YETİŞKİNLERİN COĞRAFYA OKURYAZARLIK DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ ADIYAMAN ÖRNEĞİ

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 38, p , Autumn II 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi YETİŞKİNLERİN COĞRAFYA OKURYAZARLIK DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ ADIYAMAN ÖRNEĞİ DETERMINATION OF ADULTS' GEOGRAPHIC LITERACY LEVELS THE ADIYAMAN CASE Dr. Hüseyin EROL MEB Öğretmen Özet Bu araştırmada yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin farklı değişkenlerle olan ilişkisi ortaya konulmuştur. Araştırmanın çalışma evreni, Adıyaman ilinde bulunan yetişkinlerden oluşmaktadır. Araştırmanın örneklemi ise Adıyaman ilinde seçilen 337 yetişkinden oluşmaktadır. Araştırmada betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Araştırmada veri toplamak amacıyla araştırmacı tarafından geliştirilen Coğrafya Okuryazarlık Testi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda, yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin yeterli düzeyde olmadığı ortaya çıkmıştır. Yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin, cinsiyet değişkeni açısından anlamlı farklılık göstermediği belirlenmiştir. Yetişkinlerden yaşı küçük olanların coğrafya okuryazarlık düzeylerinin yaşı büyük olanlardan daha iyi bir düzeyde olduğu tespit edilmiştir. Yetişkinlerden eğitim düzeyleri yüksek olanların coğrafya okuryazarlık düzeylerinin eğitim düzeyi düşük olanlardan daha iyi seviyede olduğu ortaya çıkmıştır. Yetişkinlerden mesleği memur olanların coğrafya okuryazarlık düzeyinin diğer meslek gruplarından (ev hanımı, işçi, işsiz, serbest meslek) daha iyi bir düzeyde olduğu belirlenmiştir. En düşük ortalamaya ev hanımlarının sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Yetişkinlerden 3-4 ülkeyi ziyaret edenlerin coğrafya okuryazarlık seviyesinin daha az sayıda ülkeyi ziyaret etmiş olan yetişkinlerden daha iyi bir seviyede olduğu ortaya çıkmıştır. Araştırmaya katılan yetişkinlerin 3/2 sinin yaşadığı ülkenin dışına hiç çıkmadığı belirlenmiştir. Araştırmadan elde edilen bulguların daha önce yapılan ulusal ve uluslararası araştırmalarla benzerlik ve farklılıkları ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: Yetişkin, Coğrafya, Okuryazarlık, Coğrafya Okuryazarlığı Abstract In this research, relationship between adults geographic literacy levels and different variables is revealed. Population of the research consists of adults in Adıyaman. Research sample consists of 337 adults selected by the researcher in Adıyaman. Descriptive survey model was used in the research. "Geographic Literacy Test" developed by the researcher was used in order to gather data. At the end of the research, it is found out that geographic literacy levels of the adults are not satisfying. It is determined that geo-

2 384 Hüseyin EROL graphic literacy levels of the adults do not vary significantly in terms of gender. The age of the young age of geography literacy levels of adults have been found to be at a better level than the older ones. Education levels of geography literacy levels of adults with high education levels appeared to be in a better level than the lower. The adults working as officers are determined to have a higher geography literacy levels than other occupational groups (housewives, workers, unemployed) The housewives are determined to have the lowest geography literacy level. It is also determined that the geography literacy levels of the adults, who have been to 5-6 different before are higher than the ones who have been to less or no countries. It is determined that 2/3 of the adults have never been to abroad before. The similarities and differences of the findings obtained from the research from the previous national and international researches have been revealed. Keywords: Adult, Geography, Literacy, Geographic Literacy GİRİŞ İnsan yaratılışı gereği yakın çevresinden başlamak üzere sürekli bir merak duygusu ile hareket eder. Dünyadaki tüm gelişmelerin temelinde bu merak duygusu yatmaktadır. neden niçin nasıl soruları günümüz insanın bilgi birikiminin artmasına, kendini çok yönlü geliştirmesi sürecinde güdüleyici bir faktör olarak ön plana çıkmıştır. Birkaç yüzyıl önce insanoğlu yaşadığı dünyayı uçsuz bucaksız diye tasvir ederdi. Avrupa nın skolastik düşünce biçimi ve bunun savunucuları olan çevreler bilimsel sonuçları ve bilim insanlarını reddetmiş insanları da çeşitli korku araçlarıyla buna mecburen inanan bir hale sokmuştu. Bu karanlık dönem kendini bilimsel gelişmelere adamış bilim insanları ve coğrafyacılar sayesinde aşılmaya başlandı. Yeni keşfedilen kıtalar, insanların dünyanın fiziksel büyüklüğünü kavramalarına kültürel, ekonomik ve sosyal anlamda bilgi alışverişine yol açtı. Bu olumlu gelişmelerin bazı olumsuz sonuçları da günümüze kadar etkisini göstermeye devam etmektedir. Bunlar arasında uzun yıllar süren kölelik ve isim değiştirmiş sömürgecilik sayılabilir. 16. Yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa da bilimsel gelişmeler hızlı bir seyir gösterdi. Bilgi birikiminin artmasına paralel olarak sanayi devrimi ile birlikte teknolojinin de hızlı bir şekilde gelişmesi insanoğlunun çok yönlü gelişmesine olanak sağlamıştır. Teknoloji günümüzde insanı kendisine bağımlı hale getirmiş ve insan artık teknoloji ile olan savaşında yenilgiyi kabul etmiş ve teknolojinin peşinden sürüklenen bir pozisyona gelmiştir. 21. Yüzyıl insanının dünyayı algılama biçimi tüm bu süreçlerden sonra büyük ölçüde değişime uğramıştır. Günümüzde dünya küçük bir köye dönüşmüş dünyanın her yeri bir tuş mesafesi uzaklığa inmiştir. İster olumlu ister olumsuz olsun dünyanın herhangi bir yerinde yaşanan bir gelişmeden saniyeler içerisinde haberdar olabiliyoruz. Bu durum bazen tüm dünyanın belirli olaylar karşısında ortak tepki vermesine veya farkındalık yaratılmasına olanak sağlamaktadır. Yaşanan tüm süreçlerin hem nedeni olan hem de sonuçlarından birebir etkilenen insanoğlu yaşadığı coğrafi mekânlardan hareketle dünyayı tanıma noktasında coğrafya biliminden faydalanmak zorundadır. Coğrafya, insanın yaşadığı dünyayı anlamlandırması sürecinde diğer sosyal bilim dallarına göre ayrı bir yere sahiptir. İnsanın Nerede yaşıyoruz? sorusuna aradığı cevap coğrafyanın ortaya çıkışında önemli bir dönüm noktası olmuştur (Göçen, 2011). Bilim insanları tarafından geçmişten günümüze coğrafya ile ilgili birbirinden farklı tanımlar yapılagelmiştir. Tarihte İlk kez gegraphe yani coğrafya terimi eskiçağ Yunan filozoflarından İskenderiye Coğrafya Ekolü nün kurucusu Eratoshenes tarafından kullanılmıştır. Bugünkü coğrafya bilimi yeryüzünde meydana gelen olay-

