İÇİNDEKİLER. İÇİNDEKİLER... i. KISALTMALAR... iv. ŞEKİLLER... vi. TABLOLAR... vii. GİRİŞ... viii 1. FİNANSAL KRİZLER... 1

Transkript

1 i İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i KISALTMALAR... iv ŞEKİLLER... vi TABLOLAR... vii GİRİŞ... viii 1. FİNANSAL KRİZLER FİNANSAL KRİZLER VE KRİZ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Kriz İstikrarsõzlõk Kaos Belirsizlik Durgunluk FİNANSAL KRİZLERİN NEDENLERİ Ekonomik Nedenler Kamusal Nedenler Devlet Özel Sektör İlişkisinden Doğan Nedenler Siyasal Nedenler Siyasi Partiler Bakanlõk Sayõsõnõn Fazla Olmasõ Seçim Ekonomileri Baskõ Gruplarõ Uluslararasõ Kuruluşlar ve Spekülatif Saldõrõlardan Doğan Nedenler Uluslararasõ Kuruluşlar Spekülatif Saldõrõlar FİNANSAL KRİZLERİN ETKİLERİ Finansal Krizlerin Olumlu Etkileri Finansal Krizlerin Olumsuz Etkileri FİNANSAL KRİZLER VE TÜRKİYE YE ETKİSİ Körfez Savaşõ Krizi ve Türkiye ye Etkisi Meksika Krizi ve Türkiye ye Etkisi Güneydoğu Asya Krizi ve Türkiye ye Etkisi Rusya Krizi ve Türkiye ye Etkisi Arjantin Krizi ve Türkiye ye Etkisi TÜRKİYE DEKİ FİNANSAL KRİZLER VE ETKİLERİ Yõlõna Kadar Olan Finansal Krizler ve Etkileri Finansal Krizi Krizin Nedenleri Krizin Etkileri Kasõm 2000 Finansal Krizi Krizin Nedenleri Krizin Etkileri Şubat 2001 Finansal Krizi Krizin Nedenleri... 32

2 ii Krizin Etkileri İŞLETMELERDE HİSSE YAPISI VE YOĞUNLUĞU TEMEL KAVRAMLAR Hisse (Mülkiyet) Kavramõ Hisse Yoğunluğu (mülkiyet yoğunluğu) Kavramõ Hisse Yoğunluğunu Etkileyen Temel Etkenler TÜRKİYE DEKİ VE DÜNYADAKİ İŞLETMELERİN HİSSE YOĞUNLUĞU Türkiye deki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Halka Açõk Olmayan İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Halka Açõk İşletmelerin Hisse Yoğunluğu ABD deki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Avrupa daki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu İngiltere deki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Almanya daki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Belçika daki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Asya daki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Kore deki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Çin deki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Güney Doğu Asya Ülkelerindeki İşletmelerin Hisse Yoğunluğu Türkiye İle ABD, Avrupa ve Asya Ülkelerindeki İşletmelerin Hisse Yoğunluklarõnõn Karşõlaştõrmasõ HİSSE YOĞUNLUĞUNUN İŞLETME PERFORMANSINA ETKİLERİ Hisse Yoğunluğunun İşletme Performansõna Etkisi Çoğunluk Hisselerin Bir Hissedara Ait Olmasõnõn İşletme Performansõna Etkisi Hisselerin Kamuya Ait Olmasõnõn İşletme Performansõna Etkisi Hisselerinin Bir Aileye Ait Olmasõnõn İşletme Performansõna Etkisi Şirket Yönetiminin İşletme Performansõna Etkisi Şirket Yöneticilerinin Davranõşlarõnõn İşletme performansõna Etkisi Dõşardan Yönetici Atanmasõnõn İşletme Performansõna Etkisi Yöneticilere Hisse Verilmesinin İşletme Performansõna Etkisi Yasal Kaynağõn İşletme Performansõna Etkisi Şirket Portföyünü Çeşitlendirmenin İşletme Performansõna Etkisi İçeriden Öğrenenler Ticaretinin İşletme Performansõna Etkisi Manipülasyonlarõn İşletme Performansõna Etkisi UYGULAMADA KULLANILAN YÖNTEM VE MODELLERİN KURULMASI UYGULAMADA KULLANILAN YÖNTEM Uygulamanõn Konusu Uygulamanõn Amacõ Uygulamanõn Kapsamõ Uygulamada Kullanõlan Veriler Performans Ölçütleri Hisse Yoğunluğu Ölçütleri MODELİN KURULMASI Kriz Dönemine Göre Modelin Kurulmasõ Krizsiz Döneme Göre Modelin Kurulmasõ UYGULAMA SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ VERİ SETİNİN HAZIRLANMASI

