişehir'in 13 km. kadar güney doğusunda, Suberde Köyü bitişîğindedir. Burada Jacques Bordaz tarafından kazı yapılmıştır. Bu hususta bkz: J. Bordaz, The Suberde Excavations (TAD XVü/21968, s ). u Beyşehir'i İsparta'ya bağlayan yol üzerinde, Beyşehir'in 10 km. kadar kuzeyindeki Gölkaşı Köyü nün 2,5 km. kuzeydoğusunda yer alan Erbaba höyüğü, yıllan arasında yine J. Bordaz tarafından kazılmıştır. Bu hususta bkz: J. Bordaz, The 1969 excavations at Erbaba (TAD XVII1/2,1976, s, 39 43). 12 Bu bölgede, yıllan arasında kurtarma kazılan yapılmış olup, bu kazılar H. Z. Koşay, Ufuk Esin ve Güven Arsebük, Kılıç Kökten, Baki Öğün, Hayri Ertem, Ümit Serdaroğlu, Davit Frendi, Robert VVhallon ile Herıry T. VVriğht, Herald Hauptmann, Richard P. Harper tarafından gerçekleştirilmiştir. 13 Rudolf Naumann, Eski Anadolu Mimarlığı, Çev: Beral Madra; TTK Yayını, Ankara, 1975, s. 247.

26 ESKİÇAd îfirktve TARİHİ 1 * 2) Kalkolitik Devir Anadolu da Neolitik devirden sonra başlayan ve taş aletler yanında az miktarda madenin de kullanıldığı devre Kalkolitik devir denilir14. Kalkolitik tabiri, Hellen dilinde "bakır" anlamına gelen khalkos ile "taş" anlamına gelen lithos'tan türetilmiş olup, "Bakır-Taş Devri" olarak da isimlendirilir.15 Bu devrin en önemli özelliği, taş aletlerden yine yaygın bir şekilde yararlanılmakla beraber, madenlerden de yararlanılmaya başlanmış olmasıdır. Bu devirde, yaygın olmamakla beraber, en çok kullanılan maden bakırdır. Kalkolitik devirde, Neolitik devre göre önemli değişiklikler olmamış ise de, yine de bazı gelişmeler tespit edilebilir. Her şeyden önce tarım daha ilerlemiş, araçlar daha gelişmiştir. Dokumacılığın da bu devirde başladığı tahmin edilmektedir. Çömlekler çömlekçi çarla henüz bilinmediğinden yine elde yapılmakta, bazı yerlerde ise bunların üstüne kaim bir astar boya çekildikten sonra, geometrik motiflerin çizildiği görülmektedir. Bu devirde ölüler daha ziyade ağzı açık küplere gömülmüş, küpün içerisine ölen kişinin silahlan, ve eşyalın da konulmuştur. Kalkolitik devrin bir başka önemli özelliği de, bu devirdeki yerleşim merkezlerinin biraz daha büyümüş olup, bunların etrafının surlarla çevrilmiş olmasıdır. Örneğin Kalkolitik devir Hacılar yerleşmesi, böyle bir surla çevrilmişti. Demek ki, Kalkolitik devir Anadolu insanı, kendisini pek güven içinde hissetmemiş olacak ki, böyle bir yola başvurmuştu. Ayrıca şehir suru, esu Anadolu'da Kalkolitik devir hakkında özetlenmiş bilgi için bkz: Refik Duru, Eski Anadolu Kültürlerinin Ana Hatları (En Eski Çağlardan M.Ö. 2- Binyıl Başlarına Kadar), K.T.Ü. Yayım, Trabzon 1966, s. 7-8; F. Kmal, EAT; Ankara 1987 (2. baskı), s ; U. Bahadır Alkım, Anatolia 1,1968, s, 69-79; Seton Lloyd, Eacly Highland Peoples of Anatolia, London 1967, s ; 81-83; T. Özgüç, Öntarihte Anadolu'da Ölü Gömme Âdetleri, TTK Yayını, Ankara Büğe Umar, THİT, Cüt Ç İzmir 1982, s. 6.

