KÜTÜPHAN-E TÜRKİYE PLANLAMA VE PİLOT UYGULAMA PROJESİ TÜRKİYE DE BİLGİ TOPLUMUNA DÖNÜŞÜM ÇABALARI VE SONUÇLARI DEĞERLENDİRME RAPORU

Transkript

1 KÜTÜPHAN-E TÜRKİYE PLANLAMA VE PİLOT UYGULAMA PROJESİ TÜRKİYE DE BİLGİ TOPLUMUNA DÖNÜŞÜM ÇABALARI VE SONUÇLARI DEĞERLENDİRME RAPORU 01 TEMMUZ 2014

2 Bu rapor, Hacettepe Teknokent Teknoloji Transfer Merkezi ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü nün ortaklığı ile T.C. Cumhurbaşkanlığı nın himayelerinde yürütülmekte ve Bill ve Melinda Gates Vakfı Küresel Kütüphaneler Girişimi tarafından desteklenmekte olan Kütüphan-e Türkiye Planlama ve Pilot Uygulama Projesi ekibi tarafından projenin ihtiyaç analizi çalışmaları kapsamında hazırlanmıştır.

3 ÖZET Türkiye de bilgi toplumuna dönüşüm çabaları, dünyadaki gelişmelere paralel olarak 2000 li yılların başında, özellikle de Türkiye nin Avrupa Birliği perspektifinin bir sonucu olarak başlamıştır yılında, bilgi toplumuna dönüşüme yönelik ülke çapında yürütülen münferit çabaların tek bir şemsiye altında toplanmasına yönelik olarak, e- Dönüşüm Türkiye Projesi hayata geçirilmiş, bu çabalarının sistemli bir strateji olarak ortaya çıkışı ise Devlet Planlama Teşkilatı nın 28 Temmuz 2006 tarihinde yayımlamış olduğu Bilgi Toplumu Stratejisi adlı belge ile gerçekleşmiştir. Devlet Planlama Teşkilatı 8 Haziran 2011 tarihinde Kalkınma Bakanlığı na dönüştürülmüş ve bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının planlanması ve koordinasyonu görevi bu Bakanlık bünyesinde bulunan Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı na verilmiştir. Bu kurumun raporlarına göre Türkiye de ülkesel ve yerel çapta çok sayıda ve çeşitli büyüklüklerde projeler gerçekleştirilmiştir ve gerçekleştirilmeye devam etmektedir. Bu projelerin en önemlileri BİT kullanım yetkinliklerini geliştirmeyi amaçlayan çalışmalar olup, bunların bu çalışmaları yürüten kurumların dağılımı incelendiğinde %42 ile Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK) ve %31 ile özel sektörün başı çektiği tespit edilmiştir. Ayrıca bu çalışmalarda Kamu (%19), belediyeler (%5) ve üniversitelerin (%3) katılım oranlarındaki düşüklük dikkat çekmektedir yılı itibariyle Türkiye deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının tam koordinasyonunu sağlayacak bir yapı henüz oluşturulamamıştır. Diğer taraftan yine 2013 yılı itibariyle Türkiye de kır-kent, kadın-erkek, yaşlı-genç ve eğitimsiz-eğitimli kesimler arasında dijital bölünme olgusu devam etmektedir. Günümüz koşullarında dijital bölünme olgusunun İnternet erişimi ve kullanımı ile doğrudan ilişkili olduğu düşüncesi esas alınacak olursa, her ne kadar yapılan araştırmalarda 2013 yılı itibariyle Türkiye de yaş arasındaki nüfus bazında İnternet kullanım oranı %48,9 olarak i

4 belirtilmiş olsa da, aslında gerçekten bilgi toplumu standartlarına yakınlaşacak şekilde her gün veya haftada en az bir defa İnternet kullanan birey oranının %39,5 gibi düşük bir düzeyde olduğu görülmektedir. Diğer bir önemli husus olarak, 2011 ile 2013 yılları arasında Türkiye de yaş arası nüfus içerisinde İnternet kullanan bireylerin İnterneti en çok çevrimiçi haber, gazete ya da dergi okumak için kullandığı; eğitim alma, iş arama ya da iş başvurusu yapma, mal veya hizmet satışı gibi kişilerin yaşam kalitesinde önemli değişikliğe yol açabilecek alanlar ile finansal katılımcılığın bir göstergesi olabilecek İnternet bankacılığı kullanma gibi kullanım alanlarının son derece sınırlı kaldığı görülmektedir. Bilgi toplumuna dönüşüm çabaları içerisinde önemli bir başlık da e-devlet uygulamaları ve bunların yaygınlaştırılmasıdır. Yine 1990 ların sonundan ve 2000 li yılların başından itibaren Türkiye de e-devlet uygulamaları ve kullanımı anlamında önemli adımlar atılmış, ancak ilk dönemde kazanılan ivme, yapılan yatırımların sadece fiziksel ve teknolojik altyapıya odaklanması ve de toplum genelinde BİT kullanım yetkinliklerinin geliştirilmesine yeterince ağırlık verilmemesi nedeniyle istenen düzeyde sürdürülememiştir. Son dönemdeki strateji güncellemeleri sonucunda, e-devlet çabalarının koordinasyonu 1 Kasım 2011 tarihinde Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı ndan alınarak Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı na devredilmiştir. Ayrıca, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu nun 16 Ocak 2013 tarihli toplantısında e-devlet kapısının yeni uygulamalarla zenginleştirilmesi ve vatandaşların memnuniyetinin artırılması amacıyla yeni bir dönemin başlatılması kararı alınmıştır. Bilgi toplumuna dönüşüm çabaları bağlamında Türkiye nin kıtasal ve küresel sıralamalardaki durumunu incelemek için Eurostat, ITU Index ve Webindex gibi uluslararası bilgi toplumu verilerine bakıldığında, AB adayı olan Türkiye nin Avrupa bölgesindeki ülkeler arasında gerek bilgi toplumu göstergeleri gerekse de e-devlet ii

5 göstergeleri bağlamında en son sıralarda bulunuyor olması üzücüdür. Daha küresel çapta yapılan değerlendirmelerde de, ümit verici bir ekonomi olmasına karşın Türkiye nin BİT kullanımı ve bilgi toplumu açısından ancak dünya ortalaması civarında bir performansa sahip olduğu, gerek Avrupa ülkelerinin, gerekse de Gelişmiş Ülkeler 1 ortalamalarının çok gerisinde kaldığı saptanmıştır. Bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının daha etkin yürütülebilmesi için dijital bölünmeyi azaltmayı hedefleyecek girişimlerin tüm Türkiye genelindeki dezavantajlı kesimleri hedeflemesi; ilgili tüm kurum ve kuruluşların çabalarının koordine edilmesi, etkilerinin değerlendirilmesi; tüm münferit girişimlerin kapsam, sonuç ve etkilerinin kayıt altına alınması ve benzer girişimleri yürüten kurum ve kuruluşlarla merkezi bir platform üzerinden paylaşılması ve bu çabaların sürdürülebilirliğini sağlayacak tedbirlerin alınması gerekmektedir. Ayrıca başarı elde etmiş uluslararası örneklerin incelenmesi, bu girişimler ile fikir alışverişi ve tecrübe paylaşımında bulunulması ve mümkün olduğu durumlarda uluslararası ortaklıklar kurma yoluyla projeler geliştirilmesi önerilmektedir. Rapordaki en son ve en önemli öneri, gerek Türkiye deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarına uluslararası bir perspektif sağlama, gerekse de geçmişteki ve mevcut çabalarda ilgili kurumlar tarafından tespit edilmiş zayıflık ve eksiklikleri giderme veya azaltma anlamındaki güçlü potansiyelinden dolayı, Kütüphan-e Türkiye Planlama ve Pilot Uygulama Projesi nin ve dolayısıyla da bu projenin gerçekleştirildiği Türkiye deki halk kütüphanelerinin ulusal Bilgi Toplumu Stratejisi çerçevesinde potansiyel katkılarını gerçekleştirebileceği bir yerde konumlandırılması ve diğer ulusal strateji ve projelere entegrasyonu için ilgili tüm kurum ve kuruluşlarca işbirliğine yönelik gerekli adımların atılmasıdır. 1 Buradaki Gelişmiş Ülkeler ifadesi, International Telecommunication Union tarafından ülkeleri karşılaştırma amaçlı kullanılan üç kategori olan Küresel, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Gelişmiş Ülkeler kategorileri esas alınarak kullanılmıştır. iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ŞEKİL DİZİNİ... v TABLO DİZİNİ... vii 1. Türkiye de Bilgi Toplumuna Dönüşüm Çabalarının Kısa Tarihçesi Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Değerlendirmeleri e-devlet Çalışmaları ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Uluslararası Bilgi Toplumu İstatistiklerinde Türkiye Eurostat Bilgi Toplumu İstatistikleri e-devlet Dijital Katılım Webindex Annual Report Verileri Webindex Webindex International Telecommunication Union Verileri Measuring the Information Society 2012 Raporu Measuring the Information Society 2013 Raporu Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Ulusal Bilgi Toplumu İstatistikleri Sonuç ve Öneriler KAYNAKÇA iv

7 ŞEKİL DİZİNİ Şekil 2.1. BİT Kullanım Yetkinliğini Artırmaya Yönelik Projelerin Sektörel Dağılımı... 4 Şekil 2.2. Kırsal Kesimde ve Kentler Arasındaki Dijital Bölünme... 6 Şekil 2.3. Bölgeler Arasındaki Dijital Bölünme... 7 Şekil 2.4. Yaş Grupları Arasında Dijital Bölünme... 8 Şekil 2.5. Erkekler ve Kadınlar Arasında Dijital Bölünme... 9 Şekil 2.6. Eğitim Düzeyi Grupları Arasında Dijital Bölünme Şekil 2.7. Yapılan Çalışmaların İl Sayısı Bazında Gösterimi Şekil 4.1. Kamu Kurumları ile İnternet Üzerinden Etkileşim İçerisinde Bulunan Bireylerin Oranı Şekil 4.2. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Bilgi Alan Yaş Arası Bireylerin Oranı Şekil 4.3. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Resmi Form İndiren Yaş Arası Bireylerin Oranı Şekil 4.4. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarına İnternet Üzerinden Doldurulmuş Resmi Form Gönderen Yaş Arası Bireylerin Oranı Şekil 4.5. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan Yaş Arası Bireylerin Oranı Şekil 4.6. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan Yaş Arası Erkeklerin Oranı Şekil 4.7. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan Yaş Arası Kadınların Oranı Şekil 4.8. En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2 sini Sağlayan Nüfus) Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanma Durumu Şekil 4.9. İnterneti Hiç Kullanmamış Yaş Arası Bireylerin Oranı 25 v