3 iii 4.2. UYGULAMADA KULLANILAN DEĞİŞKENLERİN TANIMLAYICI İSTATİSTİKLERİ Kriz Dönemine Ait Tanõmlayõcõ İstatistiklerin Değerlendirilmesi Krizsiz Döneme Ait Tanõmlayõcõ İstatistiklerin Değerlendirilmesi UYGULAMA SONUÇLARI VE DEĞERLENDİRME Kriz Dönemi İçin Hisse Yoğunluğunun Şirket Performansõna Etkisinin Değerlendirilmesi Kriz Döneminde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Net Kar Marjõna Etkisi Kriz Döneminde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Aktif Karlõlõk Oranõna Etkisi Kriz Döneminde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Öz Sermaye Karlõlõk Oranõna Etkisi Kriz Döneminde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Piyasa Değeri Oranõna Etkisi Kriz Döneminde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Satõşlarõn Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi Kriz Döneminde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Aktif Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi Krizsiz Dönem İçin Hisse Yoğunluğunun Şirket Performansõna Etkisinin Değerlendirilmesi Krizsiz Dönemde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Net Kar Marjõna Etkisi Krizsiz Dönemde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Aktif Karlõlõk Oranõna Etkisi Krizsiz Dönemde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Öz Sermaye Karlõlõk Oranõna Etkisi Krizsiz Dönemde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Piyasa Değeri Oranõna Etkisi Krizsiz Dönemde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Satõşlarõn Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi Krizsiz Dönemde Hisse Yoğunluğunun Şirketin Aktif Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi Kriz Dönemi İle Krizsiz Dönem İçin Hisse Yoğunluklarõnõn Şirket Performansõna Etkisinin Karşõlaştõrõlmasõ SONUÇ KAYNAKÇA EKLER

4 iv a.g.e. a.g.m. a.g.t. A.B. A.B.D. A.Ş. β Bkz. B.M. BO1 BO3 BR5 C.O.B. Çev. D D.İ.E. EBHP EBÜHP E.S.İ.A.D. F G.S.M.H. H HAO İ.İ.B.F. İ.M.F. İ.M.K.B. İ.T.İ.A. K.İ.T. KR2 KR3 KR4 KISALTMALAR : Adõ geçen eser : Adõ geçen makale : Adõ Geçen Tez : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Anonim Şirket : Beta : Bakõnõz : Birleşmiş Milletler : Satõşlarõn Büyüme Hõzõ : Aktif Büyüme Hõzõ : Piyasa Değeri/Defter Değeri : Commission des Operation de Bourse (Borsa İşlemleri Komisyonu) : Çeviren : Devlet : Devlet İstatistik Enstitüsü : En Büyük Hissedarõn Payõ : En Büyük Üç Hissedarõn Payõ : Ege Sanayicileri ve İş Adamlarõ Derneği : F İstatistiği : Gayri Safi Milli Hasõla : Holding : Halka Açõklõk Oranõ : İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi : International Monetary Fund (Uluslararasõ Para Fonu) : İstanbul Menkul Kõymetler Borsasõ : İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi : Kamu İktisadi Kuruluşlarõ : Net Kar Marjõ : Aktiflerin Karlõlõğõ : Öz Sermaye Karlõlõğõ

5 v No. : Numara P : Probability (Olasõlõk Değeri) R 2 ROA ROE : Belirtme Katsayõsõ : Net Kar/Toplam Aktifler : Net Gelir/Ortalama Sermaye s. : Sayfa s.s. : Sayfa Sayõsõ S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü S.D.Ü. : Süleyman Demirel Üniversitesi S.P.K. : Sermaye Piyasasõ Kurulu S.P.S.S. : Statistical Package for Social Seciences (Sosyal Bilimler İstatistik Paket Programõ) t : t testi T.C.M.B. : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasõ T.O.B.B. : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği T.T.K. : Türk Ticaret Kanunu v.b. : ve benzeri Y :Yabancõ Y1 :Yönetici yy. :Yüzyõl α : Sabit

