Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ TÜRKİYE NİN ENERJİ PAZARINA KUZEYDOĞU ANADOLUNUN KATKISI

Transkript

1 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ TÜRKİYE NİN ENERJİ PAZARINA KUZEYDOĞU ANADOLUNUN KATKISI Dr. Ahmet H. ALPASLAN DSİ XVI. Bölge Müdürlüğü, ARTVİN ÖZET Geleneksel enerji kaynaklarının kullanımındaki yenilikler devamlı olarak araştırılırken yenilenebilir enerji kaynakları da giderek önemini arttırmaktadır. Bunların yanında bilhassa doğalgaza bağlı olarak ithal enerji kaynaklarına olan bağımlılık ülkemizin arz güvenirliliği konusunda tereddütler yaratmaktadır. Her bir alternatif araştırıldığında geçmişten günümüze, yerini önemle koruyan enerji kaynağı olarak hidroelektrik enerji en önde gelen seçenek olmaktadır. Ülkemizin henüz %35 kaynağını kullanılabildiği bu tür enerjide, yıllardır boşa akıp giden enerjileri görmek her yörede mümkündür. Bilhassa doğu Karadeniz de 1420 m lik toplam düşüşüyle ülkemizin en hızlı akan nehri olan Çoruh vadisi önemli nehir havzalarından olup, uzun zaman sürecinde üzerinde hiçbir proje uygulamaya geçmemiştir li yıllarda havzada başlayan proje atağı çevre koşullarının da belli bir sisteme girmesiyle ülkemizin enerji yönünden en uç noktasında olan Bölgeden diğer illere çok önemli enerji desteği sağlayabilecektir. Böylece Doğu Karadeniz Bölgesinin hidroelektrik kapasitesini kullanıma açmak suretiyle üretilen enerjinin %20 si oranındaki önemli bir katkıyı Türkiye enerji arzına dahil etmek güvenilir enerji oranını artırıcı boyutu desteklemektedir. 1.GİRİŞ Bir ülkenin enerji tüketimi o ülke kalkınmasının önemli bir göstergesidir yılında dünyada kişi başına yıllık enerji tüketimi 2500 kwh, gelişmiş ülkelerde 8900 kwh, Çin de 827 kwh, ABD de kwh, ülkemizde ise 2100 kwh dır [1]. Ülkemizin sosyal ve ekonomik bakımdan kalkınmasının sağlanması için sanayici ve diğer kullanıcı kesimlerin ihtiyacı olan elektrik enerjisinin yerinde, zamanında ve kesintisiz biçimde sağlanması gerekmektedir. Türkiye de enerji üretimi 1950 li yıllarda 800 milyon kwh mertebesinde iken bu değer 2005 yılında 151 milyar kwh e ulaşmıştır [1]. Son yıllara kadar üretilen elektrik enerjisinin %69 u fosil yakıtlı olarak nitelendirilen termik santrallerden, 125