3 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 385 ları incelemekte bu olayların bağlantıları ve sebepleri üzerinde çıkarımlar yapmaktadır (Doğanay, 1997). Coğrafya sayesinde aynı zamanda coğrafi olaylar ve olgulardan hareketle bunların insanla olan ilişkileri ve yeryüzünün genelinde veya bir bölümündeki dağılım ve düzenleri de araştırılır (Atalay, 1994). İnsanoğlunun yaşadığı dünyadaki her alanda meydana gelen hızlı değişim ve dönüşüme ayak uydurabilmesi ve geleceğe kendisini hazırlayabilmesi adına coğrafi bilgiye etkin bir şekilde ihtiyacı bulunmaktadır (Öztürk ve Alkış, 2009). Coğrafya farklı bakış açılarını ve yaklaşım tarzlarını bünyesinde barındıran ve belirli konu alanlarını içeren, doğal ve sosyal bilimleri de kapsayan, geniş bir disiplin olarak akla gelmektedir (Lohman, 2011). Coğrafyanın araştırma konuları yaşadığımız çevrenin fizikî özellikleri, ekonomik faaliyetlerimiz, geçmişten günümüze ortaya konulan kültürel varlıklar, insanın doğal çevreyle etkileşimi sonucu ortaya çıkan çevre sorunları, doğal ortamın insan üzerindeki olumsuz etkileri adı altında toplanabilir (Şahin, 2003). Coğrafya sadece lokasyonların yerlerini ve isimlerini ezbere öğrenme ve bu yerlerin bulundukları coğrafi bölgeleri haritalarda gösterme faaliyeti değildir. Bu ders öğrencilerin çevreleriyle ilgili anlayış geliştirmeleri noktasında bir anlamda rehber görevi görür (Karabağ,1998). Başka bir tanımlaya göre ise coğrafya, insanın hayati birtakım ihtiyaçlarını karşılamada (yiyecek, giyim, barınma) noktaasında önemli birtakım bilgiler sunar. Bu bilgiler sayesinde doğal kaynakları organize eder, yerleşme amacıyla uygun yerler buluruz. Coğrafyanın sunduğu bilgilerle arazi kullanımını, uzak bir yerde yaşanan hava kirliliğinin insanları ve çevreyi nasıl etkilediğini anlar. Kültürel grupların yaşam yollarını nasıl geliştirdiğini de çözümleyebiliriz (Stoltman, 1991). Coğrafya eğitimi başta kendimizi daha sonra dünyayla olan ilişkilerimizi daha iyi anlamamız için bizlere değer, bilgi, kavram ve beceriler sunar (Haas, 1989). Coğrafi bilgi bugün yıllar öncesinden çok farklı seviyeye ulaşmıştır. Bunu takiben coğrafi bilginin ve coğrafi kavramların doğası da değişmiştir. Dünyadaki çok yönlü değişim insanın coğrafi bilgisini de etkilemiştir. İnsan yeni teoriler üretmiş ve bu karmaşık bilim yeni bir ilgi yaratmıştır. Bu ilgi insan-çevre ilişkilerini yeni bakış açılarıyla inceleyerek coğrafi bir disiplin içerisinde çok farklı bir bilgi alt yapısının oluşmasına zemin hazırlamıştır (Golledge, 2002). Yaşanan küresel gelişmeler karşısında coğrafi sorular sormak (ne, nerede, ne zaman), bilinçli insanlar yetiştirmek, gerek gündelik yaşamda gerekse bilimsel alanda sürdürülebilir gelişmeyi devam ettirebilmek ve coğrafi bilinç oluşturmak için coğrafi bilgiye her geçen gün daha fazla ihtiyaç olduğu ortaya çıkmaktadır. Coğrafi düşünme becerisine sahip olmak ve insan yaşamına yön vermek için coğrafya yaşamın merkezi olmalıdır (Thomas, 2011). 21. Yüzyılda küresel bir dünyanın vatandaşı olmak için coğrafi okuryazar olmak gereklidir (Roper, 2006). Olayları yaşandığı coğrafyalar bağlamında değerlendirebilmek için coğrafya okuryazarı olmak gereklidir. Aslında coğrafyayı okuyabilme becerisi diye adlandırabileceğimiz coğrafya okuryazarlığı insanın basit değerlendirmesinin ötesinde anlamlı, çıkarımsal sonuçlara varması noktasında önemli ve ayırt edici bir yere sahiptir. Coğrafya okuryazarlığı kültürel ve fonksiyonel anlamda, yerlerin lokasyon bilgisine sahip olmanın ötesinde temel harita becerileri ve insan-çevre etkileşimi eksenindeki becerileri içeren yeteneklere sahip

4 386 Hüseyin EROL olma şeklinde ifade edilebilir (Gençtürk, 2009). Bu okuryazarlık türü için bilim insanları temelde birbirine benzeyen tanımlamalar yapmışlardır. Dikmenli (2013), çeşitli coğrafi bilgileri anlama ve kavrama sonucunda bunları beceri haline getirme yeteneği, Tuna (2013), coğrafya bilimi ile ilgili temel bilgi, kavram ve süreçleri öğrenme, anlamlandırma ve karar verme sürecinde bunları kullanma olarak becerisi olarak ifade etmektedir. Coğrafya okuryazarlığı insanın çevresindeki fiziksel sistemlerle nasıl bir iletişim ve etkileşim içerisinde olduğunu anlamaya çalışma faaliyetidir. Bu amaca ulaşmak için coğrafyacı kendisine kime ne öğretilmeli? Niçin öğretilmeli? Ne zaman öğretilmeli? Nasıl öğretilmeli? gibi sorular sorar (Hertig ve Sbylle, 2011). Swanton (2011), haritalandırma yaklaşımındaki anlayışı geliştirmek ve ülkenin farklı bölgelerindeki doğal ortamı koruma altında tutmak için yapılacak çalışmalara öncelik verme faaliyetini coğrafya okuryazarlığı olarak adlandırılmıştır. Coğrafya okuryazarlığı konusunda farklı bilim çevreleri tarafından bazı ilkeler belirlenmiştir. Education National Geographic coğrafya okuryazarlığını etkileşim, bağlantı ve etkiler olmak üzere üç başlığa ayırmıştır ( ABD Florida askeri akademisi coğrafya okuryazarlığının temelde üç şey gerektirdiğini bunların etkileşim, ara bağlantılar ve çıkarımlar olduğunu belirtmiştir (Edelson, 2012). Oigara ise coğrafya okuryazarlığının kendi içerisinde üç basamaktan oluştuğunu belirtmiştir. Birinci basamağı alt düzey coğrafi okuryazarlık, ikinci basamağı orta düzey coğrafi okuryazarlık, üçüncü basamağı da üst düzey coğrafi okuryazarlık olarak adlandırmıştır. Alt düzeyde coğrafya okuryazarı olan bir kişinin yerleri ve onların lokasyonlarını bilebileceğini ikinci basamak olan orta düzeyde coğrafya okuryazarı olan bir kişinin Dünya nın farklı yerlerinin fiziki ve beşeri özelliklerini inceleyebileceğini üçüncü basamak olan üst düzey coğrafya okuryazarlık seviyesinde olan bir kişinin ise kritik coğrafya yaklaşımı veya üst düzey coğrafya okuryazarlık olarak adlandırılan bu basamakta alt ve orta seviyenin geleneksel becerilerinin ötesindeki konuları inceleyebileceğini belirtmektedir (Oigara, 2006). Coğrafya okuryazarı bir kişi yaşam alanlarının seçilme nedenlerini, insanların neden topluluklar halinde yaşadıklarını, yaşadıkları yerlerin hayatlarını ne şekilde etkilediğini anlar. Coğrafya okuryazarlığı sosyal adaletin sağlandığı, daha eşitlikçi, barışçıl ve huzurlu bir geleceği amaçlayan insanlararası işbirliğini artıran bir bakış açısı sağlar (Bliss, 2005). Coğrafya okuryazarlığı öğrencilere bazı konularda analiz ve sentez yapma imkânı tanır. Teknoloji niçin değişir? Ulaşım sistemlerinin gelişmesi ekonomik faaliyetleri etkiler mi? Politik sınırlar neden değişir? Bu değişim komşu ülkeleri etkiler mi? (Nishimoto, 2012). İnsanın doğal felaketler karşısında ne gibi tedbirler alabileceğini, nerelerde hayatını devam ettirebileceğini, üretim zinciri kurmak için nelerin gerekli olduğunu, tarımdan yüksek verim almak için yapılması gerekenleri veya sıkışık trafikten kurtulmak için alternatif yollar bulabilme gibi pek çok konuda karar verebilmek için coğrafya okuryazarlık becerisi gereklidir (Tuna, 2013). Dünyada coğrafya okuryazarlığı konusunda ilk çalışmalar ABD de yapılmıştır lili yıllarda ABD de yapılan bir araştırmada öğrencilerin kendi ülkeleri hakkında çok az bilgi sahibi oldukları ve dünya hakkındaki bilgilerinin de yetersiz olduğu ortaya çıkmıştır. Bu olumsuz sonuçtan sonra ve toplumun dikkati bu konu üzerine yoğunlaşmıştır. Ortaya çıkan bu olumsuzluğu aşmak adına The Association of American Geographers, The National Council for Geographic Education, The American Geographical Society ve The National Geographic Society gibi kurumlar