27 kiçağda bağımsızlığın bir işareti olarak kabul edilmekte idi. Bir şehir, bir başka şehri yendiği zaman, onun bağımsızlığına son verdiğini göstermek için etrafındaki surları yıktmrdı. Anadolu'da yaklaşık olarak M.Ö yıllan araşma tarihlenen Kalkolitik devrin en önemli yerleşme merkezleri Pulur16, Canhasan17, Beycesultan18,. Horoztepe19, Yiimüktepe20, 16 Erzurum'un 20 km. güneybatısında bulunan Pulur höyüğünde 1960 yılında H. Z. Koşay tarafından kazılar yürütülmüştür. Bu hususta bkz: H. Z. Koşay, Pulur Kazısı, 1960 (TAD XI/1,1961, s ). 17 Canhasan Höyüğü, Karaman vilayeti sınırlan içerisinde olup, il merkezinin 22 km. kuzeydoğusundadır. Uzunluğu 360, genişliği 280 ve ovadan yüksekliği 5 m. olan Höyükte, yılları arasında Davld French yönetiminde kazılar yapılmıştır. Bu kazılar hakkında geniş bilgi edinmek için bkz: D.H. French, Excavations at Can Haşan, 1961 (An. St,, c.12,1962, s ); D.H- French, Excavations at Can Haşan, 1963 (An. St., c,14, 1964, s ); D. H. French, Excavations at Can Haşan, 1964 (An. St., c. 15,1965, s ); D.H. French, Excavations at Can Haşan, 1965 (An. S t, c. 16,1966, s ); D. H. French, excavations at Can Haşan, (TAD X//2, 2962, s ); D. H. French, Can Hasan- Karaman, 2962 (TAD Xmi, 1962, s ); D.H. French, Can Haşan 1963 and 2964 (TAD XUl/2, 1964, s ); D.H. French, Can Haşan, 1965 (TAD XlV/l-2, 1965, s ); D. H. French, Can Haşan, 1966 (TAD XV/1,1966, s ); D. H. French, Can Haşan, 1967 (TAD XV1/1, 1967, s ; D. H. French, Can Haşan, 1970 (TAD XIX/1,1970, s ). 18 Denizli'ye bağlı Çivril ilçesinin 5 km. güneybatısında dır. Geç Kalkolitik çağ ve başından sanıma kadar tüm dönemleri ile Tunç çağının buluntularım verir. Burada arasında Seton Ilyod tarafından kazılar yapılmıştır. Kazılarda yazılı belge bulunamamıştır. Kazılar hakkında bilgi edinmek için bkz: S. Lloyd, Beycesultan excavations, 1957 (TAD VIII/1, 1958, s ); S. Lloyd, Beycesultan excavaüons, 1959 (TAD X/2,2960, s ); S. Uoyd, Beycesultan, 1959 (An. st; c. 10,1960, s ); ]. Mellaart, Westem Anatolia, Beycesultan and flıe Hittites (Mansel'e Armağan, c. 1, s ). 19 Tokat'ın kuzeyindeki ilçe merkezi Erbaa'nın bilişiğindedir yılında yürütülen kazılan T. Özgüç ve M. Akok yürütmüşlerdir. Kalkolitik ve Tunç devri buluntuları vermiştir. Horoztepe kazılan hakkında bilgi edinmek için bkz: T. Özgüç; Kültepe ve Horoztepe Kazılan (TAD Vm/1,1958, s ); T. Özgüç- M. Akok, Horoztepe Eski Tunç Devri Mezarlığı ve İskan Yeri, TTK Yayım, Ankara 1958; T. Özgüç-M. Akok, Horoztepe eserleri (Belleten, c. 22,1957, s ). 20 Mersin'in 3 km. batısında bulunan Yiimüktepe, John Garstang tarafından kazılmış olup, burada Kalkolitik ve Tunç devrine ait buluntular ele geçirilmiştir. Yiimüktepe kazılan hakkında bilgi edinmek için bkz: J. Garstang, Prehistoriç