8 Şekil İnterneti Hiç Kullanmamış Yaş Arası Erkeklerin Oranı Şekil İnterneti Hiç Kullanmamış Yaş Arası Kadınların Oranı Şekil En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2 sini Sağlayan Nüfus) İnterneti Hiç Kullanmamış Olma Durumu Şekil Webindex 2012 Raporu Alt İndeksleri Şekil Webindex 2013 Raporu Alt İndeksleri Şekil ITU Yaklaşımına Göre Bilgi Toplumuna Dönüşüm Sürecinin Üç Aşaması Şekil IDI Alt İndeksleri ve Ağırlıkları Şekil MIS 2013 Avrupa Bölgesindeki Ülkelerin IDI Değerlerinin Küresel, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Gelişmiş Ülkeler Ortalamalarına Göre Durumları Şekil 5.1. TÜİK Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması Verilerine Göre Belirtilen İnternet Kullanım Amaçları. 52 Şekil 5.2. İnternet Kullanım Tarzı Kategorilerinin İnternet Kullanıcıları Arasındaki Oranı vi

9 TABLO DİZİNİ Tablo 2.1. STK ve Özel Kurumlar Tarafından Farklı Kesimlere Yönelik Yürütülen ve Dijital Bölünmeyi Azaltmaya Yönelik Çalışmalardan Örnekler Tablo 4.1. Webindex 2012 Sıralamasında Türkiye nin Yeri Tablo 4.2. Webindex 2012 İletişim Altyapısı Sıralamasında Türkiye nin Durumu Tablo 4.3. Webindex 2012 Web Altyapısı Sıralamasında Türkiye nin Durumu Tablo 4.4. Webindex 2012 Dezavantajlı Grupların Web Kullanımı Sıralamasında Türkiye Tablo 4.5. Webindex 2013 Raporu Genel ve Alt İndeks Sıralamaları Türkiye Tablo 4.6. Webindex 2013 Raporu Refah Düzeyine Göre Webindex Sıralaması Düşük Olan Ülkeler Türkiye Tablo 4.7. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye nin Durumu Tablo 4.8. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye nin Durumu Tablo 5.1. TÜİK Bilgi Toplumu İstatistikleri Tablo 5.2. En Son Kullanım Zamanına Göre Bireylerin Bilgisayar ve İnternet Kullanım Oranı Tablo 5.3. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Bireylerin Bilgisayar ve İnternet Kullanım Oranı Tablo 5.4. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Hanelerde İnternet Erişim İmkânı Tablo 5.5. Hanelerde Bilişim Teknolojileri Bulunma Oranı (%) Tablo 5.6. İnternete Bağlı Araçların Hanelerde Bulunma Oranı Tablo 5.7. Evden İnternet Erişim İmkânı Olmayan Hane Oranı (%) ve Nedenleri vii

10 Tablo 5.8. Son Üç Ay İçinde Bireylerin Yaş Grubu, Eğitim ve İşgücü Durumuna Göre Bilgisayar Kullanım Oranı (%) Tablo 5.9. Son Üç Ay İçinde Bireylerin Yaş grubu, Eğitim ve İşgücü Durumuna Göre İnternet Kullanımı (%) Tablo Son Üç Ay İçinde İnternet Kullanan Bireylerin Kullanım Yeri ve Kullanım Sıklığı (%) Tablo Düzenli İnternet Kullanan Bireylerin Oranı Tablo Son Üç Ay İçinde İnternet Kullanan Bireylerin İnterneti Kişisel Kullanma Amaçları Tablo Meslek Gruplarına Göre Bireylerin Bilgisayar ve İnternet Kullanımı Tablo Son 12 Ay İçinde İnternet Kullanan Bireylerin Kişisel Amaçla Kamu Kurum/Kuruluşlarıyla İletişimde İnterneti Kullanma Oranı (%) ve Yürüttükleri Faaliyetler Tablo İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Son 12 Ay İçinde Kişisel Amaçla Kamu Kurum/Kuruluşlarıyla İletişimde İnterneti Kullanma Oranı Tablo İnternet Kullanan Bireylerin İnternette Yürüttükleri Faaliyetler viii

11 1. Türkiye de Bilgi Toplumuna Dönüşüm Çabalarının Kısa Tarihçesi 2000 li yılların başından itibaren tüm dünyada yaşanan gelişmelere paralel olarak, Türkiye de bilgi toplumuna dönüşüme yönelik somut çabalarının Türkiye nin 2001 yılında Avrupa Birliği nin aday ülkeler için oluşturduğu eeurope+ Initiative adlı programa katılmasıyla başladığı söylenebilir (European Union, 2011, s. 11). Daha sonrasında ise, Mart 2002 tarihlerinde Uluslararası Telekomünikasyon Birliği nin (International Telecommunication Union ITU) İstanbul da düzenlediği Bridging the Digital Divide adlı konferansta kabul edilen İstanbul Deklarasyonu nun ve İstanbul Eylem Planı nın bu çalışmalara daha küresel bir perspektif sağladığı görülmektedir (International Telecommunication Union, 2002). Bu dokümanlar, özellikle de gelişmekte olan ülkeler için çalışma programları ve kılavuzlar sunmuş, BİT alanındaki hızlı ve yoğun gelişmeler karşısında Bilgi ve İletişim Teknolojileri (BİT) gelişim konularını ve önceliklerini tanımlamıştır (European Union, 2010, s. 5) yılında, bilgi toplumuna dönüşüme yönelik ülke çapında yürütülen münferit çabaların tek bir şemsiye altında toplanmasına yönelik olarak, e-dönüşüm Türkiye Projesi hayata geçirilmiş ve bu projenin genel koordinasyonunu yürütme görevi Devlet Planlama Teşkilatı na verilmiştir (European Union, 2011, s. 11). Bu arka plan bağlamında, Türkiye deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının sistemli bir strateji olarak ortaya çıkışının Devlet Planlama Teşkilatı nın 28 Temmuz 2006 tarihinde yayımlamış olduğu Bilgi Toplumu Stratejisi adlı belge ile gerçekleştiği söylenebilir (Devlet Planlama Teşkilatı, 2006). Diğer genel amaçların yanında, bu strateji belgesinde toplumun tüm kesimlerinin, özellikle de engelli bireylerin, BİT imkânlarına erişebilmesini sağlamaya yönelik amaçlar da ifade edilmiştir. 1

12 Avrupa Birliği nin 2010 yılında yayımladığı einclusion-turkey raporunun giriş kısmında özetlendiği üzere, toplumun tüm kesimlerini BİT ile buluşturmaya yönelik güçlü projelerin başlaması ise 2007 ve 2008 yılları içerisinde gerçekleşmeye başlamıştır (European Union, 2010, s. 3-5) yılında Özürlüler İdaresi Başkanlığı engelli vatandaşların e-erişimini hakkında genel bilinçlendirmeyi amaçlayan Engelsiz Türkiye projesini başlatmış, 2 Aralık 2008 tarihinde ise Habitat için Gençlik Derneği, Birleşmiş Milletler ile ortaklaşa gençlere BİT eğitimi vermeye yönelik akran eğitimi modelli projelerinin başarısı nedeniyle Viyana da düzenlenen Avrupa e-katılımcılık Ödülleri kapsamında Coğrafi Katılımcılık ödülüne layık görülmüştür (European Union, 2010, s. 4). Yine 2008 yılında Gençlik için Habitat Derneği ve UNDP Türkiye tarafından Bilgisayar Bilmeyen Kalmayacak projesi başlatılmış ve 2012 yılı sonuna kadar 30 yaş altı genç bireye bilgisayar okuryazarlığı becerilerinin kazandırılması hedeflenmiştir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 75). Bu ilk dönemin ardından ülkesel ve yerel çok sayıda ve çeşitli büyüklüklerde projeler gerçekleştirilmiştir ve gerçekleştirilmeye devam etmektedir. Bu projelerle ilgili değerlendirmeler bir sonraki bölümde Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı nın hazırlamış olduğu raporlara referansla sunulacaktır. 2. Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Değerlendirmeleri 1960 yılında kurulmuş olan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 8 Haziran 2011 tarihinde Kalkınma Bakanlığı na dönüştürülmüş ve bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının planlanması ve koordinasyonu görevi bu Bakanlık bünyesinde bulunan Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı na verilmiştir (European Union, 2011, s. 3). Dolayısıyla, Türkiye de bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının yapılacak herhangi bir değerlendirmesinde, gerek ulusal (TÜİK) gerekse de uluslararası verileri (Eurostat, ITU vb.) inceleyerek bu konuda raporlar yayımlayan 2

13 Bilgi Toplumu Dairesi nin değerlendirmelerini esas almak gerekmektedir. Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı nın Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi: Toplumsal Dönüşüm Ekseni Mevcut Durum Raporu nda belirtildiği üzere, Türkiye de BİT kullanımını artırmaya yönelik çalışmalar, yaygınlığı artırmaya yönelik ve yetkinliği artırmaya yönelik çalışmalar olarak 2 gruba ayrılmıştır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s ). Yaygınlığı artırmaya yönelik çalışmalar genişbant kullanımını artırmaya yönelik altyapı çalışmaları, cihaz sahipliği ve İnternet hizmet aboneliklerini artırmaya yönelik fiyat indirimleri ve İnternet Evleri ve Kamu İnternet Erişim Merkezi (KİEM) gibi alternatif çözümler olarak üç başlıkta ele alınmaktadır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 64). BİT kullanım yetkinliklerini geliştirmeyi amaçlayan çalışmaların ise kamu, Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ya da özel kuruluşların önderliğinde yürütülebildiği gibi farklı kurumların ortaklıklarıyla da gerçekleştirilebilmekte olduğu görülmüş, çalışmaları yürüten kurumların sektörlere göre dağılımı incelendiğinde STK (%42) ve özel sektörün (%31) öne çıktığı tespit edilmiştir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s ). Bu çalışmalarda Kamu (%19), belediyeler (%5) ve üniversitelerin (%3) katılım oranlarındaki düşüklük dikkat çekici düzeydedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 65). 3

14 Şekil 2.1. BİT Kullanım Yetkinliğini Artırmaya Yönelik Projelerin Sektörel Dağılımı (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 65) 4