2 %31 i ise yenilenebilir kaynak olarak nitelendirilen hidrolik kaynaklardan üretilmekteydi. Son yıllarda Türkiye de doğal gaz kullanımının yaygınlaşması ile Doğal Gaz Çevrim Santralleri kurulmuştur. Bu nedenle üretilen enerjinin içerisindeki hidroelektrik enerji payı azalmış, doğal gaz çevrim santralleri payı ise önemli ölçüde artmıştır (Tablo 1). Ancak üye olma yolunda önemli aşamalar kaydedilen Avrupa Birliği Topluluğu da enerji politikalarında daha ziyade hidroelektrik, rüzgar, güneş ve biyokütle gibi genel olarak yeşil enerji diye tanımlanan enerjiyi destekleme kararı almıştır. Dolayısıyla ülkemizde de toplam enerji üretiminde hidroelektrik enerjinin payının arttırılması gerekmektedir yılının başlarında ülkemize gelen doğalgaz miktarında aniden ortaya çıkan zorunlu azalmaların enerji pazarını nasıl altüst ettiği hepimizce bilinmekte olup hem sanayide hem şehirlerin ısıtılmasında hem de elektrik enerji üretiminin doğalgaza bağlanmasının ne kadar tehlikeli sonuçlar yaratacağı az çok hepimize bir fikir vermektedir. Bu nedenle nükleer enerji üretimine yönelen çalışmalarda son zamanlarda hızlı bir gelişim yaşanmaktadır. Ancak nükleer enerjinin tehlikeleri ve kullanım miktarları konusunda da oldukça sınırlamalar bulunmaktadır. Ayrıca nükleer enerjide planlama, inşa ve kamuoyunun desteğinin alınması gibi konuları da göz önüne alındığında bunun kısa bir süreç olmayacağı bilinmelidir [7]. İşte yukarıda kısaca belirtilen bu nedenler bize öncelikle ülke kaynaklarını kullanan, dışa bağımlı olmayan çevreye zararları az olan, kolayca enterkonnekte şebekeye bağlanabilen hidroelektrik santrallerin yapımına hız vermenin ne kadar doğru olacağını ortaya koymaktadır. Enerji Üretim Cinsi Kömür Akaryakıt Doğalgaz Hidroelektrik Kuru Güç (MW) Üretim Kapasitesi (milyar kwh/yıl) 67,7 20,5 102,3 46,5 Fiili Üretim (milyar kwh/yıl) 44 8,5 66,5 42 Toplam Tablo 1. Ülkemizin 2005 yılı Enerji Üretimi [6]. 1. TÜRKİYE NİN HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ Ülkemizde teorik hidroelektrik potansiyel 433 milyar kwh, teknik olarak değerlendirilebilir potansiyel 216 milyar kwh, teknik ve ekonomik olarak değerlendirilebilir potansiyel ise 127 milyar kwh olarak hesaplanmıştır [1]. Bu değer Dünya potansiyelinin %1 i, Avrupa toplam potansiyelinin ise %16 sı civarındadır. Halen 135 adet hidroelektrik santral işletmede olup bunlarla MW lık bir kurulu güce ve toplam potansiyelin %36 sına karşılık gelen milyar kwh lık yıllık ortalama üretim kapasitesine sahip bulunmaktayız. 126

3 41 adet hidroelektrik santral inşa halinde olup bunlarla 3187 MW lık bir kurulu ve milyar kwh lık üretim kapasitesi elde edilecektir. Yapılabilecek daha başlanmamış 502 adet hidroelektrik santral projesi olup bunlarla MW güç ile kwh lık enerji üretimi sağlanabilecektir. Kısaca özetlenen bu projelere biran önce başlanması hususu daima vurgulanmaktadır. Mesela, yıllar önce 1977 yılında İstanbul da toplanan 10. Dünya Enerji Konferansının sonuçlarında bile enerji üretiminde hidroelektrik santralleri yapımına birinci derecede önem verilmeli, ikinci sırayı linyitle çalışan termik santraller almalıdır denilmektedir [4]. Türkiye bilindiği üzere 26 adet hidrolojik havzaya ayrılmıştır. Havzaların ortalama yıllık toplam akışları 186 milyar m3 dür. En büyük havzalar Fırat ve Dicle olup toplam ülke potansiyelinin yaklaşık %28,5 ine sahip olduğu görülmektedir (Şekil 1). Bu iki havzada ki projelerin büyük bölümü gerçekleşmiş olup halen ülke genelindeki hidroelektrik enerji üretiminin % 45 ini karşılamaktadır [1]. Dolayısıyla günümüze kadar hidroelektrik enerjide daha ziyade GAP olarak tanımlanan, Güneydoğu Anadolu daki hidroelektrik santrallerin ve projelerin yapımına öncelik ve önem verilmiştir. Kuzeydoğu Anadolu Havzası Şekil1. Türkiye deki akarsu havzaları Ülkemizdeki hidroelektrik enerji potansiyelinin %20.3 ü Fırat, %8 i Doğu Karadeniz ve %11.5 i Dicle havzasında bulunmaktadır. Bu üç havzanın potansiyeli toplam brüt potansiyelin %40 ını oluşturup, kalan %60 oranındaki potansiyel ise diğer 23 akarsu havzası arasında paylaşılmaktadır [2]. Bu oranlar bize Doğu Karadeniz yada daha genel bir ifadeyle Kuzeydoğu Anadolu havzalarının ülkemiz hidroelektrik potansiyeline ne derece önemli katkı sağladığını ifade etmektedir. Bununla birlikte bu bölgelerde yapılan çalışmalar oldukça az ve gecikmiş bir şekilde ortaya çıkmaktadır. 127