28 ESKİÇ A C TÜRKİYE TARİHİ U j ; Tümen Höyük21, Kusura22, Alacahöyük23, Büyükgüliücek24, Yazır25, Alişar26 ve Fikirtepe27 höyükleridir. Mersin, Oxford 1952; Ekrem Akurgal, Andent Civillzations and Ruins of Turkey, 3. Baskı, İstanbul 1973, s. 345; T. Özgüç, Yümüktepe Kazılan (Belleten, c. 22,1947, s ; ) n Gaziantep'e bağlı İslahiye ilçesinin 10 km. doğusunda yer alan Tümen HÖyük te arasmda yürütülen kazılan Bahadır Alkım yönetmiştir. Bu kazılar hakkında bilgi edinmek için bkz: B. Alkım, 1959 İslahiye bölgesi araşürmalan (TAD X/l, 1960, s. 7-9); B. Alkım, Yesemek Çalışmaları ve Tilmen Höyük kazısı (TAD Xl/11962, s. 5-6,); B. Alkım, 1961 Dönemi Tilmen Höyük ve Yesemek kazılan (TAD XI/2,1961, s. 7-vd.); B. Alkım, Tilmen Höyük ve Samsun Bölgesi Çalışmalan (TAD XX/2,1973, s. 5-16); B. Alkım, Tilmen Höyük kazısı ve Samsun bölgesi araşürmalan (TAD XXI/2,1974, s ); B. Alkım, Tümen Höyük Çalışmalan, (Belleten c. 26,1962, s ). 22 Afyonkarahisar'm Sandıklı İlçesi sınırlan içerisinde olup. Kalkolitik devir buluntuian vermiştir. Burada Cambridge Üniversitesi adına VVflfred Lamb yönetiminde, yıllarında kazı yapılmıştır. Bu konuda aynca bkz: Süleyman Gönçer, Afyon İli Tarihi, c. 2, İzmir 1971, s Alacahöyük, Çorum iline bağlı Alaca'nın 17 km. kıızeybatısmdadır. Burada Kalkolitik devirden Hitit İmparatorluk çağma kadar gelen tabakalar keşfedilmiştir. Alacahöyük kazılarını, H. Z. Koşay önce arasında R. Oğuz Arık ile; sonra lan M. Akok ile birlikte yürütmüştür. 24 Büyükgüliücek höyüğü, Alacahöyük ile Çorum arasında, Alaca'yı Çorum'a bağlayan yolun 4 km. kadar batısında yer alır. Kalkolitik devir buluntuları vermiştir, Burada 1947 ve 1949 da yapılan kazılan da H. Z. Koşay yönetmiştir. Bu hususta bkz: H. Z. Koşay-MAkok, TTK tarafından yapılan Büyükgüliücek kazısı, 1947 ve 1949'daki çalışmalar hakkmdald ilk rapor, TTK Yayım, Ankara 1957; H.Z. Koşay, Alacahöyük ve Güllücek kazılarının Sonuçlan (IV. T.T. Kongresi, s ); H.Z. Koşay-M, Akok, Büyükgüliücek araşürmalan üzerine ilk rapor (Belleten, c. 12,1948, s )- 25 Yazar Höyüğü, Sivrihisar a bağlı bucak merkezi Günyüzü nün Yazır köyü yakınında, Örenbağlan denen yerdedir. Burada,1955 yılında, define arayıcısı köylüler tarafından kaçak kazılar yapılmıştır ve bulduklan çanak çömleği de sonradan yetkililere teslim etmişlerdir. Höyükte yapılan incelemede, bunun, Büyükgüliücek uygarlığı İle çağdaş ve onu yansıtan bir uygarlığın yerleşme alanı olduğu anlaşılmıştır. Bu hususta bkz; Kad Temizer, Yazır Höyüğü Buluntuian (V. T. T. Kongresi, s ). 2S Alişar Höyüğü, Yozgat'a bağlı ve onun 34 km. doğusundaki ilçe merkezi Sorgun'u diğer bir ilçe merkezi Sankaya'ya bağlayan yolun ortasına yakın yerde, doğu yaranda, Alişar köyü'nün 2,5 km. kuzeyindedir. Burada Chicago Üniversitesinden Von der Osten tarafından arasında kazüar yapılmışhr: Höyük, Kalkolitik çağdan başlayarak, çeşitli devirlerin buluntularını

29 H l l onaıiemis 3) Anadolu'da Tunç Devri Kültürleri Kalkolitik devirden sonra Anadolu'da Tunç devri başlar28. Tunç devri, M.Ö. ca yıllan arasına taıihlenmekte olup, 3 ana bölüme ayrılır: l.e sk i Tunç D evri (M.Ö. ca ) 2.0 r ta Tunç D evri (M.Ö. ca ) 3.Yeni Tunç D evri (M.Ö. ca ) Bu devirlere yaklaşık olarak verilen tarihlerden de görüleceği üzere Yeni Tunç Devri, Büyük Hitit İmparatorluğu zamanına (M.Ö ) rastlar. Orta Tunç Devri ise Asur Ticaret Kolonileri Çağı (M.Ö ) ve Eski Hitit (M.Ö, ) devirlerini içine alır. Eski Tunç Devri'nin ilk dönemini oluşturan M.Ö yıllan arasında Anadolu'da neler olup bittiğini bilmiyoruz. Ancak bu ilk dönemde, araç ve gereçlerin yapımında o kadar çok bakır kullanılmıştır ki, bu yüzden arkeologlar, Eski tunç devrinin bu safhasını "Bakır Çağı" olarak da adlandırmaktadırlar. M.Ö yıllan araşma tarihlenen ikinci dönemde ise Anadolu'da birtakım şehir devletleri olduğunu, Mezopotamya kökenli Şartamhari metinleri vasıtasıyla öğreniyoruz. Aslında, gerçek anlamdaki Tunç Devri, bu ikinci safha ile başlamaktadır. Çünkü ilk dönemde, muhtelif araçların ve silahların yapımında bol miktarda kullanılan bakırın, son derece yumuşak olması ve çabuk eğilmesi yüzünden, Anadolu insanı, balarla kalayı birleştirerek yeni ve sağlam bir alaşım elde etmiştir ki, bu, tunçtur il vermiştir. Bu Hususta bkz: F. Kınal, EAT, s İstanbul'un karşı yakasında, Kadıköy dolaylarındaki Fiklrtepe'de Kalkolitik devir buluntuları ele geçirilmiştir. Bu hususta bkz: Kurt Bittel, Fikirtepe Kazım (V. T.T. Kongresi, s ). 28 Bu konuda genel bilgi edinmek için bkz: ]. Mellaart, Early Cultures of South Anatolian Plateau, İL The Late chalcolithic and Early bronze ages in the Konya plaln (An. St., c. 13,1963, s ); B. Alkım, Anatolia 1, s ; S. Lloyd, Early Highland peoples of Anatolia, S ; Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi'nin ABC'si, İstanbul 1991, s