15 Çalışmaların tematik dağılımları incelendiğinde sırasıyla %18 ve %16 lık oranlarla beceri kazanma ve bilgisayar okuryazarlığı çalışmalarının öne çıktığı görülmektedir. Onları sırasıyla istihdamı artırmaya yönelik çalışmalar (%11), BİT in etkin kullanımına yönelik çalışmalar (%10), bilişim girişimciliğini artırıcı çalışmalar (%8) ve sayısal uçurumu gidermeye yönelik çalışmalar (%7) takip etmektedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 64). Bilgi Toplumu Dairesi tarafından aynı raporda belirtildiği üzere, genel resme baktığımızda, yapılmış ve yapılmakta olan projelerin çoğunun bütün illere ulaşmadığı ve dolayısıyla Türkiye çapında bir etkinin yaratılmadığı göze çarpmaktadır. Bununla birlikte, çıkan analizler sonucunda Türkiye de birçok farklı bölgede ve ilde bu tip çalışmalarla dijital bölünmenin önüne geçme potansiyeli bulunmaktadır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 71). Zira İnternet kullanım oranları bağlamında bakıldığında, Türkiye de 2012 verilerine göre kentler (%56) ile kırsal bölgeler (%26) arasında; istatistiki bölgeler olarak İstanbul (%60,9) ve Güneydoğu Anadolu (%29,4) arasında; yaş grupları olarak yaş grubu (%68) ile yaş grubu (%4) arasında; erkekler (%58) ve kadınlar (%37) arasında; ve eğitim düzeyi grubu olarak yüksekokul, fakülte ve daha üstü eğitimli kesim (%93,3) ile hiçbir okul bitirmemiş kesim (%3) arasında gözle görülür bir dijital uçurum bulunmakta, ayrıca da bu uçurum her bir değerlendirme kategorisi içerisindeki dezavantajlı tarafta (kırsal, Güneydoğu Anadolu, yaş grubu vb.) kadınlar ve erkekler arasında çok daha büyük bir bölünmenin mevcut olduğu görülmektedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s ). 5

16 Şekil 2.2. Kırsal Kesimde ve Kentler Arasındaki Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 37) 6

17 Şekil 2.3. Bölgeler Arasındaki Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 39) 7

18 Şekil 2.4. Yaş Grupları Arasında Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 42) 8

19 Şekil 2.5. Erkekler ve Kadınlar Arasında Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 43) 9

20 Şekil 2.6. Eğitim Düzeyi Grupları Arasında Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 44) Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı nın bu bölünmeyi azaltmaya yönelik mevcut projelerden öne çıkanları hakkında yaptığı değerlendirmeler aşağıda verilmiştir: Türkiye çapında yapılan iyi uygulamalara örnek olarak TTNet ve Türk Telekom un İnternet Evleri Projesi ve Koç Holding ve Milli Eğitim Bakanlığı nın Meslek Lisesi Memleket Meselesi projeleri verilebilir. Bunların dışında 2005 yılında devletin de desteği ile yürütülmüş Bilenler Bilmeyenlere Bilgisayar Öğretiyor Projesi de hemen hemen her ile ulaşmayı başarmıştır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 71) yılında Devlet Planlama Teşkilatı, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Microsoft ve Habitat Kalkınma ve Yönetişim Derneği tarafından hem dezavantajlı kesimlere BT 10

21 okuryazarlığı, hem de topluma genel BT becerileri kazandırmayı amaçlayan ve resmi adı Türkiye de e-yönetişimin Gelişimi için Gençlerin Yetkin Kılınması Projesi olan bu proje, Ulusal Gençlik Parlamentosu, Kent Konseyleri Gençlik, Kadın ve Engelliler Meclisleri ve yerel yönetimler ortaklığında, 78 il ve 129 kentteki 1052 genç gönüllü eğitmeni, 50 master eğitmeni ve yüzlerce genç gönüllünün katkısı ile yürütülmektedir yılından bu yana, 130 bin kişiye Windows, dijital yasam ve İnternet güvenliği, İnternet sitesi tasarımı ve yazılım geliştirme eğitimleri ulaştırılmıştır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 73). Bu alandaki bir başka örnek ise Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı'nın himayesinde TTNet tarafından gerçekleştirilen İnternette Hayat Kolay sosyal sorumluluk projesidir. Proje ile tır içerisinde oluşturulan sınıfta vatandaşların yaşadıkları yerlere gidilerek, Türkiye çapında, daha önce İnternet kullanımı eğitimi almamış vatandaşlara İnternet eğitimi ile İnternet okuryazarlığının tabana yayılarak, yaygın biçimde kullanılması hedeflenmektedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 73). Bu projelerin iller bazındaki sayısal dağılımı Şekil 2.7 de gösterilirken, bu projelerden bazı örnekler de Tablo 2.1 de listelenmiştir. 11

22 Şekil 2.7. Yapılan Çalışmaların İl Sayısı Bazında Gösterimi (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 72) 12

23 Tablo 2.1. STK ve Özel Kurumlar Tarafından Farklı Kesimlere Yönelik Yürütülen ve Dijital Bölünmeyi Azaltmaya Yönelik Çalışmalardan Örnekler (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 71) TÜİK verileri kullanılarak yapılmış olan her bir değerlendirme kategorisinde kadınların erkeklere göre çok daha dezavantajlı durumda olduğu gerçeğinde hareketle, bu grubun BİT farkındalığının ve becerilerinin artırılmasına yönelik özel çabalar olduğu dikkat çekmektedir. Nitekim Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı raporunda belirtildiği üzere; Kadınların bilişim teknolojileri ile tanıştırılmasına yönelik küresel kuruluşlar aracılığıyla desteklenen çalışmalarda ise hem devlet desteğine rastlanmakta hem de Türkiye deki çeşitli sivil toplum kuruluşları da yer almaktadır. Cherie Blair Vakfı ve Dünya GSM Birliği Kalkınma Fonu nun küresel ölçekte yürüttüğü Women programının Türkiye de uygulanması, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı 13

24 tarafından desteklenmekte; programda KAGIDER, Türkiye Bilişim Vakfı ve Türkiye Vodafone Vakfı gibi kuruluşlar görev almaktadır. Projenin Türkiye ayağı Teknolojide Kadın Hareketi olarak adlandırılmıştır. Proje de yaş arasındaki kadınların bilgisayar okuryazarlığının artırılması ve bilgisayar becerilerini iş hayatında kullanabilmeleri gibi iki amaç belirlenmiştir. Projeyle hem ev hanımlarının bilgisayar kullanımının artırılması, hem de iş kadınlarının bilgisayarı daha etkin kullanmaları hedeflenmiştir. Bu kapsamda İstanbul, Ankara, İzmir, Samsun ve Gaziantep te 1300 kadına erişilmiştir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 73). Yukarıda bahsedilen ve benzeri türden çabaların olması elbette umut vericidir, ancak Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı tarafından yapılan aşağıdaki değerlendirmeden de anlaşılacağı üzere, tüm bu çabaların daha etkili ve daha verimli sonuçlar doğurması için daha güçlü bir koordinasyona ihtiyaç duyulmaktadır ve aslında yakın dönemde Bilgi Toplumu Dairesi buna yönelik bir çalışma başlatmıştır: Yapılan incelemeler ve konunun paydaşları ile yapılan görüşmeler sonucunda ortaya çıkan bir diğer problem, konu kapsamındaki verilerin yetersizliğidir. Genel resmi gösteren, yetersizliklere ışık tutacak veri ölçümleri yeterince kapsamlı yapılmamakta, ölçülen verilerin her zaman güncel göstergelere sahip olmadığı görülmektedir. Bu nedenle verilerin ölçümü kadar, verilerin ise yarar bilgiye dönüşümü de yetersiz kalmaktadır. Benzer şekilde mevcut çalışmaların etkisini gösterecek proje maliyet fayda analizleri her zaman yapılmamakta, tamamlanan çalışmaların etkilerini gösteren veriler tutulmamaktadır. Kaynakların daha etkili kullanılması için uygulamaya geçilmeden bu analizlerin yapılması büyük önem taşıdığı gibi çalışmanın başarısının ölçümü bakımından hem çıktı hem de etki verilerinin tutulması büyük önem taşımaktadır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 76). 14

25 Bu girişimlerde devlet, STK ve özel sektör arasındaki koordinasyon ve fikir alışverişi çalışmaların etki ve yaygınlığında önemli bir etkiye sahiptir. Paydaşların birbirlerinin çalışmaları hakkında bilgi sahibi olmaması kaynak israfına sebep olurken, tekil çalışmaların, paydaşların mutabakata vardığı bütünsel bir stratejiye hizmet etmemesi etkilerini daha düşük düzeyde bırakmaktadır. Bu kapsamda, yapılan çalışmaların tek bir kaynakta incelenmesi amacıyla Kalkınma Bakanlığı, UNDP ve Habitat Kalkınma ve Yönetişim Derneği tarafından Sosyal Dönüşümü Bilişimle Destekleyen Proje, Program ve İnisiyatiflerin Envanter Tespit Çalışması yürütülmektedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 76). Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı nın yine 2013 yılına ait diğer bir raporundan anlaşıldığı üzere, adı geçen envanter tespit çalışması kapsamında 28 i kalkınma ajanslarına ait olmak üzere 87 proje yer almaktadır. Bu projenin kurgulanan devamında ise bir portal oluşturularak yürütülen çalışmalarda mükerrerliğin önüne geçilmesi ve başarılı çalışmalardan tüm paydaşların dersler çıkarmasının sağlanması planlanmaktadır (Kalkınma Bakanlığı, 2013b, s. 28). Görüldüğü üzere, 2013 yılı itibariyle Türkiye deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının tam koordinasyonunu sağlayacak bir yapı henüz oluşturulamamıştır. Ancak bu yönde somut sonuçlara ulaşılmasının yakın gelecekte gerçekleşebileceği anlaşılmaktadır. 3. e-devlet Çalışmaları ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Türkiye de e-devlet uygulamalarına geçilmesinde ilk önemli adımın 1999 yılında her bir vatandaşa 11 basamaklı bir sayıdan oluşan T.C. Kimlik Numarası verilmesi ve bunların MERNİS sistemi üzerine aktarılması olduğu söylenebilir. Bu çalışmayı takip eden yıllarda işverenlerin sosyal güvenlik bildirimlerini elektronik ortamda 15