5 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 387 biraraya gelerek GENİP (Geographic Education National Implementation Project) Coğrafya Eğitimi Ulusal Projesi ni hayata geçirilmiştir. Düzenlenen bir kongre sonucunda Kasım 1987 Coğrafya Farkındalık Haftası olarak ilan edilmiştir (Downs, 1988). ABD de Gallup adındaki bir araştırma şirketinin 1988 yılında sanayileşmiş dokuz ülkedeki yetişkinler üzerine yaptığı araştırmanın sonucunda ABD li katılımcılar genel sıralamada yedinci olmuş, yaş arası yetişkinler kategorisinde ise son sırada yer almışlardır. ABD li katılımcılardan yedide biri Dünya haritası üzerinde kendi ülkelerini bulamamış, dörtte biri ise Pasifik Okyanusu nu gösterememişlerdir (Schoenfeldt, 2001). Bu araştırmadan çıkan sonuçlar coğrafyacıları bir kez daha harekete geçirmiştir. Bu kapsamda yapılan çalışmalar sonucunda 1989 yılında Başkan George Bush ve eyalet valilerinin katıldığı bir eğitim zirvesinde coğrafya ulusal eğitimin beş ana konusundan biri olarak belirlenmiştir (Daley,2003). ABD de coğrafi alandaki bu geriliği aşmak amacıyla yapılan bir diğer çalışma ise 1994 yılında ulusal coğrafya standartlarının da içinde yer aldığı coğrafya eğitim kılavuzu yayımlanması çalışmasıdır. Bu çalışma kapsamında ABD de öğrenim gören her öğrencinin coğrafi bilgisinin hangi düzeyde olması gerektiği konusunda kriterler belirlenmiştir. Coğrafya okuryazarlığı konusunda ulusal ve uluslararası alanda yapılan bazı çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmaların büyük bölümü üniversite öğrencileri üzerinde yapılmıştır. Bir kısmı ortaokul öğrencileri bazıları lise öğrencileri üzerinde yapılmıştır. Yetişkinler üzerinde sadece iki çalışmanın yapıldığı tespit edilmiştir. Türkiye de coğrafya okuryazarlığı alanında yapılan çalışmaların az sayıda olduğu yapılan alan yazın taramasında ortaya çıkmıştır. Tuncel (2002), üniversite öğrencilerinin İslam Dünyası algılarını incelemek amacıyla yaptığı çalışmada Türkiye de farklı üniversitelerin coğrafya bölümlerinde öğrenim gören 400 üniversite öğrencisine bir coğrafya anketi uygulamış ek olarak öğrencilerin harita çizmelerini istemiştir. Çalışmanın sonucunda öğrencilerin çizdikleri haritalarda yeterli başarıyı gösteremedikleri ortaya çıkmıştır. Gençtürk (2009), sosyal bilgiler öğretmen adaylarının "coğrafya okuryazarlık" düzeylerini belirlemek için yaptığı çalışmada öğretmen adaylarının coğrafya okuryazarlık düzeylerinin yeterli seviyede olmadığını tespit etmiştir. Demirkaya (2009), Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi nde birinci sınıfta öğrenim gören öğrencilerin coğrafya okuryazarlık düzeylerini incelediği araştırmasında üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgilerinin yetersiz olduğu sonucuna ulaşmıştır. Bu araştırmanın sonuçları ABD li genç yetişkinler (18-24 yaş) üzerinde yapılan araştırma sonuçlarıyla karşılaştırıldığında Türkiye deki genç yetişkinlerin ortalamasının ABD lilerden düşük çıktığı tespit edilmiştir. Üniversite öğrencilerinin coğrafya okuryazarlık düzeylerini belirlemek amacıyla yapılan bir diğer çalışma Tuna (2013) ya aittir. Bu çalışma sonuçları açısından Türkiye de yapılan diğer araştırma sonuçlarından farklıdır. Araştırma sonucunda Türkiye deki üniversitelerde lisans eğitimi almakta olan öğrencilerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin azımsanmayacak oranda iyi olduğunu belirlemiştir. Yurt dışında yapılan araştırmalarda ise Cross (1987) üniversite öğrencileri üzerinde yaptığı çalışmasında öğrencilere temel bazı coğrafi bilgiler gerektiren sorular sormuştur. Araştırmadan elde edilen veriler ışığında öğrencilerin coğrafi bilgilerinin

6 388 Hüseyin EROL yeterli düzeyde olmadığı ortaya çıkmıştır. MC. Kinney ve diğerleri (1988) 124 üniversite öğrencisinin Dünya coğrafyası hakkındaki bilgi düzeylerini ölçtükleri çalışma sonucunda öğrencilerin yerleri belirleme ve isimlendirme konusunda zorlandıkları görülmüş, öğrencilerin genel olarak kötü bir performans sergiledikleri sonucuna ulaşmıştır. Wood ve diğerleri (1988), üniversitede ilköğretim bölümünde öğrenim gören 158 öğrenciye uyguladıkları coğrafya testinin sonucunda öğrencilerin % 30 unun kriter olarak belirlenen (%70) ortalamanın altında puan aldıkları tespit edilmiştir. Araştırmacı genele yayılmış bir coğrafi cehaletin dünya meseleleri hakkında bir umursamazlığa yol açacağını bunun da ciddi bir problem olarak değerlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Bein (1990), üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgi düzeylerini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmasında yaş ve cinsiyetin öğrencilerin coğrafi bilgi düzeylerini belirleyici oranda etkilemediğini, ortaya çıkan ilişkinin de düşük düzeyde olduğunu belirlemiştir. Donovan (1993), genel coğrafi bilginin lokasyon bilgi düzeyini etkileyip etkilemediğini ölçmeye çalıştığı araştırmasında coğrafi bilgi düzeyi açısından yetişkinlerle öğrenciler arasında farklılık tespit etmiştir. Coğrafi eğitim seviyesi arttıkça çocukların ve yetişkinlerin aldıkları puanlarda artış olduğu görülmüştür. Eve ve diğerleri (1994), üniversite öğrencilerinin coğrafi okuryazarlık seviyelerini ortaya çıkarmak amacıyla yaptıkları araştırmada öğrencilerin sorulan soruların neredeyse yarısına doğru cevap verdiklerini tespit etmiştir. Belirlenen değişkenler açısından durum değerlendirildiğinde daha fazla seyahat edenlerin, eğitim seviyesi daha yüksek olanların, not ortalaması daha yüksek olanların ortalaması daha iyi çıkmıştır. Erkekler kızlardan, yaşı daha büyük olanlar küçük olanlardan, ebeveynleri yüksek eğitim düzeyine sahip olanlar diğerlerine göre daha yüksek puan almışlardır. Saarinen ve Maccabe (1995), 52 ülkede coğrafya bölümünde öğrenim gören birinci sınıf öğrencilerinden Dünya nın taslak haritasını çizmelerini istemişlerdir. Elde edilen bulgulardan yola çıkarak coğrafi bilgi yetersizliğinin küresel bir sorun olduğu belirtilmiştir. Thomas (2001), yaptığı çalışmada ABD Midwestern Üniversitesi nde coğrafya öğretmen adaylarının coğrafi bilgi düzeylerini ölçmeye çalıştığı araştırmasında öğretmen adaylarının coğrafi bilgi düzeylerinin genel olarak yetersiz olduğunu tespit etmiştir. Araştırmada kadın öğretmen adaylarının erkek öğretmen adaylarından daha düşük performans sergiledikleri ortaya çıkmıştır. Nolan (2002), 321 yetişkin üzerinde yaptığı çalışmasında farklı özelliklere sahip iki grup belirlemiştir. Bu gruplara fiziki ve beşeri coğrafya konularının da dâhil olduğu 29 sorudan oluşan test uygulamıştır. Araştırmanın ilk grubu üniversite mezunu yetişkinler ve mezun olabilecek durumda olan toplam 161 katılımcıdan oluşmuştur. Bu katılımcılar yaş arasındaki kişilerden meydana gelmiştir. İkinci grup ise bir alışveriş merkezinde tesadüfi yöntemle belirlenen yaş arasındaki 160 kişiden oluşturulmuştur. Araştırma sonucunda birinci grubun ortalaması 17,94 ikinci grubun ortalaması 16,38 çıkmıştır. Birinci grupta fazla sehayat edenlerin başarı oranı ikinci gruptaki kişilerden daha yüksek çıkmıştır. Aynı şekilde birinci grupta üst düzey eğitim alanların ortalamasının ikinci gruptakilerden daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Araştırmaya katılanlardan daha yaşlı olanların coğrafya okuryazarlık düzeylerinin daha iyi düzeyde olduğu görülmüştür. Erkeklerin ortalamasının kadınlardan daha yüksek çıktığı tespit edilmiştir. Bu durumun erkeklerin daha fazla eğitim alma imkanlarıyla ilişkili olduğu düşünülmüştür. ABD Ulusal Coğrafya Kurumunun Roper (2002) adlı