6 vi ŞEKİLLER Şekil 1: Piramitsel Mülkiyet Yapõsõ (Hürriyet Gazetesi Örneği) Şekil 2: Kompleks Mülkiyet Yapõsõ (Eczacõbaşõ İlaç Sanayi Örneği)... 48

7 vii TABLOLAR Tablo 1: Hissedar Gruplarõna Göre Hisse Paylarõ (Doğrudan)...47 Tablo 2: İMKB de İşlem Gören Şirketlerde Hisse Yapõlarõ (2000 Yõlõ)...51 Tablo 3: Holdinglerin Hissedar Olduğu ve Olmadõğõ Şirketlerde Hisse Yapõsõ...53 Tablo 4: Devletin Hissedar Olduğu ve Olmadõğõ Şirketlerde Hisse Yapõsõ...53 Tablo 5:Yabancõlarõn Hissedar Olduğu ve Olmadõğõ Şirketlerde Hisse Yapõsõ...54 Tablo 6: Yöneticilerin Hissedar Olduğu ve Olmadõğõ Şirketlerde Hisse Yapõsõ...55 Tablo 7: ABD deki İşletmelerin Hisse Yapõsõ ( )...56 Tablo 8: Almanya daki İşletmelerinin Hisse Yapõsõ ( ), (Borsaya Kayõtlõ Şirketlerdeki Hisse Oranlarõ)...63 Tablo 9: Kore deki İşletmelerin Hisse Yapõsõ...66 Tablo 10: Çin deki İşletmelerin Hisse Yapõsõ (289 Firma ve 1996 Yõlõ )...70 Tablo 11: Güney Doğu Asya Ülkelerin deki İşletmelerin Hisse Yapõlarõ (1996), (A:Tüm şirketler, B: En büyük 20 firma, C: Normal büyüklükte 50 firma, D: En küçük 50 firma.)...72 Tablo 12: Araştõrmada Kullanõlan Değişkenlerin Tanõmlayõcõ İstatistikleri (Kriz Dönemi) Tablo 13: Araştõrmada Kullanõlan Değişkenlerin Tanõmlayõcõ İstatistikleri (Krizsiz Dönem) Tablo 14: Kriz Döneminde Hisse yoğunluğunun Şirketin Net Kar Marjõna Etkisi Tablo 15: Kriz Döneminde Hisse yoğunluğunun Şirketin Aktif Karlõlõk Oranõna Etkisi Tablo 16: Kriz Döneminde Hisse yoğunluğunun Şirketin Öz Sermaye Karlõlõk Oranõna Etkisi Tablo 17: Kriz Döneminde Hisse yoğunluğunun Şirketin Piyasa Değeri Oranõna Etkisi Tablo 18: Kriz Döneminde Hisse yoğunluğunun Şirketin Satõşlarõn Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi.113 Tablo 19: Kriz Döneminde Hisse yoğunluğunun Şirketin Aktif Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi Tablo 20: Krizsiz Dönemde Hisse yoğunluğunun Şirketin Net Kar Marjõna Etkisi Tablo 21: Krizsiz Dönemde Hisse yoğunluğunun Şirketin Aktif Karlõlõk Oranõna Etkisi Tablo 22: Krizsiz Dönemde Hisse yoğunluğunun Şirketin Öz Sermaye Karlõlõk Oranõna Etkisi Tablo 23: Krizsiz Dönemde Hisse yoğunluğunun Şirketin Piyasa Değeri Oranõna Etkisi Tablo 24: Krizsiz Dönemde Hisse yoğunluğunun Şirketin Satõşlarõn Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi117 Tablo 25: Krizsiz Dönemde Hisse yoğunluğunun Şirketin Aktif Büyüme Hõzõ Oranõna Etkisi...117