26 yapmalarını sağlayan ebildirge (Mayıs 2004), okullar, öğrenciler ve velilerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik e-okul (Mayıs 2006) gibi münferit uygulamalar hayata geçirilmiş, ancak kilometre taşı niteliğindeki en önemli gelişme tüm vatandaşların tek bir erişim noktasından mevcut e-devlet uygulamalarına erişimini sağlayan e- Devlet Kapısı portalının 18 Aralık 2008 de hizmete girmesi olmuştur (European Union, 2011, s. 7-10). Bu dönemdeki hızlı yapılanmaların bir sonucu olarak, Türkiye 2007 yılı Ağustos ayında Avrupa Birliği tarafından yayımlanan Küresel e-devlet Raporu nda (Global egovernment) 198 ülke içerisinde 9. sırada A.B.D ve İngiltere gibi ülkelerle birlikte aynı grupta yer almıştır (European Union, 2011, s. 8). Daha sonraki dönemde e-pasaport (1 Haziran 2010) ve e- Yazışma (15 Nisan 2011) gibi yeni uygulamalar hem merkezi hem de yerel yönetimler bazında hayat geçirilmiştir (European Union, 2011, s. 4-5). Örnek olarak, 2011 yılında İçişleri Bakanlığı tarafından yapılan bir araştırmada, nüfusa dayalı değerlendirmeye göre yerel yönetimlerin %97 sinin web sitelerinin olduğu, belediye web sitelerinin %80 inde interaktif yerel haritaların bulunduğu, 36 belediyenin ve 70 il özel idaresinin elektronik imza teknolojisi kullandığı, 73 belediyenin ve 2 il özel idaresinin de mobil elektronik imza teknolojisi kullandığı, bu teknolojilerle borç sorgulama ve ödeme, iş lisansı başvuruları, iskân başvurusu, evlilik başvurusu, çevre temizlik ve emlak vergisi beyannameleri ve tüm bunlarla ilgili işlem takibi gibi işlemleri yürüttüğü tespit edilmiştir (European Union, 2011, s. 4). Türkiye de yoğunluğu ve çeşidi giderek artan e-devlet uygulamalarının buna paralel olarak artan koordinasyon ihtiyacı göz önünde bulundurularak, bu çalışmaların koordinasyonu görevi, kurulduğu 8 Haziran 2011 tarihinden itibaren hem bilgi toplumu dönüşüm çabalarını hem de e-devlet çalışmalarını koordine etme görevini sürdüren Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı ndan alınarak 1 Kasım 2011 tarihinde Ulaştırma, Denizcilik 16

27 ve Haberleşme Bakanlığı na devredilmiştir (European Union, 2011, s. 3). Söz konusu Bakanlık da 2011 yılından itibaren bu çalışmaları devam ettirmiştir. Ancak bir sonraki bölümde sunulan ve Türkiye ile AB ülkeleri arasında e-devlet istatistiklerinin karşılaştırmasına bakıldığında, Türkiye de e-devlet kullanımın yetersiz olduğu ve bu kullanımın yaygınlaşmasının, vatandaşların öncelikli ihtiyaçları ve BİT becerileri dikkate alınmadan, sadece altyapı ve teknoloji yatırımları ile mümkün olmayacağı anlaşılmaktadır. Nitekim Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu nun 16 Ocak 2013 tarihli toplantısında alınan e-devlet kapısının yeni uygulamalarla zenginleştirilmesi ve vatandaşların memnuniyetinin artırılması amacıyla yeni bir dönemin başlatılması kararı bu sorunun ilgili kurumlar tarafından da tespit edildiğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir (TÜBİTAK, 2013). Bu toplantının resmi karar metinleri TÜBİTAK web sitesinde yer almaktadır (Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK), 2013). 4. Uluslararası Bilgi Toplumu İstatistiklerinde Türkiye Bu bölümde Türkiye deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının uluslararası karşılaştırmalar yapılması yoluyla daha doğru bir şekilde değerlendirilebilmesi için Eurostat, Webindex ve International Telecommunication Union (ITU) gibi kurumsal kaynaklardan alınan verilerinin değerlendirmesi sunulmaktadır Eurostat Bilgi Toplumu İstatistikleri Bu kısımda bir AB aday ülkesi olan Türkiye nin bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının Avrupa ülkeleri genelinde yapılan araştırmalarda hangi noktada bulunduğu gösterilmektedir Ek olarak, AB içerisinde bulunan ve Bill ve Melinda Gates Vakfı Küresel Kütüphaneler Girişimi kapsamında Türkiye dekine benzer projeler yürüten Bulgaristan, Letonya, Litvanya, Polonya ve Romanya ile karşılaştırmalar 17

28 sunulmaktadır (Eurostat, 2014) e-devlet Eurostat 2013 verilerine göre AB (28 ülke) genelinde kamu kurumları ile İnternet üzerinden etkileşim içerisinde bulunan bireylerin oranı %41, aynı oran Türkiye'de %19'dur yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %5 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde 30. sırada yer almaktadır. Danimarka'nın %85 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan ve Polonya %23, Letonya %35, Litvanya %34 değerlerine sahiptir (Bkz. Şekil 4.1.). Şekil 4.1. Kamu Kurumları ile İnternet Üzerinden Etkileşim İçerisinde Bulunan Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00012) 2013 verilerine göre, son 12 ay içerisinde kamu kurumlarının web sitelerinden bilgi alan yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %37 iken aynı oran Türkiye de %17 dir yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %4 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde ve Polonya ile birlikte

29 sırada yer almaktadır. Danimarka'nın %83 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan %21, Letonya %34, Litvanya %33 değerlerine sahiptir (Şekil 4.2). Şekil 4.2. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Bilgi Alan Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00013) 2013 verilerine göre, son 12 ay içerisinde kamu kurumlarının web sitelerinden resmi form indiren yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %25 iken aynı oran Türkiye de %6 dır yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %3 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde 30. sırada yer almaktadır. İzlanda'nın %57 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan %13, Polonya %16, Letonya %14, Litvanya %25 değerlerine sahiptir (Şekil 4.3). 19

30 Şekil 4.3. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Resmi Form İndiren Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00013-a, ) 2013 verilerine göre, son 12 ay içerisinde kamu kurumlarına İnternet üzerinden doldurulmuş resmi form gönderen yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %21 iken aynı oran Türkiye de %7 dir yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %2 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde 30. sırada yer almaktadır. İzlanda'nın %70 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan %18, Polonya %11, Letonya %13, Litvanya %28 değerlerine sahiptir (Şekil 4.4). 20

31 Şekil 4.4. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarına İnternet Üzerinden Doldurulmuş Resmi Form Gönderen Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00013-b) Dijital Katılım 2013 verilerine göre, son 3 ay içerisinde İnterneti düzenli olarak (haftada en az bir kez) kullanan yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %72 iken aynı oran Türkiye de %40 tır yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye son sırada yer almaktadır. İzlanda nın %95 ile ilk sırada olduğu bu listede, Romanya %45, Polonya %60, Bulgaristan %51, Letonya %71, Litvanya %65 değerlerine sahiptir (Şekil 4.5). 21

32 Şekil 4.5. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091) Bu sıralamanın cinsiyete göre düzenlenmiş olan şeklinde erkekler için AB (28 ülke) geneli %74 olup, Türkiye bu sıralamada %49 ile son sırada olan Romanya nın önünde 30. Sıradadır (Şekil 4.6). Ancak, kadınlar için AB (28 ülke) geneli %69 olup, Türkiye bu sıralamada %30 ile son sırada yer almaktadır (Şekil 4.7). 22

33 Şekil 4.6. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan Yaş Arası Erkeklerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091-a) Şekil 4.7. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan Yaş Arası Kadınların Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091-b) 23

34 Toplumun en dezavantajlı kesimlerinin son 3 ay içerisinde İnterneti düzenli olarak (haftada en az bir kez) kullanma durumunu gösterir nitelikte veriyi görmek için, yaş aralığında olma, düşük eğitim düzeyine sahip olma ve işsiz veya emekli olma durumlarından en az 2sini sağlayan nüfusa bakıldığında, 2013 yılı için AB (28 ülke) geneli %39 olup, Türkiye bu sıralamada da %11 ile 31. sırada yer almaktadır (Şekil 4.8). Şekil 4.8. En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2 sini Sağlayan Nüfus) Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanma Durumu (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091-c) 2013 verilerine göre, İnterneti hiç kullanmamış yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %21 iken aynı oran Türkiye de %51 dir ve verisi bulunan 31 ülke içerisinde %42 değerine sahip Romanya nın ardından son sırada yer almaktadır (Şekil 4.9). 24

35 Şekil 4.9. İnterneti Hiç Kullanmamış Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011) Bu sıralamanın cinsiyete göre düzenlenmiş olan şeklinde erkekler için AB (28 ülke) geneli %18 olup, Türkiye bu sıralamada %41 ile son sırayı Romanya ile paylaşmaktadır (Şekil 4.10). Ancak, kadınlar için AB (28 ülke) geneli %23 olup, Türkiye bu sıralamada %61 ile son sırada yer almaktadır (Şekil 4.11). 25

36 Şekil İnterneti Hiç Kullanmamış Yaş Arası Erkeklerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011-a) Şekil İnterneti Hiç Kullanmamış Yaş Arası Kadınların Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011-b) Toplumun en dezavantajlı kesimlerinin İnterneti hiç kullanmamış 26

37 olma durumunu gösterir nitelikte veriyi görmek için, yaş aralığında olma, düşük eğitim düzeyine sahip olma ve işsiz veya emekli olma durumlarından en az ikisini sağlayan nüfusa bakıldığında, 2013 yılı için AB (28 ülke) geneli %51 olup, Türkiye bu sıralamada da %83 ile son sırada yer almaktadır. Şekil En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2 sini Sağlayan Nüfus) İnterneti Hiç Kullanmamış Olma Durumu (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011-c) Bu verilere bakıldığında denebilir ki; bir Avrupa Birliği adayı olan Türkiye nin Avrupa standartlarında bir bilgi toplumuna dönüşebilmek için kat etmesi gereken önemli mesafeler bulunmaktadır. Dijital katılım ve dolayısıyla e-devlet hizmetlerinin kullanımı açısından genel anlamda Avrupa içerisindeki sıralamaların neredeyse tamamında son sırada bulunan Türkiye, kadınların dijital katılımı ve özellikle de yaşlılar, düşük eğitimli gruplar ve işsizler gibi toplumun en dezavantajlı kesimlerinin bilgi toplumuna dâhil olmaları anlamında yine tüm sıralamalarda en sonda bulunmakta, üstelik dezavantajlı grupların durumu söz konusu 27