7 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 389 araştırma şirketine yaptırdığı bir çalışmada 3250 yetişkinin coğrafi bilgi düzeyleri incelenmiştir. Araştırma sonucunda coğrafya dersini alanların performansı dersi almayanlara göre daha iyi çıkmıştır. ABD li genç yetişkinlerden yaşı arası olanların Dünya haritasıyla ilgili olan sorulardaki performansı 7,9 çıkmıştır. Hemen hemen tüm ülkelerdeki katılımcılardan eğitim düzeyi yüksek olanların ve daha fazla seyahat edenlerin ortalaması daha yüksek çıkmıştır. Sieverston (2005), üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgi seviyelerini ölçmek amacıyla yaptığı çalışmasında öğrencilerin coğrafi bilgi seviyelerinin istenilen düzeyde olmadığını tespit emiştir. Araştırmada ayrıca öğrencilerin yaşadığı yerin onların coğrafi bilgi seviyelerinde farklılık yarattığı ortaya çıkmıştır. Whinship (2004) üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgi düzeyini ve bunu etkileyen faktörleri ortaya çıkarmak amacıyla yaptığı çalışmasında sonuçların iyi düzeyde olduğunu belirlemiştir. Öğrencilerin sınavdan aldıkları puan ortalamasının % 81 düzeyinde olduğu tespit edilmiştir. Cinsiyetin belirleyici bir faktör olduğu ancak bayanlar ve erkekler arasındaki farkın çok fazla olmadığı da belirtmiştir. Yanı sıra yaş, yaşanılan yerleşim birimi, uluslararası arkadaşlıklar, yabancı dil bilgisine sahip olma durumlarının ve sınıf seviyesinin coğrafya okuryazarlığı konusunda belirleyici bir oranda etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Seyahat etme ve medya kaynaklarına erişim sıklığının coğrafya okuryazarlığını olumlu yönde etkilediği ortaya çıkmıştır. Oigara (2006), üniversite öğrencilerinin coğrafya okuryazarlık düzeylerini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada öğrencilerinin coğrafi bilgilerinin düşük düzeyde olduğunu tespit etmiştir. Öğrencilerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri ile cinsiyet, tutum, ülke dışı seyahat etme sıklığı, yurtdışında yaşama değişkenleri arasında pozitif yönlü ilişki olduğu belirlenmiştir. Erkeklerin kadınlara göre, yaşı büyük olanların küçük yaştakilere göre, seyahat deneyimi daha fazla olanların seyahat deneyimi az olanlara göre daha iyi performans gösterdikleri ortaya çıkmıştır. ABD Ulusal Coğrafya Kurumunun Roper (2006) adlı araştırma şirketine yaptırdığı bir diğer araştırmada ise 510 kişiye haritalarla ilgili farklı sorular sorulmuş elde edilen verilerden harita bilgisi ve yön tayini konusunda katılımcıların yarısından fazlasının başarılı oldukları ortaya çıkmıştır. Bazı lokasyon sorularında medya gündeminde olmasına rağmen bazı ülkelerin yerinin katılımcılar tarafından bulunamaması (Sudan, Kuzey Kore gibi) dikkat çekici bulunmuştur. Dylan (2011), üniversite öğrencilerinin coğrafya okuryazarlık düzeyini incelemek amacıyla yaptığı araştırmasının sonucunda öğrencilerin yaşı arttıkça anketten alınan puanların da artış gösterdiğini tespit etmiştir. Erkeklerin kadınlardan daha yüksek ortalamaya sahip oldukları ortaya çıkmıştır. Birinci sınıfta öğrenim gören öğrencilerin ortalaması diğer sınıflardaki öğrencilerden düşük çıkmıştır. Daha fazla yabancı dil bilenlerin ortalaması daha yüksek çıkmıştır. Yabancı ülkeye gidip gitmemenin coğrafya okuryazarlığı açısından belirleyici bir faktör olmadığı belirlenmiştir. Coğrafya dersi almayla coğrafya okuryazarlığı arasında pozitif yönlü bir ilişkinin olduğu ortaya çıkmıştır. Mhishi (2013) Zimbabve Bindura Üniversitesi Fen Eğitimi Programında okuyan öğrencilerin coğrafya okuryazarlık düzeyinin belirlenmesine yönelik yaptığı araştırmasında öğrencilerin coğrafi okuryazarlık düzeyinin genel olarak yüksek olduğunu tespit etmiştir. Erkeklerin (%81) kadınlardan (%67) daha başarılı oldukları ortaya

8 390 Hüseyin EROL çıkmıştır. Öğrenciler arasında haberleri düzenli takip edenlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin daha yüksek olduğu görülmüştür. Problem Cümlesi Araştırmanın temel problemi yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri nedir? Şeklinde oluşturulmuştur. Alt Problemler 1- Yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermekte midir? 2- Yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri yaşlarına göre anlamlı farklılık göstermekte midir? 3- Yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri eğitim düzeylerine göre anlamlı farklılık göstermekte midir? 4- Yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri mesleklerine göre anlamlı farklılık göstermekte midir? 5- Yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri seyahat ettikleri ülke sayılarına göre anlamlı farklılık göstermekte midir? Araştırmanın Amacı Bireyin davranış değişikliği süreci olarak adlandırılan eğitim faaliyeti kendi içerisinde çok yönlü ve karmaşık bir yapıya sahiptir. Eğitim sürecinin hedeflediği amaçlara ulaşmasında öğretim programları da ayrı ve önemli bir yere sahiptir. İlkokuldan başlayıp lisans eğitiminin sonuna kadar öğrenci birçok farklı öğretim programlarıyla karşı karşıya kalmaktadır. Her bir ders kendi içerisinde öğrenciyi etkilemekte ve hedefleri doğrultusunda değişime sürüklemektedir. Bireyin toplumsallaşması sürecinde önemli bir yere sahip olan sosyal bilgiler dersi ilkokul 4. sınıftan ortaokul 7. sınıfta dâhil olmak üzere öğrencinin dört yıl boyunca aldığı bir derstir. Disiplinlerarası bir bilim dalı olarak adlandırılan sosyal bilgiler dersini oluşturan önemli disiplinlerden biri de hiç kuşkusuz coğrafyadır. Coğrafya sayesinde yaşadığımız çevreyi tanımakta yakın çevremizde ve küresel ölçekte dünyada meydana gelen birçok coğrafi olayı değerlendirme ve anlamlandırma yeteneği kazanabilmekteyiz. Bu çok yönlü değerlendirme ve anlamlandırma süreci beraberinde coğrafi bir akıl yürütme becerisini de gerektirmektedir. Coğrafya okuryazarlığı da diyebileceğimiz bu yeteneğin yetişkinler düzeyindeki varolan durumunun ortaya konulması gerektiği düşüncesinden hareketle bu araştırmada yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmanın konu ile ilgili literatüre katkı sağlaması ve bu alanda çalışma yapacak kişilere bilimsel bir veri kaynağı olması beklenmektedir. Araştırmanın Önemi Son yıllarda okuryazarlık kavramı bilimsel literatürde çeşitli türleriyle farklı alanlarda yerini almaya başlamıştır. Bu terimin ilk ortaya çıktığı yıllardan günümüze 20 nin üzerinde okuryazarlık türü ortaya çıkmıştır. Bu türler içerisinde özellikle coğrafya ve sosyal bilgiler alanlarında önemini artıran coğrafya okuryazarlığı konusunda dünyada yapılan çalışmalar son yıllarda gittikçe artmaktadır. Kavramın ilk ortaya çıktığı ABD de yapılan çalışmaların sayısal olarak diğer ülkelerden fazla olduğu dikkati çekmektedir. Son yıllarda ABD dışında Kanada, İngiltere, İrlanda, Zimbabwe ve Türkiye de de çalışmalar yapıldığı bilinmektedir. Yapılan ulusal ve uluslararası çalışmaların büyük bölümünün üniversite öğrencileri üzerinde yapıldığı görülmektedir. Türkiye de coğrafya okuryazarlığı konusunda yapılan çalışmalar az sayıda bulunmaktadır. Gençtürk (2009), Demirkaya (2009), Tuna (2013), Dikmenli (2013) ve Erol (2014) yaptıkları çalışmalarının sonucunda Türkiye de farklı öğretim kademeleri üzerinde coğrafya okuryazarlığı ile ilgili çalışmaların yapılarak var olan durumun ortaya konulması gerektiğini önermişlerdir. Yapılan literatür taramasında Türkiye de yetişkinlerin coğrafya okur-