30 ESKİÇA fi TÜRKİYE TARİHİ Eski Tunç devrinde bakırın yanında tunç, kurşun ve kalaydan başka altın, gümüş ve elektron gibi çeşitli madenler de bol miktarda kullanılmıştır. Ayrıca bu devirde etrafı surlarla çevrilmiş küçük şehir devletlerinin kurulduğunu görüyoruz25. Eski Tunç devrinde çanak ve çömlekler halâ elde yapılmaktaydı ve bunlar genellikle boyasızdı. Bu devirde, küçük heykelciklerin yapıntımda oldukça ileri bir düzeye ulaşılmıştır. Bunlar arasında Alacahöyük ve Horoztepe'de mahalli beylerin mezarlarından çıkarılmış olup, şimdi Ankara'da Eski Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenen tunçtan ve elektrondan yapılmış geyik ve boğa heykelcikleri, özellikle anılmaya değer. Bu heykelcikler, o devirdeki mahalli tanrıların simgeleridirler. Eski Tunç devrinin başlıca yerleşim merkezleri Güney Anadolu Bölgesi'nde Mersin-Yümüktepe, Tarsus-Gözlükule ve Semahöyük; Batı Anadolu Bölgesi'nde Troya D, Beycesultan; Orta Anadolu Bölgesi'nde Alişar, Alacahöyük, Horoztepe, Karahöyük, Boğazköy, Polatlı, Ahlatkbel, Karaoğlan, Bitik, Pazarlı, Kültepe, Hashoyük, Fıraktin, Maltepe; Doğu Anadolu Bölgesi'nde ise Emırum-Karazhöyük'tür.30 Orta ve Yeni Tunç devirlerini konulanınız içerisinde yeri geldikçe inceleyeceğimizden, burada sadece Eski Tunç devrini, ana hatlarıyla gözler önüne sermeye çalıştık. Acaba, Eski Tunç devrinin yaşandığı M.Ö. 3. binyılda Anadolu'da hangi kavimler oturuyorlardı?» F. Kınal, EAT, s.3ö Adı geçen yerlerin büyük çoğunluğu Neolitik devirden itibaren iskân edilmişlerdir.

31

32 Briçti ıtatattmri ffîü l ÜÇÜNCÜ BÖLÜM M.Ö. 3. BİN YILDA ANADOLU DA YAŞAYAN KAVİMLER

33

34 ESKİÇAĞ TÜRKİYE TARİHİ g f t Anadolu'da M.Ö, 3. Binyılda Eski Tunç Çağı kültürleri yaşanıyordu. Eski Tunç çağı kültürleri üçe ayrılır: ' L Eski Tunç 1 (M.Ö. ca ) 2. Eski Tunç II (M.Ö. ca ) 3. Eski Tunç III (M.Ö. ca ) Bu devirde, Kalkolitik çağdakinden farklı olarak etrafı surlarla çevrili, krallıkla idare edilen küçük şehir devletleri vardı. Anadolu'da, M.Ö. 3. Binyılı kapsayan Eski Tunç kültürünü yaratan kavimler kimlerdi? sorusuna cevap vermek hiçte kolay değildir. Çünkü 3. Binyıl Anadolu kültürü yazısız olduğu için, bu konuda değişik görüşler ortaya atılmıştır: Aynı sebepten dolayı, Batı Anadolu daki Troya I surlannı inşa eden kavimlerle Troya Il'deki "Priamos'un definesi'' denilen hâzinenin ince maden işini yapan kavimlerin, Orta Anadolu'daki Alişar surlarım inşa edenlerle Alacahöyük kral mezarlarındaki altın ve gümüş kapların ve Horoztepe tunç işçiliğini yapanların da tek ve aynı kavim olup olmadıklarım bilmiyoruz. Ancak şurası muhakkaktır ki, bugün Anadolu denilen yarımadada, sözünü ettiğimiz devirde, doğudan batıya kadar Eski Tunç medeniyetinin muhtelif aşamaları yaşanıyordu. Yukarıda da temas ettiğimiz gibi henüz yazısız olan bu medeniyeti meydana getirenlerin kimliği hakkında, yarımadanın komşu ülkelerinden ya da M.Ö. 2. Binyılm ilk asırlarında Anadolu'da yaşayan kavimlerin vesikalarından bilgi çıkarmak mümkündür. Gerçekten, Mezopotamya'da M.Ö. 3. binyılm sonlarında kurulan Akkad İmparatorluğu (M.Ö ) kralları, hemen bütün Önasya ülkelerine egemenliklerini kabul ettirmişlerdi. Akkad imparatorlarından Sargon'un torunu Naram-Sirie ait Şartamhari metinlerinde1, adı geçen kralın Sedir ormanlarım 1 Şartamhari metinleri, aslında üç niisha halinde olup, biri Mezopotamya'da Babil'de, İkincisi Mısır'da Tel el Ama ma'da, üçüncüsü de Anadolu'da Hattuşaş (Boğazköy) arşivinde ele geçirilmiştir. "Mücadelenin kralı" anlamına gelen bu