38 olduğunda, diğer ülkeler ile arasında bulunan fark daha da gözle görülür biçimde artmaktadır Webindex Annual Report Verileri Raporun bu kısmında, World Wide Web Organization adlı kuruluşun aralığı için farklı kıtalardan seçilmiş 61 ülkenin verilerini kullanarak hazırladığı raporlara değinilecektir. Farklı senelerdeki raporların yapısal olarak farklılıklar arz ettiği saptanmıştır. Bu yüzden her seneyi ayrı ayrı ele almak uygun olacaktır Webindex 2012 World Wide Web Organization adlı kuruluşun aralığı için farklı kıtalardan seçilmiş 61 ülkenin verilerini kullanarak hazırladığı raporda, her bir ülke için Webindex puanı hesaplanmıştır (World Wide Web Organization, 2012). Bu puanın hesaplanmasında 3 alt indeks kullanılmıştır: 1. İletişim ve Kurumsal Altyapı Puanı, 2. Web içeriği ve web kullanımı puanı, ve 3. Politik, ekonomik ve sosyal etki puanı (World Wide Web Organization, 2012, s. 3). Şekil Webindex 2012 Raporu Alt İndeksleri (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 3) 28

39 Tüm bu bileşenlerin hepsinin kullanılarak yapılan puan hesaplamasında Türkiye 61 ülke içerisinde 27. sırada yer almıştır (World Wide Web Organization, 2012, s. 18). Tablo 4.1. Webindex 2012 Sıralamasında Türkiye nin Yeri (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 18) 2012 Web Index raporunda Türkiye nin özellikle de iletişim altyapısı, web içeriği ve özellikle de dezavantajlı grupların web kullanımı ve erişimi Avrupa nın en sonunda yer aldığı dikkat çekmektedir (World Wide Web Organization, 2012, s ). 29

40 Tablo 4.2. Webindex 2012 İletişim Altyapısı Sıralamasında Türkiye nin Durumu (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 22) Tablo 4.3. Webindex 2012 Web Altyapısı Sıralamasında Türkiye nin Durumu (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 24) 30

41 Tablo 4.4. Webindex 2012 Dezavantajlı Grupların Web Kullanımı Sıralamasında Türkiye (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 24) Webindex 2013 World Wide Web Organization adlı kuruluşun 2013 yılı için duyurduğu raporun hazırlanmasında her bir ülke için hesaplanan Webindex puanında 2012 yılındaki rapordan farklı olarak 4 alt indeks kullanıldığı görülmektedir: 1. Evrensel Erişim alt indeksi (altyapı yatırımları ve BİT becerileri eğitimlerinin vatandaşlara sağlanmasına yönelik yatırımlar) 2. Özgürlük ve Açıklık alt indeksi (vatandaşların bilgiye, düşünceye, ifade özgürlüğüne, güvenli iletişime ve kişilik haklarına erişim düzeyi), 3. Anlamlı İçerik alt indeksi (Web kullanımı ve içeriği), ve 4. Güçlendirme alt indeksi (web kullanımı ve erişiminin kullanıcılarda toplumsal, ekonomik, politik ve çevresel iyileşmeye yol açma düzeyi) (World Wide Web Organization, 2013, s. 9). Yine 2012 yılı raporundan farklı olarak, 2013 yılı raporu 81 ülkeden alınan 31

42 verilerle hazırlanmıştır. Şekil Webindex 2013 Raporu Alt İndeksleri (Kaynak: World Wide Web Organization, 2013, s. 9) 2013 yılı raporunda Türkiye, genel toplamda 58. sırada, Evrensel Erişim sıralamasında 54. sırada, Özgürlük ve Açıklık sıralamasında 58. sırada, Anlamlı İçerik sıralamasında 59. sırada ve Güçlendirme sıralamasında ise 57. sırada yer almaktadır. Bu raporda verilen ayrı bir değerlendirme ise, Türkiye nin ekonomik refah düzeyine eşdeğer bir performans göstermediği yönündedir. Zira seçilen 81 ülke arasında ekonomik refah düzeyi sıralamasında 36. sırada iken, Web indeksi sıralamasında 58. sıradadır (yani arada 22 sıralık fark bulunmaktadır) (World Wide Web Organization, 2013, s. 11). 32

43 Tablo 4.5. Webindex 2013 Raporu Genel ve Alt İndeks Sıralamaları Türkiye (Kaynak: World Wide Web Organization, 2013, s. 11) Tablo 4.6. Webindex 2013 Raporu Refah Düzeyine Göre Webindex Sıralaması Düşük Olan Ülkeler Türkiye (Kaynak: World Wide Web Organization, 2013, s. 15) Webindex raporlarına bakılarak söylenebilir ki; 2013 yılı itibariyle Türkiye de bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının ulaştığı seviye yalnızca 33

44 Küresel ortalama düzeyindedir ve Avrupa ve diğer Gelişmiş Ülkeler seviyelerinin en alt sıralarında yer almaktadır International Telecommunication Union Verileri BİT kullanımı konusunda dünyadaki gelişmeleri izleme ve değerlendirme görevini yürütmekte olan International Telecommunication Union (ITU), yaptığı değerlendirmelerde esas olarak ICT Development Index (IDI) adlı sistemi kullanmaktadır. Bu sistemin kavramsal çerçevesine göre, bir ülkenin BİT alanındaki ilerlemesi ve bilgi toplumuna dönüşüm süreci üç safhadan oluşmaktadır: 1. BİT hazıroluşluk (çevrimiçi bağlantılı altyapının ve bu altyapıya erişimin düzeyi), 2. BİT yoğunluğu (BİT nin toplumda kullanım düzeyi), ve 3. BİT etkisi (etkili ve yetkin BİT kullanımının sonuç ve çıktıları düzeyi) (International Telecommunication Union, 2013, s. 17). Şekil ITU Yaklaşımına Göre Bilgi Toplumuna Dönüşüm Sürecinin Üç Aşaması (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s. 18) 34

45 Bu kavramsal çerçeve içerisinde de bu safhaların ölçümünde kullanılan 3 alt indeks tespit edilmiştir: 1. Erişim alt indeksi (altyapı ve erişime ilişkin 5 göstergeden oluşmaktadır), 2.Kullanım alt indeksi (BİT yoğunluğu ve kullanımına ilişkin 3 göstergeden oluşmaktadır), ve 3. Beceri alt indeksi (BİT beceri ve yetkinliklerine ilişkin 3 göstergeden oluşmaktadır) (International Telecommunication Union, 2013, s. 18). Tüm bu alt indeksler ve göstergelerin IDI değeri hesaplamasında; BİT Erişim alt indeksi %40, BİT kullanım alt indeksi %40 ve BİT Beceri alt indeksi % 20 ağırlıkla alınmaktadır. (International Telecommunication Union, 2013, s. 21) Şekil IDI Alt İndeksleri ve Ağırlıkları (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s. 21) 35

46 Measuring the Information Society 2012 Raporu ITU 2012 yılı raporuna göre, Türkiye 2010 yılında 155 ülke içerisinde 4,17 değeri ile 66. sırada yer almışken, 2011 yılında 4,38 değeri ile 69. sıraya gerilemiştir (International Telecommunication Union, 2012, s. 21). Tablo 4.7. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye nin Durumu (Kaynak: International Telecommunication Union, 2012, s. 21) Measuring the Information Society 2013 Raporu Kurumun 2013 yılı raporuna göre ise, Türkiye 2011 yılında 157 ülke içerisinde 4,47 değeri ile 66. sırada yer almışken, 2012 yılında 4,64 değeri ile 69. sıraya gerilemiştir (International Telecommunication Union, 2013, s. 24). 36

47 Tablo 4.8. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye nin Durumu (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s. 24) IDI indeksi sisteminde yapılmış son 3 yıla ait değerlendirmelere bakıldığında da Türkiye nin Gelişmekte olan Ülkeler IDI ortalamasının üzerinde, Küresel IDI ortalaması civarında, ancak Avrupa ve Gelişmiş Ülkeler IDI ortalamalarının çok gerisinde olduğu görülmektedir (International Telecommunication Union, 2013, s. 67). Şekil MIS 2013 Avrupa Bölgesindeki Ülkelerin IDI Değerlerinin 37

48 Küresel, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Gelişmiş Ülkeler Ortalamalarına Göre Durumları (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s. 67) 5. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Ulusal Bilgi Toplumu İstatistikleri Türkiye de, AB çerçevesinde başlatılan ve yürütülmekte olan eavrupa ve eavrupa+ girişimini destekleyici bilgi toplumu oluşturmaya yönelik bilgi toplumu ölçütlerinin belirlenmesi ve ilgili istatistiklerin üretilmesine yönelik çalışmaların merkezinde Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından AB normlarına uygun olarak hazırlanıp yürütülmekte olan Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması bulunmaktadır. Bu nedenle, bu araştırmaların en günceli olan Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması 2013 (Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) sonuçlarının ilgili kısımlarının değerlendirilmesi için bu raporda da ayrı bir bölüm oluşturulmuştur. 38

49 Tablo 5.1. TÜİK Bilgi Toplumu İstatistikleri (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı ICT Usage in Enterprises (*) Bilgisayar Kullanımı - Computer Usage - 87,8-88,7 90,6 90,7 92,3 94,0 93,5 92,0 İnternet Erişimi - Internet Access - 80,4-85,4 89,2 88,8 90,9 92,4 92,5 90,8 Web Sitesi Sahipliği - Having Website - 48,2-63,1 62,4 58,7 52,5 55,4 58,0 53,8 Hanelerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı ICT Usage in Households and Individuals Bilgisayar Kullanımı (Toplam)- Computer Usage (Total) 23,6 22,9-33,4 38,0 40,1 43,2 46,4 48,7 49,9 Erkek - Male 31,1 30,0-42,7 47,8 50,5 53,4 56,1 59,0 60,2 Kadın - Female 16,2 15,9-23,7 28,5 30,0 33,2 36,9 38,5 39,8 İnternet Kullanımı (Toplam) - Internet Usage (Total) 18,8 17,6-30,1 35,9 38,1 41,6 45,0 47,4 48,9 Erkek - Male 25,7 24,0-39,2 45,4 48,6 51,8 54,9 58,1 59,3 Kadın - Female 12,1 11,1-20,7 26,6 28,0 31,7 35,3 37,0 38,7 Hanelerde İnternet erişim imkanı - Households with access to the Internet 7,0 8,7-19,7 25,4 30,0 41,6 42,9 47,2 49,1 Kaynak: TÜİK, Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması, Hanelerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması (16-74 yaş arası bireyler) Source: TurkStat, Use of Information and Communication Technology (ICT) in Enterprises, Use of Information and Communication Technology (ICT) in Households and Individuals (16-74 age group) (*) 2006 yılında Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması ve Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Anketi Uygulanmamıştır (*) Use of ICT in Enterprises Survey and ICT Usage in Households and Individuals survey w as not conducted in