9 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 391 yazarlık düzeylerini belirlemeye yönelik herhangi bir araştırmanın yapılmadığı ve bu konuda herhangi bir ölçeğin geliştirilmediği görülmüştür. Bu düzeyde bir çalışmanın daha önce yapılmamış olması bu araştırmayı önemli bir hale getirmektedir. Sınırlılıklar Bu araştırma; 1- Adıyaman ilinde araştırma için seçilen yetişkinlerle, 2- Veri toplama aracı olarak yetişkinlere uygulanan ölçme aracı, 3- Verileri analiz etmek için kullanılan istatistiksel yöntemlerle sınırlıdır. YÖNTEM Bu bölümde araştırmanın temel amacına uygun olarak araştırmanın yöntemi, çalışma grubu, veri toplama araçları, verilerin toplanması ve verilerin analizine yönelik süreç açıklanmıştır. Araştırmanın Yöntemi Bu araştırmada betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Betimsel tarama modeli geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımıdır. Bir araştırmada sosyal olay ve olguların olduğu gibi, değiştirilmeden ortaya konması betimleme metodu ile yapılır. Bu tür incelemeler mevcut durumları, şartları ve özellikleri olduğu gibi ortaya koymaya çalışır (Aslantürk, 1999). Bu yöntemde araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne kendi koşulları içinde ve var olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Onları, herhangi bir şekilde değiştirme etkileme çabası gösterilmez. Bilinmek istenen şey oradadır. Önemli olan, onu uygun bir biçimde gözleyip belirleyebilmektir (Karasar, 2005). Evren Ve Örneklem Araştırmanın çalışma evreni, Adıyaman ilinde yaşayan yetişkinlerden oluşmaktadır. Araştırmanın örneklemi, Adıyaman ilinden seçilen yetişkinlerden oluşmaktadır. Bu araştırmadaki çalışma grubu random yöntemiyle seçilen 337 yetişkinden oluşmaktadır. Çalışma grubunun seçiminde güvenilirlik, ekonomiklik, araştırmanın uygulanabilirliği dikkate alınmıştır. Verilerin Toplama Aracının Hazırlanması ve Geliştirilmesi Süreci Bu araştırma için öncelikle sosyal bilgiler öğretimi ve programı incelenmiş daha sonra coğrafya okuryazarlığı ile ilgili literatür taraması yapılmıştır. Elde edilen bilgiler doğrultusunda araştırmanın kuramsal çerçevesi oluşturulmuştur. Daha sonra araştırmanın uygulama safhasında kullanılmak üzere araştırmacı tarafından bu çalışmada kullanılmak üzere coğrafya okuryazarlık ölçeği geliştirilmiştir. Ölçek iki bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde çalışmaya katılacak yetişkinlerin kişisel bilgilerinin öğrenilmesi amacıyla sorular yer almıştır. İkinci bölümde ise yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerini tespit etmeye yönelik 25 soru yer almıştır. Ölçeğin oluşturulması aşamasında uzman akademisyenlerden ve eğitim bilimleri uzmanlarının tavsiye ve yönlendirmelerine göre hareket edilmiştir. Hazırlanan sorular uzman denetimine sunulmuş yapılan geri dönütlere göre ölçekten bazı sorular elenmiş, bazı sorularda da düzeltmeler yapılarak teste son şekil verilmiştir. Araştırma analizleri 337 yetişkinden toplanan veriler üzerinden yapılmıştır. Verilerin Toplanması Ve Analizi Coğrafya okuryazarlık ölçeği uygulandıktan sonra güvenilir bir şekilde toplanmıştır. Bu araştırmada kullanılan ölçeğin geliştirilmesi ve elde edilen verilerin analiz edilmesi sürecinde nicel veri analiz teknikleri kullanılmıştır. Araştırmanın problem durumu ve alt problemlerini oluşturan

10 392 Hüseyin EROL sorular ışığında elde edilen verilerin çözümlenmesinde t testi, tek yönlü anova testi ve tukey analiz teknikleri kullanılmıştır. Ölçeğin uygulanmasıyla elde edilen verilerin analizinde ise SPSS 16 istatistiksel yazılımından yararlanılmıştır. Bulgu ve Yorumlar Tablo 1. Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Testinden Almış Oldukları Ortalama Puanlar N Soru Sayısı Minimum Puan Maksimum Puan Ss X ,68 15,24 Tablo 1 de yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık testinden almış oldukları puanlara ilişkin veriler yer almaktadır. Yetişkinlerin almış oldukları puanların değerlendirilmesinde aritmetik ortalamanın bir standart sapma puanı üzeri puan almış olmak coğrafya okuryazarlık ölçütü olarak kabul edilmiştir. Bu ölçüt belirlenirken ilgili literatür ve bu alanda daha önce yapılan çalışmalar örnek alınarak değerlendirme yapılmıştır. Bu ölçüt dikkate alındığında coğrafya okuryazarlık testinde yer alan sorulardan 21 ve üzeri doğru yapan her yetişkin coğrafya okuryazarı kabul edilmiştir. Araştırmaya katılan yetişkinlerin ortalamasına bakıldığında yetişkinlerin sadece 77 tanesinin belirlenen kriterin üstünde puan aldıkları belirlenmiştir. Bu durum yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin orta seviyede olduğunu ortaya koymaktadır. Tablo 2. Yetişkinlerin Cinsiyet Değişkenine İlişkin Betimsel Veriler Cinsiyet Frekans Yüzde (%) Ss Ortalama ( X ) Kadın ,7 5,76 14,67 Erkek ,3 5,60 15,67 Toplam ,0 5,68 15,24 Tablo 2 de, yetişkinlerin cinsiyet değişkenine ilişkin betimsel veriler yer almaktadır. Araştırmaya katılan yetişkinlerden 144 ü (%42,7) kadın, 193 ü (%57,3) erkeklerden oluşmaktadır. Tablo 3. Yetişkinlerin Cinsiyet Değişkeni İle Coğrafya Okuryazarlık Testi Ölçeği Puanı Arasındaki İlişki