4 3. KUZEYDOĞU ANADOLU HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ GAP Bölgesi dışında önemli su potansiyeline haiz olan ve yazarın Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi olarak tanımladığı 22 nolu Doğu Karadeniz (su potansiyeli %8), 23 nolu Çoruh (su potansiyeli %3,4) ve 24 nolu Aras (su potansiyeli %2.5) havzalarının toplam su potansiyeli %13,9 gibi ülkemiz açısından son derece önemli bir değere ulaşmaktadır ki bu bölgelerde hidroelektrik enerji ve su yapıları projeleri daha yeni ele alınmaya başlanmıştır. Hâlbuki bu bölgeler Türkiye de enerjinin en uç noktaları olup GAP Bölgesindeki Keban gibi barajlardan ve oldukça uzun iletim hatları ile beslenmektedir. Bölge kendi hidroelektrik kapasitesini realize etmiş olsa hem kendi enerji yetersizliğini giderecek hem de ülke enterkonnekte şebekesini en zayıf ucu olan Kuzeydoğudan da destekleyerek dengeli hale getirecektir. Daha önceki yıllarda Trabzon Harşit vadisinde ve Rize İkizdere vadisinde geliştirilen birkaç proje dışında halen hükümetler arası ikili işbirliği anlaşmaları çerçevesi kapsamında Çoruh havzasında inşaatlar kısmen de olsa başlamış durumdadır. Giresun, Trabzon, Rize, Artvin yörelerinde yapılan hidroelektrik santraller; Harşit çayı vadisinde 1970 li yıllardan başlayarak 70 MW lık ve 380 milyon kwh lık Doğankent, 85 MW lık ve 198 milyon kwh lık yıllık üretimle Kürtün, halen inşa halinde olan 100 MW gücünde ve 322 milyon kwh lık Torul hidroelektrik santralleri, 60 MW lık güçteki 250 milyon kwh lık Aslancık hidroelektrik santralleri ile Rize deki 18 MW gücündeki ve 115 milyon kwh enerji üretim kapasitesindeki İkizdere Hidroelektrik santrali üretimde, Cevizli Hidroelektrik santrali 100 milyon kwh enerji üretecek olup yapım aşamasındadır. Çoruh havzası ise ülkemizin birçok özelliği bir arada taşıyan önemli akarsu havzalarındandır. Yıllık ortalama 6,3 milyar m 3 akış hacmi olan nehrin toplam uzunluğu 431 km dir. 410 km lik kısmı ülkemiz sınırları içerisindedir. Enerji üretebilecek toplam düşüsü 1420 m olup Türkiye nin en hızlı akan nehri olmaktadır. Şekil 2 de görüldüğü üzere Çoruh nehri üzerinde 10 adet baraj ile yan kollar üzerinde 17 adet baraj ve nehir tipi hidroelektrik santral tesisleri planlanmış olup toplam 27 adet tesisten yılda 10,3 milyar kwh yıllık enerji üretilebilecektir. Bu değer Türkiye de üretilen toplam enerjinin ( 151 milyar kwh ) % 7 si, hidroelektrik enerjinin ise % 22 sidir [5]. Yapılacak tesislerden inşaatı devam etmekte olan Deriner barajı ülkemizin en yüksek beton kemer barajı (250 m yükseklikte) Dünyanın 4. yüksek barajı olacaktır. Yapılacak olan Yusufeli barajı 270 m yükseklikte Deriner den de daha yüksek bir baraj olacaktır. Böyle özelliklere sahip Çoruh havzası daha yeni yeni gelişme planına alınmış bir Kuzey Doğu Anadolu havzasıdır. Burada yağışların çok ekstrem dağılımından dolayı (Sahilde Kemalpaşa ülkenin en fazla yağışı 2500 mm yi almakta, membadaki Yusufeli ise 250 mm yağış olmaktadır.) Çoruh ta sık sık taşkınlar yaşanmakta, ayrıca feyezanlarla yılda 5,8 milyon m 3 ülke toprağı Gürcistan a taşınmaktadır [3]. 128