50 Tablo 5.2. En Son Kullanım Zamanına Göre Bireylerin* Bilgisayar ve İnternet Kullanım Oranı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) En son kullanım zamanı Bilgisayar İnternet Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Türkiye 49,9 60,2 39,8 48,9 59,3 38,7 Bilgisayar ve İnternet kullananlar Kent 59,0 69,0 49,1 58,0 68,1 48,0 Kır 29,5 40,1 19,3 28,6 39,2 18,4 Türkiye 44,3 54,4 34,4 43,2 53,1 33,4 Son üç ay içinde (Ocak-Mart 2013) Kent 53,2 63,1 43,2 51,8 61,8 42,0 Kır 24,6 34,6 15,0 23,7 33,2 14,6 Türkiye 2,6 2,8 2,3 3,1 3,5 2,6 Üç ay - bir yıl arasında Kent 2,8 3,0 2,6 3,4 3,7 3,1 Kır 2,0 2,5 1,6 2,4 3,2 1,6 Türkiye 3,0 3,0 3,1 2,7 2,7 2,6 Bir yıldan çok Kent 3,1 2,9 3,2 2,7 2,6 2,8 Kır 2,9 3,1 2,7 2,5 2,8 2,2 Türkiye 50,1 39,8 60,2 51,1 40,7 61,3 Hiç kullanmadı Kent 41,0 31,0 50,9 42,0 31,9 52,0 Kır 70,5 59,9 80,7 71,4 60,8 81,6 * yaş grubu Bu tabloda en çok öne çıkan sonuç; Türkiye de yaş arasındaki nüfusun %50,1 inin hiç bilgisayar, %51,1 inin de hiç İnternet kullanmamış olmasıdır. Yine bu tabloya göre en dezavantajlı kesimin %80,7 si hayatında hiç bilgisayar kullanmamış ve %81,6 sı hiç İnternet kullanmamış olan kırsal kesimdeki kadınlar olduğu görülmektedir. 40

51 Tablo 5.3. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Bireylerin* Bilgisayar ve İnternet Kullanım Oranı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) BÖLGELER (İBBS Düzey 1) Bilgisayar İnternet Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın TR Türkiye 49,9 60,2 39,8 48,9 59,3 38,7 TR1 İstanbul 62,1 70,0 53,7 61,4 69,5 52,8 TR2 Batı Marmara 53,3 62,0 44,4 52,2 60,8 43,4 TR3 Ege 50,4 59,7 41,4 49,7 58,8 40,9 TR4 Doğu Marmara 55,9 65,9 45,9 55,3 65,3 45,3 TR5 Batı Anadolu 59,8 69,7 49,9 58,5 68,3 48,8 TR6 Akdeniz 45,3 55,5 35,6 43,7 54,2 33,6 TR7 Orta Anadolu 48,0 59,3 36,3 46,2 56,9 35,1 TR8 Batı Karadeniz 40,6 51,3 30,3 39,8 50,6 29,5 TR9 Doğu Karadeniz 40,8 51,4 30,5 40,5 50,8 30,3 TRA Kuzeydoğu Anadolu 35,3 47,7 24,3 33,3 46,4 21,7 TRB Ortadoğu Anadolu 31,8 45,0 19,5 31,0 44,1 18,8 TRC Güneydoğu Anadolu 35,8 49,5 23,1 34,5 48,9 21,4 * yaş grubu Bu tabloda ise Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli (TRB1 Malatya Alt Bölgesi) ve Van, Muş, Bitlis, Hakkari (TRB2 Van Alt Bölgesi) illerinin bilgisayar ve İnternet kullanım oranları anlamında en dezavantajlı durumda oldukları görülmektedir. 41

52 Tablo 5.4. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Hanelerde İnternet Erişim İmkânı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) % İnternete erişim imkanı var İnternete erişim imkanı yok Bilmiyor TR Türkiye 49,1 50,2 0,7 TR Kent 57,4 42,0 0,6 TR Kır 29,1 69,8 1,1 TR1 İstanbul 63,3 36,4 0,3 TR2 Batı Marmara 58,8 40,9 0,3 TR3 Ege 46,7 52,4 0,9 TR4 Doğu Marmara 56,8 43,0 0,2 TR5 Batı Anadolu 52,4 45,6 1,9 TR6 Akdeniz 44,4 54,8 0,8 TR7 Orta Anadolu 46,8 52,4 0,8 TR8 Batı Karadeniz 39,9 59,1 0,9 TR9 Doğu Karadeniz 34,8 65,0 0,2 TRA Kuzeydoğu Anadolu 44,7 55,1 0,2 TRB Ortadoğu Anadolu 37,7 61,8 0,5 TRC Güneydoğu Anadolu 27,5 71,4 1,1 Bu tablodaki en çarpıcı veri ise Türkiye de yaş arasındaki nüfusunun %50,2 sinin İnternete erişim imkânının bulunmamasıdır. Bu durum aynı grubun %51,1 inin hayatında neden hiç İnternet kullanmamış olduğunu da büyük oranda açıklar niteliktedir. Dolayısıyla, erişim imkânında bir artışın kullanımda da benzer bir artışa yol açacağı var sayılabilir. 42

53 Ayrıca, bir önceki tabloya kıyasla, bu Şekilde Güneydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgelerinin İnternete erişim imkânı bulunmaması anlamında Ortadoğu Anadolu dan daha dezavantajlı durumda olduğu görülmektedir. Bu da aslında Ortadoğu Anadolu da bilgisayar ve İnternet kullanımın teşvik edilmesi ve eğitimler verilmesi ile kullanım oranlarının yükseltilebileceği anlamına gelmektedir. Tablo 5.5. Hanelerde Bilişim Teknolojileri Bulunma Oranı (%) (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) Türkiye Kent Kır Masaüstü bilgisayar 30,5 36,2 17,0 Taşınabilir bilgisayar (Dizüstü, netbook vb.) 31,4 37,9 15,6 Tablet bilgisayar 6,2 8,1 1,5 Cep telefonu (Akıllı telefonlar dahil) 93,7 95,6 89,1 Sabit hatlı telefon 37,9 40,6 31,5 Oyun konsolu 5,0 6,6 1,4 İnternete bağlanabilen TV 7,3 9,5 1,9 Dijital fotoğraf makinesi / kamera 28,1 34,7 12,3 DVD / VCD / DivX oynatıcı 30,6 36,6 16,2 Hiçbiri 3,1 1,8 6,3 Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir. Hanelerde bilişim teknolojileri bulunma oranını teknolojik cihaz ve kent-kır farklılaşması bazında gösteren Tablo 5.5 te, 2013 itibariyle cep telefonlarının en yaygın kullanılan cihaz olduğu, buna karşın hanelerde masaüstü ve taşınabilir bilgisayar bulunma oranının %30 lar 43

54 civarında düşük yüzdeye sahip olduğu görülmektedir. Türkiye genelinde %6,2 ile son derece düşük yüzdeye olan tablet bilgisayar sahipliği başlığında kent ve kır farklılaşmasının oransal olarak çok fazla olması da dikkat çekicidir. Tablo 5.6. İnternete Bağlı Araçların Hanelerde Bulunma Oranı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) İnternete bağlı araçlar Tüm haneler içinde % Evden İnternete erişim imkanı olan haneler içinde Türkiye Kent Kır Türkiye Kent Kır Masaüstü bilgisayar 21,8 26,4 10,7 44,3 45,9 36,9 Taşınabilir bilgisayar (dizüstü, tablet, netbook vb.) 25,6 31,6 11,1 52,2 55,1 38,1 Cep telefonu / akıllı telefon 29,9 34,9 18,0 61,0 60,8 61,7 Oyun konsolu 1,0 1,3 0,1 2,0 2,3 0,5 İnternete bağlanabilen TV 2,9 3,8 0,7 5,9 6,7 2,5 Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir. Hanelerde bulunan bilişim teknolojilerinin günümüzde bu cihazların İnternete bağlı olmadığı durumda neredeyse işlevsiz hale gelmiş olduğu düşünülecek olursa, İnternete bağlı cihazların evlerde bulunma oranı da özel bir önem kazanmaktadır. Tablo 5.6. incelendiğinde, 2013 yılı itibariyle yine cep telefonlarının yaygınlık açısından öne çıktığı, ancak İnternete bağlı masaüstü ve taşınabilir bilgisayarların tüm haneler içinde bulunma oranının da düşük değerlere sahip olduğu görülebilmektedir. 44

55 Tablo 5.7. Evden İnternet Erişim İmkânı Olmayan Hane Oranı (%) ve Nedenleri (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) % Türkiye Kent Kır Evden İnternete erişim imkanı olmayan hane oranı 50,2 42,0 69,8 Evden İnternete erişim imkanı olmayan hanelerin nedenleri İnterneti başka yerde kullandığından (iş, okul, internet kafe, vb.) 16,8 20,3 11,7 Hanede kimsenin İnternet kullanmasına gerek olmuyor (içerik faydasız, zararlı veya ilginç değil vb.) 35,7 39,0 30,9 Fiyatlar yüksek olduğundan bilgisayar vb. cihaz alamıyor 28,2 29,1 27,0 İnternete bağlantı ücretinin yüksek olması (ADSL, çevirmeli bağlantı, abonelik vb. ücretleri) 29,8 33,0 25,2 Kullanmayı yeterince bilmiyor 20,3 16,9 25,1 Gizlilik ya da güvenlik sebebiyle kullanılmıyor 1,4 1,9 0,8 Bulunulan bölgede genişbant bağlantı imkanı bulunmuyor 2,0 0,3 4,5 Kullanmak için fiziksel engeli bulunuyor 0,4 0,5 0,3 İnternet hakkında hiçbir fikri yok 12,1 7,3 19,0 Diğer 0,5 0,6 0,3 Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir. Tablo 5.7 deki cevaplar incelendiğinde, evlerde İnternet erişimi olmamasının en önemli nedenleri arasında İnternetin gerekliliği ve faydaları hakkında bilgi eksikliği, cihaz ve bağlantı ücretlerinin yüksek olması ve kişilerin bilgisayar ve İnternet kullanmayı bilmemeleri sayılabilir yılı itibariyle Türkiye genelinde nüfusun %12,1 inin, kırsalda ise %19 unun İnternet hakkında hiçbir fikri olmaması dikkat çekicidir. 45