8 viii GİRİŞ Globalleşme hareketiyle birlikte, finans piyasalarõ globalleşme sürecine girmiş ve uluslararasõ sermaye hareketleri, gelişmekte olan ülkelerin finans piyasalarõnõn gelişmesini sağlamõştõr. Fakat, özellikle spekülatif amaçlõ sermaye hareketleri, gelişmekte olan ülkelerde finansal krizlerin oluşmasõna neden olmuştur. Bu ülkelerde yaşanan finansal krizler, diğer ülke ekonomilerinde olduğu gibi Türkiye ekonomisinde de etkili olmuştur. Gelişmekte olan ülkeler içerisinde yer alan Türkiye de de finansal krizler yaşanmaktadõr. Bu krizlerin bir kõsmõ global krizlerin etkisiyle meydana gelmiş olmasõna rağmen, özellikle son dönemde yaşanan 1994 finansal krizi, Kasõm 2000 finansal krizi ve Şubat 2001 finansal krizleri Türkiye nin ekonomik ve siyasi politikalarõndan kaynaklanan ve olumsuz etkileri hala süren finansal krizlerdir. Yaşanan finansal krizler; ülkenin gelişmesinde aktif rol oynayan sermaye piyasalarõnõn etkinliğini azaltarak, yerli ve yabancõ yatõrõmcõlarõn piyasayõ terketmelerine neden olmaktadõr. Bu durum sermaye piyasasõnõn elemanlarõndan biri olan ve fon talep eden şirketlerin performansõnõ da olumsuz olarak etkilemektedir. Şirketlerin performanslarõnõ etkileyen unsurlardan bir diğeri de şirketlerin hisse yapõlarõdõr. Şirketlerin yönetimini ve kontrolünü hisse yapõlarõ belirler. Bir şirketi yönetmek ve kontrol etmek önemlidir. Çünkü yönetimde bulunan ve kontrol yetkisine sahip olan taraflar maddi veya gayri maddi bir çok özel menfaatlerden faydalanabilirler. Anonim şirketler çoğunluk ilkesine göre yönetildiği için hisselerin büyük bir kõsmõnõ elinde bulunduran hissedarlar şirketin yönetimini ve kontrolünü de elde etmiş olurlar. Bu durum; şirketin hisselerinin küçük bir kõsmõna sahip olan azõnlõk hissedarlarõn, çoğunluğun baskõsõndan kurtulmalarõnõ ve haklarõnõ korumalarõnõ zorlaştõrmaktadõr. Azõnlõk hissedarlarõnõn, haklarõnõ korumalarõ ve şirketi denetleyebilmeleri için kendilerine yasalar tarafõndan sağlanan bir takõm azõnlõk haklarõndan faydalanmalarõ mümkün olmaktadõr. Türkiye de halka açõk şirketlerde küçük yatõrõmcõnõn korunmasõ amacõyla şirket sermayesinin yirmide birine sahip olanlar azõnlõk olarak kabul edilmiştir. Fakat, şirket hisselerinin büyük bir kõsmõna belirli bir grup sahip olduğu zaman azõnlõk haklarõnõn çok az değeri olmaktadõr.