11 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 393 Cinsiyet N X Ss Sd T p Kadın ,67 5, ,601,110 Erkek ,67 5,60 Tablo 3 te yetişkinlerin cinsiyet değişkeni ile coğrafya okuryazarlık testinden aldıkları puan karşılaştırılmıştır. Elde edilen sonuçlara bakıldığında yetişkinlerin cinsiyet değişkeni ile ( X =14,67- erkek X =15,67) coğrafya okuryazarlık testi arasında anlamlı bir farkın olmadığı görülmektedir [t(-1,601)=,110, p< 0,05]. Cinsiyetin coğrafya okuryazarlığı konusunda belirleyici bir fark yaratmadığı söylenebilir. Tablo 4. Yetişkinlerin Yaş Değişkenine İlişkin Betimsel Veriler Yaş Frekans Yüzde (%) Ortalama ( X ) ,8 16, ,1 13, ,2 14,71 Toplam ,00 15,24 Tablo 4 te, araştırmaya katılan yetişkinlerin yaş değişkenine ilişkin betimsel veriler yer almaktadır. Araştırmaya katılan yetişkinlerden 225 tanesi (% 66,8) yaş arasında, 98 tanesi (%29,1) yaş arasında, 14 tanesi (%4,2) yaş arasında olanlardan oluşmaktadır. tek yönlü anova testi sonuçları verilmiştir. Elde edilen sonuçlar yetişkinlerin yaş de- Tablo 5. Yetişkinlerin Yaşları İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasında Yapılan Tek Yönlü Anova Sonuçları ğişkeni ile coğrafya okuryazarlık testi puanı Varyansın Kaynağı Kareler Toplamı Sd Kareler Ortalaması F p Gruplar Arası 480, ,419 Gruplar İçi 10373, ,059 7,741,001 Toplam 10854, Tablo 5 te, yetişkinlerin yaş değişkeni ile coğrafya okuryazarlık puanları arasındaki arasında anlamlı bir farklılık ortaya olduğunu koymaktadır [F(2-334)=7,741,p<.05]. Yaş faktörünün coğrafya okuryazarlığı üzerinde etkili olduğu ifade edilebilir. Farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirle-

12 394 Hüseyin EROL mek amacıyla tukey çoklu karşılaştırma testi yapılmıştır. Tablo 6. Yetişkinlerin Yaşları İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasındaki Fark (tukey testi) * The mean difference is significant at the 0.05 level. Tablo 6 da yetişkinlerin yaş değişkeni ile coğrafya okuryazarlık testinden Yaş Yaş Ortalama Fark Standart Sapma Anlamlılık ,64254 *,67451, , ,53510, ,64254 *,67451, , ,59230, , ,53510, , ,59230,699 aldıkları puanlar arasındaki farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemeye yönelik yapılan tukey çoklu karşılaştırma testi verilmiştir. Tabloya bakıldığında yaş ( X =16,07) arasında olan yetişkinlerin, coğrafya okuryazarlık düzeylerinin yaş ( X =13,42) arasındaki yetişkinlere göre daha yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Yaş seviyesi düştükçe coğrafa okuryazarlık düzeyinin arttığı görülmektedir. Yaşanılan çevrenin, etkileşimde bulunulan olguların coğrafya okuryazarlığını olumlu etkilediği söylenebilir. Kişilerin ilgi düzeylerinin ve aldıkları eğitimin bazı temel coğrafi bilgilerin güncelliğini korumasında etkili olduğu söylenebilir (p<.05). Tablo 7. Yetişkinlerin Eğitim Düzeyi Değişkenine İlişkin Betimsel Veriler

13 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 395 Eğitim Frekans Yüzde (%) Ss Ortalama ( X ) İlkokul 65 19,3 4,82 12,03 Ortaokul 48 14,2 5,25 12,91 Lise 97 28,8 4,63 14,61 Üniversite ,6 5,73 17,77 Lisansüstü 17 5,0 2,64 21,35 Toplam ,0 5,68 15,24 Tablo 7 de, yetişkinlerin eğitim düzeyi değişkenine ilişkin betimsel veriler yer almaktadır. Araştırmaya katılan yetişkinlerden 65 tanesi (% 19,3) ilkokul mezunu, 48 tanesi (%14,2) ortaokul mezunu, 97 tanesi (%28,8) lise mezunu, 110 tanesi (32,6) üniversite mezunu,17 tanesi (%5,0) lisansüstü mezunlardan oluşmaktadır. Tablo 8. Yetişkinlerin Eğitim Düzeyleri İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasında Yapılan Tek Yönlü Anova Sonuçları Varyansın Kaynağı Kareler Toplamı Sd Kareler Ortalaması F p Gruplar Arası 2306, ,716 Gruplar İçi 8547, ,746 Toplam 10854, ,400,001 Tablo 8 de, yetişkinlerin eğitim düzeyi değişkeni ile coğrafya okuryazarlık puanları arasındaki tek yönlü anova testi sonuçları verilmiştir. Elde edilen sonuçlar yetişkinlerin eğitim düzeyi değişkeni ile coğrafya okuryazarlık testi puanı arasında anlamlı bir farklılık ortaya olduğunu koymaktadır[f(4-332)=22,400,p<.05]. Eğitim düzeyinin coğrafya okuryazarlığı üzerinde etkili olduğu ifade edilebilir. Farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek amacıyla tukey çoklu karşılaştırma testi yapılmıştır. Tablo 9. Yetişkinlerin Eğitim Düzeyleri İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasındaki Fark

14 396 Hüseyin EROL Eğitim Düzeyi Eğitim Düzeyi (tukey testi) * The mean difference is significant at the 0.05 level Tablo 9 da yetişkinlerin eğitim dü- ve lisansüstü ( X =21,35) eğitim alanlardan zeyi değişkeni ile coğrafya okuryazarlık testinden aldıkları puanlar arasındaki farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemeye yönelik yapılan tukey çoklu karşılaştırma testi verilmiştir. Tabloya bakıldığında ilkokul ( X =12,03) mezunlarının coğrafya okuryazarlık düzeylerinin lise ( X =14,61), üniversite ve ( X =17,77) lisansüstü ( X =21,35) eğitim alanlardan daha düşük olduğu görülmektedir. Ortaokul ( X =12,91) mezunlarının coğrafya okuryazarlık düzeylerinin üniversite ( X =17,77) Ortalama Fark Standart Sapma Anlamlılık İlkokul Ortaokul -,88590,96564,890 Lise -2,58779 *,81334,014 Üniversite -5,74196 *,79382,000 Lisansüstü -9,32217 * 1,38223,000 Ortaokul İlkokul,88590,96564,890 Lise -1,70189,89543,319 Üniversite -4,85606 *,87774,000 Lisansüstü -8,43627 * 1,43208,000 Lise İlkokul 2,58779 *,81334,014 Ortaokul 1,70189,89543,319 Üniversite -3,15417 *,70674,000 Lisansüstü -6,73438 * 1,33413,000 Üniversite İlkokul 5,74196 *,79382,000 Ortaokul 4,85606 *,87774,000 Lise 3,15417 *,70674,000 Lisansüstü -3, ,32232,055 Lisansüstü İlkokul 9,32217 * 1,38223,000 Ortaokul 8,43627 * 1,43208,000 Lise 6,73438 * 1,33413,000 Üniversite 3, ,32232,055 daha düşük olduğu görülmektedir. Lise ( X =14,61) mezunlarının coğrafya okuryazarlık düzeylerinin üniversite ( X =17,77) ve lisansüstü ( X =21,35) eğitim alanlardan daha düşük olduğu görülmektedir. En yüksek ortalamaya da lisansüstü ( X =21,35) mezunu olan yetişkinlerin sahip oldukları görülmektedir. Eğitim düzeyi arttıkça yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin de orantılı bir şekilde arttığı görülmektedir (p<.05). Tablo 10. Yetişkinlerin Meslek Değişkenine İlişkin Betimsel Veriler