35 (Amanoslar) ve Gümüş dağlamu (Toroslar) aşarak Anadolu'ya girdiği ve Hatti kralı Pampa'nın önderliğindeki 17 şehir devletinden oluşan Anadolu koalisyonuna karşı savaştığı anlatılır. Şamtamhari metinlerinin Hattuşaş arşivinde ele geçirilen kopyasının2 ilk 7 satın kırık olup, metin, 8. satırdan itibaren şöyle devam etmektedir; & Bana karşt bütün m em leketler isyan ettiler, 9. GUŞUA kralı A nmam ilu fpakki kralı Bumanaihı 10. Ullutvi (Ullama) kredi Lıtpanailu, sonra... k ra lı... inmipailu 11. H atti kralı Pam pa, K aniş kraltz ip an i, kralı N ur- Dagan İZ Amurru kralı Hutvaruvaş, Paraşi kralı Tişenki 13. Armamı kralı M udakina, Sedir dağlan kralı Işgippu 14. Larak kralı Ur-larak, N ikku kralı Ur-banda 15. Türki kralı İlşu-N ail, Kuşatıra kralı Tişbm ki İd Toplam 17 kral, k i onlar savaşa girdiler ve ben onlan vurdum. 17. Hurriler'e karşt bütün orduyu seferber ettim ve sonra (tanrılara) şarap takdim ettim. 18. O zaman savaşçılarıma, binlerce düşman askeri hiç mukavemet etm edi Metnin çok bozuk olan arka yüzünde, geceleyin düşman karargâhına bir baskın yapıldığı ve onlann yenilgiye uğratıldığı anlatılmakta, alman ganimetlerden eksik cümleler halinde bahsedilmektedir. Görülüyor ki bu metin, Anadolu kökenli olmamakla beraber, Anadolu hakkında bilgi veren en eski yazılı vesikadır. Bu metinmetinler için bkz: H. G. Güterbock, ZA Hattuşaş arşivinde ele geçirilen nüsha, KBo 111, 13 numaralı metindir: Hitit dilinde ve Hitit çivi yazısıyla yazılmış olan bu metin, belli ki, Hidtler zamanında (M.Ö ), Akkadça orijinalinden Hititçe ye tercüme edilmiştir. Metnimiz, H. G. Güterbock tarafından ZA (Zeitschrift für Assyriologie) Berlin 1938, sayı. 44, s 'de neşredilmiştir.