9 ix Şirket hisselerinin büyük bir kõsmõna sahip olan hissedar yönetim ve kontrol yetkisini elinde tuttuğu için şirketin kaynaklarõnõ kendine veya sahip olduğu diğer şirketlerin çõkarlarõ doğrultusunda kullanabilirler. Bu durum şirketin performansõnõ olumsuz etkileyerek şirketten gelir elde etmeyi bekleyen azõnlõk hissedarlarõn, bu beklentilerinin gerçekleşmesini engellemektedir. Eğer; şirket hisselerinin büyük bir kõsmõ belirli bir grup elinde toplanmaz ve küçük oranlarda bir çok hissedar arasõnda dağõlõrsa, şirketin yönetim ve kontrolü şirket dõşõndan atanan yöneticilere bõrakõlõr. Bu durumda şirketin hissesine sahip olmayan yöneticiler tarafõndan idare edilen şirketlerde de temsil (agency) sorunlarõ yaşanabilir. Çünkü bu şirketlerde hissedarlar kontrollerini kaybetmekte ve kontrolü elinde tutan yöneticiler kendi menfaatlerini, hissedarlarõn menfaatlerinden daha üstün tutabilirler. Yöneticiler kendi çõkarlarõndan (maaş, ikramiye, rüçhan hakkõ, prestij vs.) sonra geriye kalan bir çõkar elde edeceklerse hissedarlarõn menfaatlerini düşünürler. Eğer kendi çõkarlarõndan sonra geriye kalan fayda az olursa yöneticiler hissedarlarõn menfaatleri yerine kendi menfaatlerini ön planda tutabilirler. Türkiye de sermayenin tabana yayõlmasõ için çalõşmalar yapõlmasõna rağmen şirketlerin büyük bir kõsmõnda hisselerin belirli kişiler elinde yoğunlaştõğõ görülmektedir. Şirketlerin halka açõlmalarõ teşvik edilmesine rağmen İMKB de işlem gören halka açõk şirket sayõsõ azdõr. Türkiye de halka açõlma için gerekli olan minimum halka açõklõk oranõ 5 ile 15 arasõnda değişmektedir. Bu durum; İMKB de işlem gören şirketlerin halka açõklõk oranlarõnõn, halka açõlma için gerekli olan minimum oranlarda oluşmasõna sebep olmaktadõr. Bu çalõşmanõn temel amacõ, İMKB de işlem gören şirketlerin hisse yoğunluklarõnõ belirleyerek, şirketlerin performanslarõnõ belirleyen kriterler ile hisse yoğunluklarõ arasõnda ilişki olup olmadõğõnõn incelenmesi ve hisse yoğunluğu ile performans arasõndaki ilişkinin, 1994 finansal krizinin yaşandõğõ kriz dönemindeki ve krizsiz dönemdeki etkilerinin belirlenmesidir. Bu amaçla çalõşmamõz dört bölümden oluşmaktadõr. Birinci bölümde genel olarak kriz kavramõ tanõmlanarak, krizlerin nedenleri, krizlerin olumlu ve olumsuz sonuçlarõnõn neler olduğu açõklanarak Türkiye yi etkileyen

10 x global krizler ve Türkiye de yaşanan finansal krizler ile bu krizlerin nedenleri ve etkileri açõklanmaya çalõşõlmõştõr. Çalõşmamõzõn ikinci bölümünde, hisse kavramõ açõklanarak hisse yoğunluğu hakkõnda ve hisse yoğunluğuna etki eden hususlar hakkõnda açõklayõcõ bilgiler verilmektedir. Ayrõca, bu bölümde ABD deki, Avrupa Birliği Ülkelerindeki, Asya Ülkelerindeki ve Türkiye deki işletmelerin hisse yapõlarõ hakkõnda ayrõntõlõ bilgiler verilerek şirketlerin performanslarõnõn hisse yoğunluğundan ne şekilde etkilendiği belirtilmektedir. Üçüncü bölümde, 1993 ve 1997 yõllarõ arasõnda İMKB de sürekli olarak işlem gören 112 şirketin hisse yapõlarõnõn şirket performansõna olan etkisinin belirlenmesi ve özellikle 1994 finansal krizinin yaşandõğõ dönemde ne şekilde etkilediğinin belirlenmesi amacõyla regresyon analizinde kullanõlacak bir model önerilmektedir. Şirket performansõnõ etkileyen en anlamlõ bağõmsõz değişkenlerin belirlenebilmesi amacõyla önerilen model, backward yöntemi ile regresyon analizine tabi tutulacaktõr. Dolayõsõyla finansal krizin yaşandõğõ ve krizin yaşanmadõğõ dönemlerde, şirketlerin performansõna etki eden en anlamlõ bağõmsõz değişkenler belirlenmeye çalõşõlacaktõr. Çalõşmamõzõn dördüncü bölümünde, önerilen regresyon modeli ile şirket performansõna etki eden en anlamlõ değişkenlerin belirlenmesine ve kriz dönemleri ile krizsiz dönemlerdeki farklõlõklar belirtilmeye çalõşõlacaktõr. Bunun için 1993 yõlõ, 1994 yõlõ, 1995 yõlõ, 1996 yõlõ ve 1997 yõlõnda İMKB de işlem gören 112 şirketin hisse yapõlarõ ve performans ölçütleri değerlendirmeye alõnarak yõllar itibariyle belirtilen ölçütlerdeki değişmeler belirtilmeye çalõşõlarak bu ölçütlerin şirket performansõna olan etkileri dönemler itibariyle incelenmeye çalõşõlacaktõr. Daha sonra bu dönemler itibariyle elde edilen bulgular karşõlaştõrõlarak kriz dönemlerindeki etkisi belirtilmeye çalõşõlacaktõr.