15 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 397 Meslek Ev Hanımı İşçi Serbest Meslek Frekans Yüzde (%) 97 28, , ,0 Ss Ortalama ( X ) 5,17 13,44 5,25 12,50 4,76 15,40 Memur ,4 5,83 17,52 İşsiz 4 1,2 3,30 16,25 Toplam ,0 5,68 15,24 Tablo 10 da, yetişkinlerin meslek değişkenine ilişkin betimsel veriler yer almaktadır. Araştırmaya katılan yetişkinlerden 97 tanesi (%28,8) ev hanımı, 46 tanesi (% 13,6) işçi, 64 tanesi (%19,0) serbest meslek, 126 tanesi (%37,4) memur, 4 tanesi (%1,2) işsizlerden oluşmaktadır. Tablo 11. Yetişkinlerin Meslekleri İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasında Yapılan Tek Yönlü Anova Sonuçları Varyansın Kaynağı Kareler Toplamı Sd Kareler Ortalaması F p Gruplar Arası 1321, ,376 Gruplar İçi 9533, ,714 Toplam 10854, ,506,000 Tablo 11 de, yetişkinlerin meslek değişkeni ile coğrafya okuryazarlık puanları arasındaki tek yönlü anova testi sonuçları verilmiştir. Elde edilen sonuçlar yetişkinlerin meslek değişkeni ile coğrafya okuryazarlık testi puanı arasında anlamlı bir farklılık ortaya olduğunu koymaktadır [F(2-332)=11,505,p<.05]. Yapılan mesleğin coğrafya okuryazarlığı üzerinde etkili olduğu ifade edilebilir. Farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek amacıyla tukey çoklu karşılaştırma testi yapılmıştır. Tablo 12. Yetişkinlerin Meslekleri İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasındaki Fark (tu-

16 398 Hüseyin EROL Meslek Meslek Ortalama Fark Standart Sapma Anlamlılık Ev hanımı İşçi,94330,95929,863 Serbest Meslek -1,96295,86295,156 Memur -4,08051 *,72382,000 İşsiz -2, ,73396,843 İşçi Ev Hanımı -,94330,95929,863 Serbest Meslek -2,90625 * 1,03580,042 Memur -5,02381 *,92310,000 İşsiz -3, ,79334,665 Serbest meslek Ev Hanımı 1,96295,86295,156 İşçi 2,90625 * 1,03580,042 Memur -2,11756,82252,077 İşsiz -, ,76173,998 Memur Ev Hanımı 4,08051 *,72382,000 İşçi 5,02381 *,92310,000 Serbest Meslek 2,11756,82252,077 İşsiz 1, ,72147,990 İşsiz Ev Hanımı 2, ,73396,843 İşçi 3, ,79334,665 Serbest meslek, ,76173,998 Memur -1, ,72147,990 değişkeni ile coğrafya okuryazarlık testinden aldıkları puanlar arasındaki farklılığın key testi) * The mean difference is significant at the 0.05 level. Tablo 12 de yetişkinlerin meslek hangi gruplar arasında olduğunu belirlemeye yönelik yapılan tukey çoklu karşılaştırma testi verilmiştir. Tabloya bakıldığında

17 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 399 ev hanımlarının ( X =13,44) coğrafya okuryazarlık düzeylerinin memurlardan ( X =17,52) daha düşük düzeyde olduğu, işçilerin ( X =12,50) coğrafya okuryazarlık düzeylerinin serbest meslek sahiplerinden ( X =15,40) ve memurlardan ( X =17,52) daha düşük düzeyde olduğu, serbest meslek sahiplerinin ( X =15,40) coğrafya okuryazarlık düzeylerinin işçilerden ( X =12,50) daha yüksek düzeyde olduğu, memurların ( X =17,52) coğrafya okuryazarlık düzeylerinin ev hanımlarından ( X =13,44) ve işçilerden ( X =12,50) daha yüksek düzeyde olduğu görülmektedir (p<.05). Tablo 13. Yetişkinlerin Ziyaret ettikleri Ülke Sayısına İlişkin Betimsel Veriler Ziyaret Edilen Ülke Sayısı Frekans Yüzde (%) Ss Ortalama ( X ) Yaşadığım ülke dışına hiç çıkmadım ,7 5,61 14, ,3 5,08 17, ,9 5,13 18, ,8 7,93 16,83 6 dan fazla 8 2,4 6,67 17,00 Toplam ,0 5,68 15,24 Tablo 13 te, yetişkinlerin ziyaret ettikleri ülke sayısına ilişkin betimsel veriler yer almaktadır. Araştırmaya katılan yetişkinlerden 255 tanesi (% 75,7) yaşadığı ülke dışına hiç çıkmamış, 55 tanesi (%16,3) 1-2 ülkeyi ziyaret etmiş, 13 tanesi (%3,9) 3-4 ülkeyi ziyaret emiş, 6 tanesi (%1,8) 5-6 ülkeyi ziyaret etmiş, 8 tanesi (%2,4) 6 dan fazla ülkeyi ziyaret edenlerden oluşmaktadır. Tablo 14. Yetişkinlerin Ziyaret Ettikleri Ülke Sayıları İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasında Yapılan Tek Yönlü Anova Sonuçları Varyansın Kaynağı Kareler Toplamı Sd Kareler Ortalaması F P Gruplar Arası 502, ,653 Gruplar İçi 10351, ,181 Toplam 10854, Tablo 14 te, yetişkinlerin ziyaret ettikleri ülke sayısı değişkeni ile coğrafya okuryazarlık puanları arasındaki tek yönlü anova testi sonuçları verilmiştir. Elde edilen sonuçlar yetişkinlerin ziyaret ettikleri ülke sayısı değişkeni ile coğrafya okuryazarlık 4,030,003 testi puanı arasında anlamlı bir farklılık ortaya olduğunu koymaktadır [F(4-332)=4,030,p<.05]. Ziyaret edilen ülke sayısının coğrafya okuryazarlığı üzerinde etkili olduğu ifade edilebilir. Farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek

18 400 Hüseyin EROL amacıyla tukey çoklu karşılaştırma testi yapılmıştır Tablo 15. Yetişkinlerin Ziyaret Ettikleri Ülke Sayıları İle Coğrafya Okuryazarlık Puanları Arasındaki Fark (tukey testi) * The mean difference is significant at the 0.05 level. Tablo 15 te yetişkinlerin ziyaret ettikleri ülke sayısı değişkeni ile coğrafya okuryazarlık testinden aldıkları puanlar arasındaki farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemeye yönelik yapılan tukey çoklu karşılaştırma testi verilmiştir. Ülke Sayısı Ülke Sayısı Ortalama Fark Standart Sapma Anlamlılık Yaşadığım Ülke Dışına Hiç Çıkmadım Yaşadığım Ülke -2,51444 *,83018, , ,58770, , ,30630,865 6 dan fazla -2, ,00496,746 Dışına Hiç Çıkmadım 3-4 Yaşadığım Ülke 2,51444 *,83018, , ,72204, , , ,000 6 dan fazla, , ,000 Dışına Hiç Çıkmadım 5-6 Yaşadığım Ülke 4, ,58770, , ,72204, , ,75595,956 6 dan fazla 1, ,50920,955 Dışına Hiç Çıkmadım 6 dan fazla Yaşadığım Ülke 2, ,30630, , , , , ,75595,956 6 dan fazla -, , ,000 Dışına Hiç Çıkmadım 2, ,00496, , , , , ,50920, , , ,000 Tabloya bakıldığında yaşadığı ülkenin dışına hiç çıkmayan ( X =14,57) yetişkinlerin