36 ESKİÇAĞ TÜRKİYE TARİHİ g ü " den anlaşıldığı kadarıyla, M.Ö. 3. Binyılın sonlarında Anadolu da büyük bir devlet yoktu. Ancak, her şehirde küçük bir krallık hüküm sürmekte idi. Aralarında hâkimiyet mücadelesi yaptıklarına şüphe olmayan bu şehir devletleri, dıştan gelen tehlikeler karşısında, içlerindeki en güçlü şehir kralının liderliği altında birleşerek, tek bir güç halinde mücadele etmesini de biliyorlardı. Gerçekten, bu vesikada da belirtildiği üzere, Akkad imparatoru Naram-Sin 17 Anadolu kralının oluşturduğu koalisyona karşı savaşmış ve onları mağlup etmişti. Bu krallardan biri de metnin 15. satırında geçen TÜRKİ kralı İlşu-Nail di. Burada geçen Türki kelimesinin TÜRK olduğuna şüphe olmadığı gibi, İlşu-Nail ismi de kulağa pek yabana gelmemektedir.3 Demek ki, günümüzden yaklaşık olarak 4200 yıl önce Anadolu da değişik ırklardan muhtelif kavimler yaşamakta olup, bunlardan biri de Asya kökenli Türk kavmi idi.4 Öyle sanıyoruz ki, M.Ö. 3500'lerde Sümer Türkleri Mezopotamya'ya yerleşirken, muhtemelen aym tarihlerde Kafkaslar üzerinden gelen bir başka Türk kütlesi de Doğu Anadolu'ya yerleşerek burada bir şehir devleti vücuda getirmişti ki, bu, yukarıda adı geçen Türki Krallığı idi. Ancak, M.Ö. 4. ve 3. Binyıllarda Anadolu da yazı mevcut olmadığı için, bunların yaşantıları hakkında yeterince bilgi edinemiyoruz. Bereket versin ki, yukarıda sözü edilen çivi yazılı metin (KBo III, 13), hiç değilse M.Ö. 3. binyılın sonlarından itibaren Anadolu'nun siyasal yaşantısına, bu arada dolaylı olarak Anadolu'daki Türk varlığına da ışık tutmaktadır.5 8 E. Memiş-N. Köstüklü, Tarih Boyunca Ortadoğu-Arıadolu İlişkileri, Konya 1992, s E. Memiş, "M.Ö. 3. Binyılda Anadolu'da Tiirkler", Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı, 53, İstanbul 1988, s E. Memiş-N. Köstüklü, a.g.e., s

37 m m EMMEMİŞ O halde şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, Anadolu, 26 Ağustos 1071 de kazanılan Malazgirt Zaferinden sonra Türk yurdu olmuş değildir. Türkler, günümüzden yaklaşık 4200 yıl önce Anadolu'ya yerleşerek, bu memleketi kendilerine yurt edinmişlerdir6. Bu arada, okuyucularımızın kafasında meydana gelmesi kaçınılmaz gibi görünen bir soruya dikkatleri çekmek istiyoruz. Acaba, yukarıda tercümesini verdiğimiz çivi yazılı metnin 13. satırında geçen "Armanu memleketi"nin, bugünkü Ermenilerle herhangi bir bağlantısı var mıdır? Gerçekten, ilk bakışta, söz konusu metnin 13. satırında geçen Armanu memleketi kralının (LUGAL KUR URU Ar-ma-nu), Ermeni kralı olduğu zannedilebilir. Fakat bu doğru değildir. Çünkü Ermeniler, Doğu Anadolu Bölgesi'ne M.Ö. 6. yüzyılın başlarında, yani Urartu devleti'nin yıkılmasından sonra gelmişlerdir. Öyle sanıyoruz ki onlar, M.Ö. 8. yüzyılda Anadolu'da güçlü bir devlet olarak görülen Frigler'in akrabaları idiler. İki asra yakın, kabileler halinde başıboş dolaştıktan sonra, Urartu Krallığının yıkılmasını fırsat bilerek, gelip onların topraklarına yerleşmişlerdi. Zira Ermeni adma ilk defa MÖ. 6. yüzyılda Pers kralı Darius'un kitabelerinde rastlanıyor. Ermeniler kendilerine hiçbir zaman "EKMENİ" dememişler, bilakis kendilerini "Haikh" (tekil olarak Hai-Hay) olarak adlandırmışlardır. Ermeni ismi tamamen Pers kralının, bölgenin adma izafeten uydurmuş olduğu bir isimdir. Çünkü bölgeye, M.Ö. 3. Binyıldan itibaren ARMANU ya da ARMENÎA denilmekte idi. İşte Pers kralı, hegemonyası altında bulunan ve batıdan göçmen olarak gelen bu yabancılara, "Armenia bölgesinde oturanlar" anlamına "ERMENİLER" ismini vermişti. Şu hususu da açıklığa kavuşturmakta fayda görüyoruz: 4 E. Memiş, "M.Ö. 3. Binyılda Anadolu'da Türkler, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı, 53, İstanbul 1988, s. 45.