11 1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. FİNANSAL KRİZLER 18. yy a kadar uzanan finansal krizler, bir birimin normal işleyiş sistemini bozan, aniden ortaya çõkarak birimin sürekliliğini tehikeye sokan ve acil olarak önlenmesi gereken olumsuz durumdur. Türkiye, gerek global krizleri gerekse siyasi ve ekonomik istikrarsõzlõk nedeniyle ortaya çõkan finansal krizleri yaşamaktadõr. Çalõşmanõn bu bölümünde finansal kriz ile ilgili temel kavramlar açõklanarak, finansal krizlerin nedenleri ve etkileri açõklanmaya çalõşõlacaktõr. Ayrõca bu bölümde, Türkiye nin global olarak etkilendiği global krizler ile Türkiye de yaşanan finansal krizler ve etkileri hakkõnda bilgiler verilecektir FİNANSAL KRİZLER VE KRİZ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR 1990 lõ yõllarda finans piyasalarõnõn globalleşmesi ve bu piyasalarda oluşturulan yeniden yapõlanma hareketi uluslararasõ sermaye hareketlerinin hõzlõ bir şekilde artmasõna neden olmuştur. Sermaye önündeki pürüzlerin kaldõrõlmasõ bir taraftan kalkõnmada sermaye yetersizliği çeken ve özellikle gelişmekte olan ülkeler için bir fõrsat sunarken; diğer taraftan da kõsa sürede ulusal sõnõrlarõ aşan spekülatif amaçlõ kõsa vadeli sermaye hareketleri, ekonomik krizlerin hõzlõ bir şekilde dünyaya yayõlmasõna yol açmõştõr. Küreselleşme ile mobilitesi hõzla değişen uluslararasõ sermaye, gittiği ülkelere fõrsat ve riski aynõ sepette getirmektedir. 1 Globalleşme ile başlayan değişim süreci içerisinde işletmeler hem iç hem de dõş çevrelerden gelen krizler ve bunalõmlarõn etkisi içerisine girebilmekte ve krizden en az etki ile kurtulacak ve hemen tepki verebilecek önlemleri almak zorunda kalmaktadõrlar. Kriz ile ilgili olarak diğer kavramlarda olduğu gibi tek bir tanõm bulunmamakta ve kriz kavramõ ile aynõ anlamda kullanõlan fakat farklõ manalara da gelen; kaos, belirsizlik, durgunluk ve istikrarsõzlõk kavramlarõnõn tanõmlarõ aşağõda açõklanmõştõr. 1 İsmail AYDOĞUŞ, Global Büyüme ve Kriz, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Dergisi, Cilt:2, Sayõ:1, Temmuz 2000, s.29.