56 Tablo 5.8. Son Üç Ay* İçinde Bireylerin** Yaş Grubu, Eğitim ve İşgücü Durumuna Göre Bilgisayar Kullanım Oranı (%) (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) Toplam Erkek Kadın Yaş grubu ,6 82,0 59, ,6 70,0 49, ,0 58,2 35, ,1 36,2 15, ,9 18,2 5, ,4 7,8 1,7 Eğitim Durumu Bir okul bitirmedi 3,0 6,8 1,9 İlkokul 19,0 24,0 14,2 İlköğretim/Ortaokul ve dengi 61,3 67,3 53,3 Lise ve dengi 75,9 78,2 72,5 Yüksekokul, fakülte ve daha üstü 92,4 92,6 92,1 İşgücü Durumu İşgücüne dahil olanlar 58,9 59,2 58,2 Ücretli, maaşlı veya yevmiyeli 69,0 67,2 74,7 İşveren 78,0 77,7 80,1 Kendi hesabına çalışan 34,7 34,3 38,8 Ücretsiz aile işçisi 21,1 48,7 7,9 İşsiz 56,8 51,0 72,5 İşgücüne dahil olmayanlar 30,8 41,9 26,8 Eğitim/Öğretime devam ediyor 90,1 92,9 87,0 Ev işleri ile meşgul (çocuk,yaşlı,hasta vb kişilerin bakımı dahil) 20,0 22,2 19,9 Emekli veya işi bırakmış 20,0 18,0 27,0 Özürlü veya hasta(çalışamaz halde) 7,7 9,7 5,7 Ailevi ve kişisel nedenler 43,3 37,4 50,2 * Ocak-Mart 2013 ** yaş grubu Bu raporda daha önce de vurgulandığı üzere, üstteki Tabloda yaş ve eğitim durumuna göre dezavantajlı olan kesimlerin (65-74 yaş arası 46

57 ve okul bitirmemiş olanlar) bilgisayar kullanımı anlamında da en dezavantajlı durumda olduğunu göstermektedir. Ancak, işsizlerin bilgisayar kullanım oranının (%56,8) işgücüne dâhil olanlar kullanım ortalamasına (%58,9) çok yakın bir değere sahip olması ve bu kategorideki kadınların bilgisayar kullanım oranının (%72,5) erkeklerin kullanım oranından (%51) önemli ölçüde yüksek olması dikkat çekicidir. 47

58 Tablo 5.9. Son Üç Ay İçinde* Bireylerin** Yaş grubu, Eğitim ve İşgücü Durumuna Göre İnternet Kullanımı (%) (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) Toplam Erkek Kadın Yaş grubu ,7 80,1 57, ,8 69,1 48, ,6 56,7 34, ,9 34,7 15, ,1 16,8 5, ,2 7,5 1,5 Eğitim Durumu Bir okul bitirmedi 2,6 6,1 1,5 İlkokul 17,9 22,5 13,4 İlköğretim/Ortaokul ve dengi 59,4 65,9 50,7 Lise ve dengi 74,5 76,5 71,6 Yüksekokul, fakülte ve daha üstü 91,7 91,9 91,4 İşgücü Durumu İşgücüne dahil olanlar 57,8 57,9 57,2 Ücretli, maaşlı, yevmiyeli 67,5 65,6 73,4 İşveren 78,6 78,5 80,1 Kendi hesabına çalışan 33,8 33,3 38,3 Ücretsiz aile işçisi 20,8 48,8 7,5 İşsiz 55,6 49,7 71,5 İşgücüne dahil olmayanlar 29,6 40,3 25,8 Eğitim/Öğretime devam ediyor 87,6 90,5 84,3 Ev işleri ile meşgul (çocuk,yaşlı,hasta vb kişilerin bakımı dah 19,1 18,5 19,1 Emekli veya işi bırakmış 18,9 16,9 26,1 Özürlü veya hasta(çalışamaz halde) 7,1 9,2 5,0 Ailevi ve kişisel nedenler 43,2 36,3 51,2 * Ocak-Mart 2013 ** yaş Önceki tabloya benzer şekilde, Tablo 5.9 da da yaş ve eğitim durumuna göre dezavantajlı olan kesimlerin (65-74 yaş arası ve okul bitirmemiş olanlar) İnternet kullanımı anlamında da en dezavantajlı durumda olduğunu görülmektedir. Ancak, işsizlerin İnternet kullanım oranının (%55,6) işgücüne dâhil olanlar kullanım ortalamasına 48

59 (%57,8) çok yakın bir değere sahip olması ve bu kategorideki kadınların İnternet kullanım oranının (%71,5) erkeklerin kullanım oranından (%49,7) önemli ölçüde yüksek olması dikkat çekicidir. İşsiz bireylerin bilgisayar ve İnternet kullanım oranlarındaki yüksek değerler ve her ne kadar diğer kategorilerde dezavantajlı durumda olsalar da kadınların bu kategoride erkeklere kıyasla önemli ölçüde avantajlı bir profil çizmesi, bu bireylerin doğru yönlendirme ve eğitimle mevcut bilgisayar ve İnternet kullanma becerilerini kendilerine istihdam sağlama aracı olarak kullanabileceklerini düşündürtmektedir. Tablo Son Üç Ay* İçinde İnternet Kullanan Bireylerin** Kullanım Yeri ve Kullanım Sıklığı (%) (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) % Türkiye Kent Kır Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Kullanım Yeri Evde 73,0 68,1 80,7 75,5 71,0 82,1 61,0 56,0 71,8 İşyerinde (evde çalışanlar hariç) 36,0 42,8 25,2 38,1 45,9 26,8 25,3 30,0 14,9 Eğitim alınan yerde (okul, kurs vb.) 9,4 8,2 11,1 9,1 8,1 10,5 10,8 8,8 15,1 İnternet kafede 16,1 22,3 6,3 13,8 19,2 5,9 27,2 35,4 9,1 Başkalarının evinde (arkadaş, akraba, vb.) 22,4 21,1 24,5 22,9 21,7 24,6 20,1 18,5 23,6 Kablosuz bağlantının yapılabildiği yerlerde (alışveriş merkezi, havaalanı, vb.) 11,9 12,4 11,1 13,2 13,9 12,2 5,5 6,0 4,3 Diğer (Sivil toplum kuruluşları, kütüphane, postane, otel, belediye binası ve devlet kurumları vb.) 0,8 0,8 0,7 0,8 0,9 0,7 0,5 0,5 0,5 Kullanım sıklığı Düzenli İnternet kullanıcısı 91,6 92,8 89,6 92,6 93,9 90,6 86,7 88,2 83,6 Hemen her gün 68,9 70,7 66,1 71,4 73,7 68,1 56,6 58,0 53,6 Haftada en az bir defa 22,7 22,1 23,5 21,1 20,2 22,5 30,1 30,2 30,0 Ayda en az bir defa 7,1 6,1 8,6 6,3 5,2 7,9 11,0 10,0 13,3 Ayda bir defadan az (iki-üç ayda bir) 1,3 1,1 1,7 1,2 0,9 1,5 0,0 1,9 3,1 * Ocak-Mart 2013 ** yaş grubu Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir. Bu tablodaki en dikkat çekici bölüm, İnternet kullanım yeri olarak okulların ve de özellikle aralarında kütüphanelerinde bulunduğu diğer başlığı altındaki çoğunluğu kamu kurumunun, alışveriş merkezi ve İnternet kafe gibi alanların gerisinde kalması, listenin en sonunda yer 49

60 alması ve neredeyse sıfır değerine yakın değerlerle temsil edilmesidir. Tablo Düzenli İnternet Kullanan Bireylerin* Oranı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) Tüm bireyler içinde % Son üç ay içinde İnternet kullanan bireyler içinde Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın TR Türkiye 39,5 49,2 30,0 91,6 92,8 89,6 TR Kent 48,0 58,0 38,0 92,6 93,9 90,6 TR Kır 20,6 29,3 12,2 86,7 88,2 83,6 TR1 İstanbul 52,3 60,5 43,8 96,1 97,0 94,8 TR2 Batı Marmara 43,3 52,5 34,0 90,9 92,8 87,9 TR3 Ege 39,5 48,2 31,0 90,1 90,6 89,2 TR4 Doğu Marmara 45,5 55,5 35,7 90,4 92,0 88,0 TR5 Batı Anadolu 49,9 60,2 39,7 93,9 96,4 90,4 TR6 Akdeniz 33,9 43,6 24,5 88,5 90,6 85,1 TR7 Orta Anadolu 35,6 44,7 26,2 88,9 90,1 86,9 TR8 Batı Karadeniz 31,1 41,2 21,3 88,7 90,0 86,3 TR9 Doğu Karadeniz 31,6 41,3 22,2 93,9 97,2 88,3 TRA Kuzeydoğu Anadolu 24,2 34,3 15,2 85,2 84,5 86,6 TRB Ortadoğu Anadolu 22,6 32,5 13,3 87,0 87,0 87,1 TRC Güneydoğu Anadolu 25,1 36,9 14,4 88,4 89,0 87,1 * yaş grubu Düzenli İnternet kullanıcısı: Her gün veya haftada en az bir defa İnternet kullanan birey. Önceki tablolarda son 3 ay verilerine göre Türkiye de yaş arasındaki nüfus bazında İnternet kullanım oranı %48,9 olarak belirtilmiş olsa da, aslında gerçekten bilgi toplumu standartlarına 50