38 ESKİÇAĞ TÜRKİYE TARİHİ Ermeniler, kendilerinden önce bu topraklar üzerinde oturmuş olan Urartulan (M.Ö yüzyıllar arası) alalan olarak göstermek istemektedirler. Hâlbuki yapılan filolojik tetkikler neticesinde iyice anlaşılmıştır ki, Ermenilerin kullandığı dil, Hint-Avrupa kökenli dillerdendir. Buna karşılık Urartulann dili, M.Ö. 3. Binyılda Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu'nun bir bölümünde oturan Hurri kavminin diliyle akraba olup, Asya kökenli dillerdendir: O halde, Ermenilerin böyle bir iddiada bulunmalan, tamamıyla yersiz ve yanlıştır. Çünkü filolojik açıdan, böyle bir görüşün haklılığına asla imkân yoktur,7 Bu açıklamayı yaptıktan sonra, tekrar konumuza dönebiliriz. Naram-Sin, Anadolu krallarının oluşturduğu koalisyonu yendikten ve çok sayıda ganimet aldıktan sonra memleketine dönmüştür. Bu ganimetler arasında bakırdan ve gümüşten yapılmış olanlar çoğunluğu teşkil etmektedir. O halde, Naram-Sin'in Anadolu üzerine yapmış olduğu bu seferi, bir çeşit keşif seferi olarak değerlendirmek mümkündür. Gerçekten Akkadlar, bu ilk seferde, Anadolu'nun yer altı ve yerüstü zenginliklerim tanımaya çalışmışlardır. Nitekim Ur'da bulunmuş olan Akkadça bir metinde: "... (Tanrı) Nergcd, kudretli Naram-Sin için yolu açtı ve ona Arman'ı, îbla'yt verdi ve ona Amanus'u, sedir Dağı m ve Yukan Denizi bağışladı8 şeklinde bir ifade ile yine ayru metnin diğer bir yerinde: "O, Amanus'u Sedir Dağı m itaati altına aldı"9 denilmektedir ki, bu ifadelerden, Akkad imparatorunun, Anadolu'nun zenginliklerim çok çabuk tanıdığı ve vakit kaybetmeden Amanus bölgesini kontrolü altına aldığı neticesini çıkarmak mümkündür. Belki de, Şartamhari 1 E. Memış, a.g.m., s. 46, n_ 6 8 ]. B. Pritchard., Andent Neaı Eastem Texts relating to the Old Testament, Prlnceton 1955, s St. E, sat. 25 vd; Karşl; A. Ungnad, Subartu, Berlin ve Leipzig 1934, s. 237.

39 metinlerinde adı geçen Sedir Dağı kralı îşgippu, Naram-Sin'in bu kadar kısa zamanda tekrardan ülkesi üzerine geleceğini tahmin etmemiş olmalı ki, müttefiklerini yardıma çağır amamıştı. Böylece, inşaatlar için son derece kaliteli sedir, servi ve şimşir ağaçlarının yetiştiği Amanus bölgesi, Akkad İmparatorluğu'nun hâkimiyeti alhma girmişti. Hakikaten, inşaatlar için gerekli temel maddelerin başmda yer alan kerestenin, Mezopotamya da mevcut olmadığı gerçeği göz önünde bulundurulursa, Amanus ve Sedir dağlan'nın, Mezopotamya ekonomisi için ne kadar önemli olduğu, daha iyi anlaşılır. Anadolu, Amanus bölgesini Akkadlar'ın lehine kaybetmekle, Güneydoğu sınırındaki güvenliğini de tehlikeye sokmuş oluyordu. Gerçekten, Amanus geçitleri, Akkadlar ın eline geçtiği için, Mezopotamya kavimleri, diledikleri zaman Anadolu içlerine rahatlıkla girebilirlerdi10. Nitekim Akkad İmparatorluğu yıkıldıktan (M.Ö. 2150) sonra bile, Mezopotamya'da oturan kavimlerin Amanuslar'ı ellerinde tuttuklarını ve bu bölgenin ormanlarından yararlandıklarım gösteren belgeler vardır. Bu cümleden olmak üzere, Mezopotamya'daki n. Lagaş Sülalesi'nin güçlü krallarından Gudea'nm (M.Ö. 21. yüzyıl) Amanus Dağı ile ilgili iki metnine dikkat çekmek istiyoruz. Bu metinlerden birincisi "A-Silindiri" adı ile tanınmakta olup11, söz konusu metnin bîr yerinde aşağıdaki kayıt mevcuttur: "Tanrı Ningirsu'nun EN-rahibi Gudea, (o zamana kadar) hiç kimsenin girmemiş olduğu Sedir Dağı na yol yaptı. Onun (-Sedir Dağı'nın) sedir ağaçlarını büyük baltalarla kesti.. Sedir sallan devasa yı,0 E. Memiş-N. Köstüklü, a.g.e, s Bu metnin Leo Oppenheim tarafından yapılan tercümesi için bkz: Andent Near Eastem Texts relating to the Old testament, s. 268.