5 Söz konusu projelerin yapımı ile hem Çoruh nehri akış rejimi çevreye zarar vermeyecek şekilde düzenlenecek, barajlar aynı suyla peş peşe enerji üretecek, enerji yönünden ülkemizin en düşük bölgesi bir enerji üretim merkezi haline gelip enterkonnekte şebekeyi dengeli biçimde besleyecektir. Kars yöresinde de yap-işlet olarak ülke hidroelektrik potansiyeline önemli katkıları olabilecek birçok proje yapım için beklemektedir. Ayrıca bölgede Doğu Karadeniz Bölgesel Kalkınma Planı (DOKAP) kapsamında çok amaçlı barajların geliştirilmesi, entegre su temin projeleri gibi Bölge projelerini destekleyici Gelişme Planları da mevcuttur [8]. Bu imkanlar Kuzeydoğu Anadolu projesini realize edebilecek çok büyük katkılar olacaktır. Şekil 2. Çoruh Havzası Gelişme Planı 129

6 4. SONUÇLAR Enerji ihtiyacının son derece önemli olduğu günümüzde Güneydoğu Anadolu Projesi gibi bir topyekün katkının Kuzeydoğu Anadolu olarak kısaca tanımlanan ve 22 nolu Doğu Karadeniz havzası ile 23 nolu Çoruh havzası ve 24 nolu Aras havzalarına da uygulanması ile belli bir süre sonra ülke hidroelektrik potansiyelinin yaklaşık %20 si oranında bir artış sağlanabilecektir. Bu bölgenin önemli bir kısmı Karadeniz Sahil Yolunun yapımı ile ulaşım yönünden önemli bir avantaja sahiptir. Bir kısım projelerin Milletlerarası ikili işbirliği anlaşması ile dış kredi temin edilerek yapılabilirliği söz konusudur. İşte bu denli avantajlara da sahip olan Doğu Karadeniz Bölgesi bir yandan Devletin yapacağı büyük kapsamlı hidroelektrik santrallerin inşasıyla diğer yandan su kullanım hakkı anlaşması yönetmeliği özel sektör tarafından küçük hidroelektrik santrallerin kısa sürede yapılmasıyla değerlendirilmeyip denize akan çok önemli akarsu havzalarının hidroelektrik enerjisinden istifade edilecek ve ülkemizin enerji yönünden en düşük olan yöresine uzak bölgelerden enerji nakli yerine bu bölgenin bir enerji üretim üssü haline gelmesi sağlanmış olacaktır. Dolayısıyla mevcut su potansiyelimizin 2/3 ünün kullanımına önemli ölçüde katkıyı da Kuzeydoğu Anadolu havzaları sağlayarak denizlerimize boşa akıp giden sularımızı değerlendirecektir. REFERANSLAR Yılında DSİ ( ), DSİ Genel Müdürlüğü Dış İlişkiler Müşavirliği, Ankara 2005, 96s. 2. Alpaslan A.; Türkiye de Hidroelektrik Enerji, Yenilenebilir Enerji Kaynakları Sempozyumu İzmir Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, 2001, 2000, 1999 yılları Su Akımları Yıllığı. 315s. 4. Öncel, B.; Bir Konferansın Ardından, EİE Bülteni Sayı 75-76, Haziran s. 5. DSİ Genel Müdürlüğü 2003 yılı Haritalı İstatistik Bülteni, 578s. 6. Eroğlu, V. : Türkiye nin Enerji Meselesinde Nükleer Enerji, Su Dünyası Dergisi Mart 2006, Sayı: Günay, Y. : Suda ve Enerjide Rekabet Gerekli, Su Dünyası Dergisi Mart2006, Sayı: Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı ( DOKAP), Nippon Koei Co.Ltd.,