61 yakınsayacak şekilde her gün veya haftada en az bir defa İnternet kullanan birey oranının dikkate alındığı durumda, söz konusu nüfusun aslında sadece %39,5 inin düzenli İnternet kullanıcısı olarak bilgi toplumu vatandaşlığına yakınlaşmış olduğu Tablo 5.11 den görülmektedir. Tablo Son Üç Ay* İçinde İnternet Kullanan Bireylerin** İnterneti Kişisel Kullanma Amaçları (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) % Amaçlar Türkiye Kent Kır E - Posta gönderme/alma 62,5 63,8 56,1 İnternet üzerindeki sosyal gruplara katılma 73,2 72,1 78,3 Online haber, gazete ya da dergi okuma 75,6 76,4 71,8 Düzenli olarak bilgi almak için haber servis ya da ürünlerine abone olma 21,3 21,8 18,7 Sağlıkla ilgili bilgi arama (yaralanma, hastalık, beslenme, vb.) 59,6 62,4 46,2 Eğitim ve kurslarla ilgili bilgi arama 45,9 47,7 37,5 Mal ve hizmetler hakkında bilgi arama 59,9 62,7 46,3 Yazılım indirme (oyun yazılımları hariç) 19,1 20,0 14,7 Web siteleri aracılığıyla toplumsal veya siyasal konular ile ilgili görüşleri okuma veya paylaşma 28,7 28,9 28,0 Toplumsal veya siyasal bir konuda online bir oylamaya katılma 12,8 13,6 9,1 Herhangi bir konuda online (çevrimiçi) eğitim alma (yabancı dil, bilgisayar vb.) Herhangi bir konu ile ilgili bilgi almak için Wikipedia, On-line ansiklopedi vb. kullanma 8,4 9,0 5,5 32,6 33,8 26,2 İş arama ya da iş başvurusu yapma 12,9 13,8 8,4 Profesyonel bir gruba katılma 4,2 4,7 1,7 Seyahat veya seyahat ile ilgili konaklama için online hizmetleri kullanma 26,6 27,4 25,5 Mal veya hizmet satışı 9,3 10,0 6,0 İnternet üzerinden telefonla görüşme / video görüşmesi (webcam ile) 55,1 56,6 47,4 İnternet bankacılığı 24,8 26,8 15,4 * Ocak-Mart 2013 ** yaş grubu Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir. 51

62 Tablo 5.12 nin daha sağlıklı değerlendirilebilmesi için aşağıda sunulan Şekil 5.1 ile ve yıllarına ait veriler ile birlikte incelenmesi faydalı olacaktır. Şekil 5.1. TÜİK Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması Verilerine Göre Belirtilen İnternet Kullanım Amaçları (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 80) Tablo 5.12 ile Şekil 5.1 birlikte incelendiğinde, 2011 ile 2013 yılları arasında Türkiye de yaş arası nüfus içerisinde İnternet kullanan bireylerin İnterneti en çok çevrimiçi haber, gazete ya da dergi okumak için kullandığı görülmektedir. İnternet üzerindeki sosyal gruplara katılma ve elektronik posta gönderme gibi faaliyetler de nispeten daha çok kullanımın olduğu alanlar olarak öne çıkarken; eğitim alma, iş arama ya da iş başvurusu yapma, mal veya hizmet satışı gibi kişilerin yaşam kalitesinde önemli değişikliğe yol açabilecek 52

63 alanlar ile finansal katılımcılığın bir göstergesi olabilecek İnternet bankacılığı kullanma gibi kullanım alanlarının son derece sınırlı kaldığı görülmektedir. Tablo Meslek Gruplarına Göre Bireylerin* Bilgisayar ve İnternet Kullanımı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) % ISCO-08 Meslek grubu Bilgisayar kullananlar İnternet kullananlar Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Silahlı kuvvetlerle ilgili meslekler 82,0 82,3 77,3 81,6 81,8 77,3 Yöneticiler 91,2 90,5 94,3 90,5 89,6 94,3 Profesyonel meslek mensupları 96,9 96,3 97,7 96,7 96,2 97,5 Teknisyenler, teknikerler ve yardımcı profesyonel meslek mensupları 92,9 93,1 92,4 92,9 93,0 92,9 Büro hizmetlerinde çalışan elemanlar 92,5 90,4 96,4 91,6 89,1 96,3 Hizmet ve satış elemanları 74,5 73,6 77,5 73,4 72,5 76,4 Nitelikli tarım, ormancılık ve su ürünleri çalışanları 20,4 27,2 8,1 19,0 25,6 7,1 Sanatkarlar ve ilgili işlerde çalışanlar 72,1 70,6 81,8 70,9 69,6 79,7 Tesis ve makine operatörleri ve montajcılar 73,2 75,4 57,1 72,9 75,1 57,1 Nitelik gerektirmeyen işlerde çalışanlar 49,4 53,2 35,2 48,7 52,6 34,2 *16-74 yaş Bu tablodan da görüleceği üzere, meslek grupları bazında en düşük bilgisayar ve İnternet kullanım oranı tarım, ormancılık ve su ürünleri çalışanları arasındadır. Bu da dijital katılımcılık ve bilgi toplumuna dönüşüm yönünde atılacak adımların bu meslek gruplarını özellikle hedeflemesi gerektiğini göstermektedir. 53

64 Tablo Son 12 Ay* İçinde İnternet Kullanan Bireylerin** Kişisel Amaçla Kamu Kurum/Kuruluşlarıyla İletişimde İnterneti Kullanma Oranı (%) ve Yürüttükleri Faaliyetler (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) Türkiye Kent Kır % Kişisel amaçla kamu kurum / kuruluşlarıyla iletişimde İnterneti kullananların oranı 41,3 43,7 29,9 Yürütülen faaliyetler Kamu kuruluşlarına ait web sitelerinden bilgi edinme 37,5 39,6 27,5 Resmi formları / dokümanları indirme 13,3 14,3 8,6 Form doldurma veya doldurulmuş form gönderme 15,5 16,8 9,6 * Nisan Mart 2013 ** yaş grubu Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir. Daha önceki kısımlarda belirtildiği üzere, Türkiye de e-devlet amaçlı İnternet kullanımı potansiyelinin çok gerisindedir. Bu tablodan da görüleceği üzere, bu bağlamda yürütülen en önemli faaliyet tekyönlü bilgi aktarımı biçiminde olup, vatandaşın devlet kurumları ile gerçek etkileşimini gösteren resmi form indirme ve gönderme faaliyetleri çok düşük düzeylerdedir. 54

65 Tablo İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Son 12 Ay* İçinde Kişisel Amaçla Kamu Kurum/Kuruluşlarıyla İletişimde İnterneti Kullanma Oranı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) BÖLGELER (İBBS Düzey 1) Tüm bireyler** içinde Son 12 ay içinde İnternet kullanan bireyler** içinde TR Türkiye 19,1 41,3 TR1 İstanbul 30,8 52,2 TR2 Batı Marmara 28,1 56,4 TR3 Ege 19,2 40,8 TR4 Doğu Marmara 21,2 39,9 TR5 Batı Anadolu 21,2 38,1 TR6 Akdeniz 15,6 38,5 TR7 Orta Anadolu 15,0 34,9 TR8 Batı Karadeniz 12,9 34,6 TR9 Doğu Karadeniz 6,9 19,0 TRA Kuzeydoğu Anadolu 10,0 32,5 TRB Ortadoğu Anadolu 10,8 37,2 TRC Güneydoğu Anadolu 8,4 26,7 * Nisan Mart 2013 ** yaş grubu Yine bu raporda daha önce belirtildiği üzere, Türkiye de yaş arası nüfusun e-devlet amaçlı İnternet kullanımı %19,1 oranındadır. Ancak bu Tablo da bölgesel farklılıkları göstermesi açısından önemlidir. Zira daha önceki kısımlarda yapılan bölgesel karşılaştırmalarda Ortadoğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri en dezavantajlı bölgeler olarak öne çıkmışken, e-devlet amaçlı İnternet kullanımı anlamında Türkiye de en dezavantajlı bölgenin Doğu Karadeniz bölgesi olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, e-devlet kullanımın artırılmasına yönelik atılacak adımlarda Doğu Karadeniz 55

66 bölgesinin özellikle hedeflenmesi gerekmektedir. Tablo İnternet Kullanan Bireylerin İnternette Faaliyetler (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) Yürüttükleri İnternet ile ilgili yapılan işlemler Toplam Erkek Kadın Bilgi edinmek için arama motoru kullanma 96,5 96,4 96,6 Dosya ekleyerek e-posta gönderme 59,5 61,4 51,1 Konuşma odalarına (chat), haber gruplarına ya da sanal tartışma forumlarına mesaj gönderme 40,3 43,5 35,5 Telefon aramaları için İnterneti kullanma 19,3 20,2 17,9 Bir program paylaşım programı yardımı ile müzik ve film değiş tokuşu 20,0 21,9 17,1 Bir web sitesi tasarlamak 5,0 6,4 3,0 Bir web sitesine, müzik, resim, film, metin, oyun yükleme 34,1 36,4 30,6 İnternet tarayıcısının güvenlik ayarlarını değiştirmek 20,5 23,4 16,1 Hiçbiri 2,4 2,3 2,6 Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir. Tablo 5.16 da esas itibariyle İnternet kullanan bireylerin İnternette yürüttükleri faaliyetler dikkate alınarak İnternet ve bilgisayar kullanımı bilgi ve beceri düzeyleri hakkında profil oluşturulmaya çalışıldığı görülmektedir. Görüleceği üzere, yapılan faaliyetlerin çoğunluğu görüntüleme odaklı olup, içerik üretme yönlü faaliyetler en alt düzeydedir. Bu farklılaşma bir aşağıda verilen Şekil 5.2 de 2011 yılına ait verilerle ortaya çıkarılmış olan seyirciler ve üreticiler arasındaki büyük uçurumun 2013 yılında da büyük oranda devam ettiğini göstermektedir. 56

67 Şekil 5.2. İnternet Kullanım Tarzı Kategorilerinin İnternet Kullanıcıları Arasındaki Oranı (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 82) 6. Sonuç ve Öneriler Ülkelerin bilgi toplumuna dönüşüm düzeylerini değerlendirmekte kullanılan ve uluslararası geçerliliği bulunan başlıca indeksler incelendiğinde, BİT altyapısı gelişmişliğinin ve BİT beceri ve yetkinliklerinin toplumdaki yaygınlığının ülkelerin dönüşüm düzeyini belirleyen en önemli iki faktör olduğu görülmektedir. Bu iki faktörden herhangi birisinin eksik ya da zayıf olması durumunda yapılacak hiçbir yatırımın bilgi toplumuna dönüşüme yönelik hedeflenen sonuçlara ulaşamayacağı söylenebilir. Çağdaş küresel gelişmelere paralel olarak, 2000 li yılların başlarından itibaren Türkiye nin de bilgi toplumuna dönüşümüne yönelik çeşitli çabaları olmuştur. Bu çabaların oluşturduğu genel resme bakıldığında, BİT beceri ve yetkinliklerinin toplumda 57