40 . ESKİÇAĞ TÜRKİYE TARİHİ g l lanlar gibi sedir dağı 'ndan nehrin suyu (istikametinde) aşağtya akıyordu..." Gudea'nm "B. Heykeli Yazıtı" olarak bilinen ikinci metni ise şöyle başlar: "O (=Gudea), Tanrı Ningirsu tapınağım inşa ederken, onun sevgüi kralı Ningirsu, om (-Gudea'ya) Yukan deniz'den Aşağı Deniz'e kadar (bütün) yolları açtı. Amanus da, Sedir Dağı'nda 60 kübit uzunluğundaki sedir kütüklerinden, 50 kübit uzunluğundaki sedir kütüklerinden (ve) 25 kübit uzunluğundaki KU ağacı kütüklerinden müteşekkil sallar kurdu..."12. Gudea'nm bu metinlerinden, Lagaş'ta inşa edilen binalar için Amanus dağından sedir ağacının getirildiği ve sedir kütüklerinin nehir suyundan (Fırat) yararlanılarak, Güney Mezopotamya'ya nakledilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Lagaş a 1100 km. uzaklıkta olan Amanuslar'm, Mezopotamya ekonomisi için taşıdığı önem, böylelikle bir kez daha, açık ve net bir biçimde ortaya çıkmaktadır. M.Ö. 3. Binyılda Akkadlar'm seferleri ile başlayan Anadolu- Mezopotamya ilişkileri, M.Ö. 2. Binyılda da bütün hızıyla devam edecektir. Ancak hemen belirtelim ki, M.Ö. 2. Binyılda Anadolu da yaşayan Hititler'in vesikalarında da kendilerinden önceki kavimler hakkında ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Gerçekten bu vesikalarda, söz konusu kavimlerin tann adlan, onlara yapılan dualar bildirilmektedir, örneğin, Hititçe-Hattice olmak üzere iki dilde yazılmış bir Boğazköy tabletinde13 "Yeni bir saraya kapı mandalı takıldığında töreni idare eden rahip şunları söyler" denildikten sonra, bizim yanlış olarak proto-hattice dediğimiz ve fakat aslında Hattice olan dualar yazılmıştır İşte bu gibi kayıtlardan, Hititler öncesi Anadolu'nun etnik bünyesi ve bu kavimlerin hangi 12 U. Bahadır Alkım, "Sam'al ile Asitawandawa Arasındaki Yol". Belleten 95, Temmuz 1960, s.358, «KUBHZ

41 coğrafi bölgelerde oturdukları öğrenilmektedir. Böylelikle M.Ö. 3. Binyıldaki Eski Tunç Devrinde Orta Anadolu'da Kızılırmak (Halys) kavisi ile Toroslar arasında ve Yeşilırmağa kadar uzanan sahada Hatti kavminin, Toros sıradağlarının ötesinde güneydeki Akdeniz sahilleri ile Batı Anadolu kıyılarında Luwi kabilelerinin oturdukları arılaşılıyor. Huniler ise Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye yöresinde yaşıyorlardı. Şimdi sırasıyla bu kavimler! tanımaya çalışalım. 1. HATTİLERM Anadolu'nun M.Ö. 3. Binyıl medeniyetini yaratan kavimi erden biri de Hattiler dir. Boğazköy arşivinde yalnız Hattice veyahut Hattice ve Hititçe olmak üzere çift dilde yazılmış metinler bulunmuştur.15 Bu metinlerin çoğu liturjik, yani dinî edebiyat tülündedir. Hattuşaş'ia çıkan Hattice metinler üzerinde ilk defa olarak E. Forrer çalışmış ve bu dilin Hint-Avrupa dillerinden olduğunu, Kafkas dilleriyle müşterek bir kökten geldiğini ve Anadolu'nun yerli halkının dili olduğunu ileri sürmüştü16. Daha sonraki çalışmalar da Eorrer in görüşünü destekler mahiyettedir. Örneğin, Hattice bazı dua metinleri17, daha o zamanlar (Hititler zamanında) Hititli kâtipler tarafından Hititçe'ye çevrildiği için, Hattice'nin hemen çözülebileceği düşünülmüş ise de, durum hiçte böyle olmamıştır Ali M. Dinçcıl, Eski Anadolu Dillerine Giriş, t. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul 1970, s ; E. Akurgal, Andent Çivili zations and Ruins of Turkey, 3. baskı, s. 5-6; E. Akurgal, Die Kunst der Hethiter, s. 7-27; R. Oğuz Arık, Proto E tilere Dair (2. T. T. Kongr., s ). 15 Bu tabletleri ilk defa olarak H. G. Güterbock, KUB XXVIII, 1935'de topladı: Daha sonra bulunanları da KBo XIV, 1963'de yine Güterbock yayınladı. H. Otten ise KBo XXI'de 35 âdet Hattice tablet neşretti. Son olarak Berman, KUB XLVIQ, 1974'de Berlin arşivinde bulunan neşredilmemiş tabletleri yayınlamıştır. 28 E. Forrer, MDOG 61,1921, s E. Laroche, JCSX 3 (1974), s ıs Schuster, "Hatiische-hettitischen Bilingue, 1974" adlı kitabında, KUB E, 2'deki