19 Yetişkinlerin Coğrafya Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi Adıyaman Örneği 401 ortalamasının 1-2 ülke ( X =17,09) ziyaret SONUÇ VE TARTIŞMA Araştırmanın temel problemine yönelik elde edilen bulgular yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin orta düzeyde olduğunu ortaya koymuştur. Yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık testinden aldıkları ortalama puanın 15,24 düzeyinde olduğu tespit edilmiştir. Araştırmada yer alan 337 katılımcıdan sadece 77 tanesinin bu araştırma için belirlenen coğrafya okuryazarlık kriterine sahip olduğu görülmüştür. Araştırmadan elde edilen bu sonuç, coğrafya okuryazarlığı ile ilgili daha önceki araştırmaların sonuçlarıyla büyük oranda benzerlik göstermektedir. Gençtürk (2009), sosyal bilgiler öğretmen adaylarının coğrafya okuryazarlık düzeylerini belirlemeye yönelik olarak yaptığı çalışmasının sonucunda öğretmen adaylarının coğrafya okuryazarlık düzeylerinin yeterli seviyede olmadığını tespit etmiştir. Demirkaya (2009), üniversite öğrencileri üzerinde yaptığı çalışmada öğrencilerin coğrafi bilgilerinin yetersiz olduğu sonucuna ulaşmıştır. Cross (1987), üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgi düzeylerini incelediği araştırmasında öğrencilerin coğrafi bilgilerinin yeterli düzeyde olmadığını tespit etmiştir. MC. Kinney ve diğerleri (1988), yaptıkları araştırmalarının sonucunda üniversite öğrencilerinin Dünya coğrafyası hakkındaki bilgilerinin oldukça kötü bir seviyede olduğunu tespit etmişlerdir. Wood ve diğerleri (1988), üniversite öğrencilerinin lokasyon bilgi düzeylerini inceledikleri araştırmanın sonucunda öğrencilerin lokasyon bilgi düzeylerinin düşük bir seviyede olduğunu tespit etmişlerdir. Bein (1990), üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgi düzeylerini belirlemek eden yetişkinlerden daha düşük olduğu görülmektedir. Ziyaret edilen ülke sayısının yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri üzerinde etkili olduğu söylenebilir (p<.05). amacıyla yaptığı çalışmanın sonucunda öğrencilerin özellikle yerleri isimlendirme konusunda bilgi düzeylerinin düşük olduğunu tespit etmiştir. Eve ve diğerleri (1994), üniversite öğrencilerinin coğrafya okuryazarlık düzeylerini tespit etmek amacıyla yaptıkları çalışmanın sonucunda öğrencilerin sorulan soruların neredeyse yarısına doğru cevap verdiklerini tespit etmişlerdir. Thomas (2001), coğrafya öğretmen adaylarının coğrafi bilgi düzeylerini ölçmeye çalıştığı araştırmasının sonucunda öğretmen adaylarının coğrafi bilgi düzeylerinin genel olarak yetersiz olduğu sonucuna ulaşmıştır. Sieverston (2005), üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgi düzeylerini incelediği araştırmasının sonucunda öğrencilerin coğrafi bilgi seviyelerinin istenilen düzeyde olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Oigara (2006), üniversite öğrencilerinin coğrafya okuryazarlık düzeylerini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmasının sonucunda öğrencilerin coğrafi bilgilerinin düşük düzeyde olduğunu tespit etmiştir. Dylan (2011), üniversite öğrencilerinin coğrafi okuryazarlık düzeyini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmasının sonucunda katılımcıların puan ortalaması % 65 olarak ortaya çıkmıştır. ABD Ulusal Coğrafya Kurumunun Roper (2002), adlı araştırma şirketine yetişkinlerin coğrafi bilgi düzeylerini tespit etmek amacıyla yaptırdığı araştırmanın sonucunda ABD li genç yetişkinlerden yaşı arası olanların Dünya haritasıyla ilgili olan sorulardaki performansı 7,9 çıkmıştır. Nolan (2002), yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerini incelediği araştırma sonucunda üst düzey eğitim alan yetişkinlerin ortalamasının (17,94) alt düzey eğitim alan yetişkinlere (16,38) gore daha yüksek

20 402 Hüseyin EROL düzeyde olduğunu tespit emiştir. Yukarıda sonuçları verilen araştırmalar bu araştırmanın sonucunu destekler niteliktedir. Yapılan diğer bazı çalışmalarda ise farklı sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir. Tuna (2013), üniversite öğrencileri üzerinde yaptığı çalışmasında Türkiye deki üniversitelerde lisans eğitimi almakta olan öğrencilerin coğrafya okuryazarlık düzeylerinin azımsanmayacak oranda iyi olduğu sonucuna ulaşmıştır. Whinship (2004), üniversite öğrencilerinin coğrafi bilgi düzeyini incelemek amacıyla yaptığı çalışmada elde edilen sonuçların iyi düzeyde olduğunu belirlemiştir. Mhishi (2013), Zimbabve de üniversite öğrencilerinin coğrafya okuryazarlık düzeylerini incelediği araştırmasının sonucunda öğrencilerin coğrafya okuryazarlık düzeyinin genel olarak yüksek düzeyde olduğunu ve öğrencilerin ortalamada % 82 düzeyinde başarılı olduklarını tespit etmiştir. Coğrafya okuryazarlığı ile ilgili yapılan çalışmaların geneline bakıldığında coğrafya okuryazarlığını etkileyen birçok farklı unsurun olduğu söylenebilir. Bu araştırmadan elde edilen sonuçlar cinsiyetin yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri üzerinde belirgin bir etkiye sahip olmadığını ortaya çıkmıştır. Çok azda olsa erkek ( X =15,67) katılımcıların ortalamasının kadın ( X =14,67) katılımcılardan fazla olduğu da görülmektedir. Araştırmanın bu sonucunu destekleyen bazı çalışmalar bulunmaktadır. Bein (1990), yaptığı araştırmada cinsiyetin coğrafya okuryazarlığı konusunda belirleyici bir faktör olmadığını belirlemiştir. Trygestad (1997), Wood ve diğ (1988), Whinship (2004), Cross (1987), Thomas (2001), National Geographic Roper Survey (2002), Oigara (2006), Eve ve diğerleri (1994), Nolan (2002), Dylan (2011), Gençtürk (2009), Tuna (2013) ve Demirkaya (2013), yaptıkları araştırmalarda erkeklerin kadınlardan daha başarılı olduklarını tespit etmişlerdir. Bu araştırmada yaş faktörünün yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri üzerindeki etkisi ile ilgili elde edilen veriler yaşın yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyini etkilediği sonucu ortaya çıkarmıştır yaş ( X =16,07) arasında olan yetişkinlerin, coğrafya okuryazarlık düzeylerinin yaş ( X =13,42) arasındaki yetişkinlere göre daha yüksek düzeyde olduğu belirlenmiştir. En düşük ortalamaya yaş ( X =14,71) arasındaki yetişkinlerin sahip olduğu tespit edilmiştir. Yaş seviyesi düştükçe coğrafya okuryazarlık düzeyinin arttığı ortaya çıkmıştır. Araştırmadan elde edilen bu sonucu destekleyen veya farklı sonuçlara ulaşan araştırmacılar bulunmaktadır. Cross (1987), yaptığı araştırmasında yaş ile coğrafi bilgi arasında herhangi bir ilişki bulamamıştır. Oigara (2006), yaşın coğrafya okuryazarlığı konusunda tam olarak belirleyici bir yerinin olmadığını belirtmiştir. Eve ve diğerleri (1994), yaptıkları araştırmada yaş ile coğrafya okuryazarlığı arasında ilişki olduğunu tespit etmişlerdir. Dylan (2011), yaptığı araştırmada katılımcıların yaşı arttıkça coğrafya okuryazarlık düzeylerinin de arttığını tespit etmiştir. Bu araştırmada eğitim düzeyinin yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeyleri üzerindeki etkisi ile ilgili elde edilen veriler incelendiğinde yetişkinlerin eğitim düzeyinin coğrafya okuryazarlık düzeylerini etkilediği sonucu ortaya çıkmıştır. İlkokul ( X =12,03) mezunlarının coğrafya okuryazarlık düzeylerinin ortaokul ( X =12,91), lise ( X =14,61), üniversite ( X =17,77) ve lisansüstü ( X =21,35) eğitim alanlardan daha düşük düzeyde olduğu ortaya çıkmıştır. Yetişkinlerin eğitim düzeyi arttıkça coğrafya okuryazarlık düzeylerinin de orantılı bir şekilde arttığı görülmüştür. Nolan (2002), yetişkinlerin coğrafya okuryazarlık düzeylerini incelediği çalışmasında eğitim düzeyi yüksek olan katılımcıların yapılan testten daha yüksek puan