12 Kriz Kriz, genel anlamda düzgün olmayan, reform gerektiren istikrarsõz bir durumdur. Krizi, bir birimin normal işleyiş sistemini bozan ve aniden ortaya çõkan herhangi bir acil durum olarak açõklamak mümkündür. 2 Genellikle kriz; buhran, bunalõm kelimeleri ile eş anlamlõ olarak kullanõlmõştõr. Başka bir tanõma göre kriz, bir örgütün üst düzey hedeflerini ve işleyiş düzenini etkileyebilecek olan, sürekliliğini tehlikeye sokan ve acil olarak önlem alõnmasõnõ gerektiren, örgütün krizi sezme ve önleme elemanlarõnõn etkisiz kalmasõna yol açan, örgütte gerilim meydana getiren bir durumdur. 3 Ticaret alanõnda kriz; ekonominin yavaşlamasõ, ihracatõn zorlaşmasõ veya azalmasõ, kredi maliyetlerinin artõşõ ve kredi kaynaklarõnõn kurumaya başlamasõ, stoklarõn artmaya başlamasõ nedeniyle üretimin azaltõlmasõ zorunluluğu ve bunlarõn bir sonucu olarak işgücünün azaltõlmasõ demektir. 4 İşletme alanõnda kriz; işletmenin faaliyetlerini engelleyici, bozucu ve yõkõcõ faaliyetlerin bütünüdür. 5 Finans alanõnda kriz ise; açõk ya da gizli bir şekilde spekülatif saldõrõlar sonucunda ülke parasõnõn değerinin hõzla düşmesi, ülkenin uluslararasõ rezervlerinde hõzlõ bir gerilemenin oluşmasõ veya bu iki durumun aynõ anda gelişmesidir. 6 Kriz ile ilgili gözlemler ilk ticari krizlerin yaşanmaya başlandõğõ 18.yy.a kadar uzanmaktadõr. Kriz hakkõnda iki farklõ görüş bulunmaktadõr. Birinci görüşe göre kriz bir anormalliktir. Kapitalizmin genel eğilimi dengeye ulaşmaktõr ve kapitalizm esas olarak istikrarlõdõr. Krizler ise ya dõşsal ya da tesadüfi olgularõn etkisi ile ortaya çõkarlar. 2 Melek VERGİLİEL TÜZ, Kriz ve İşletme Yönetimi, Alfa Yayõnlarõ, 2001, s.3. 3 Hasan TUTAR, Kriz ve Stres Ortamõnda Yönetim, Hayat Yayõnlarõ, 2000, s Atilla KARAOSMANOĞLU, Krizin Tarifindeki Kriz, İstanbul Sanayi Odasõ Dergisi, Sayõ:23, Mart,1999, s M. Şerif ŞİMŞEK, Enver AYDOĞAN, Kriz Ortamlarõnda Stratejik İnsan Kaynaklarõ Yönetimi Stratejisi, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:14, Sayõ:1, 2000, s Kamuran MALATYALI, Türkiye de Ekonomik Kriz Koşullarõna Etki Eden Unsurlar Hakkõnda Bir Araştõrma, İMKB Dergisi, Yõl:4, Sayõ:15, Temmuz-Ağustos-Eylül 2000, s.s

13 3 Dolayõsõyla kriz bir anormalliktir. İkinci görüşe göre kriz, normal bir varoluş tarzõdõr. Krizler toparlanma veya istikrar dönemleri kadar kapitalizmin normal varoluşlarõdõr. 7 Krizler; düzenleme krizleri ve teknoloji krizleri olarak başlõca iki gruba ayrõlabilir. Düzenleme krizleri, üretim ile tüketim arasõndaki dengeyi sağlayan mevcut kurumlarõn işlevlerini kaybetmeleri sonucu oluşan krizlerdir. Teknoloji krizleri ise, ülkelerin içinden geçmekte olduklarõ dönemin teknolojik değişmelerin ve gelişme yönünün belirsiz olmasõndan kaynaklanan krizlerdir. 8 Kriz, büyümenin oldukça uzun bir süre sõfõra veya eksiye inmesi ve gerek makro dengesizliklerin oluşmasõ gerekse mikro ekonominin yapõsal uyumsuzluğunun kötüleşmesi gibi çeşitli sebepleri de beraberinde getirir. Krizin çeşitli boyutlarõ zaman içerisinde birbirlerinin etkisini artõrmaktadõrlar. Örneğin, süregelen yüksek enflasyon ekonomideki mikro çarpõklõklarõ artõrmakta buna karşõlõk işgücü ve mal piyasalarõyla mali piyasalardaki düzensiz yapõlar, ekonomideki makro dengesizliğin boyutlarõnõ daha da büyütmektedir İstikrarsõzlõk İstikrarsõzlõk ile genellikle kriz ifade edilmektedir. Fakat istikrarsõzlõk krizlerin bir nedeni olarak ortaya çõkar. İstikrarsõzlõk; istikrarlõ durumun ortadan kalkmasõ, fiyat istikrarõnõn bozulmasõ, işsizliğin artmasõ, ödemeler dengesinin bozulmasõ, faiz oranlarõ ve döviz kurlarõnõn kararsõz hale gelmesi durumudur. 10 İstikrar ise; istikrarlõ, dengeli, kararlõ demektir. 11 Ekonomik istikrar ise; bir ekonomideki fiyatlar genel düzeyi, istihdam hacmi, döviz kurlarõ ve faiz oranlarõ gibi unsurlarõn kararlõ bir dengede olduğu, iç veya dõş faktörler nedeniyle ekonomide önemli değişikliklerin gerçekleşmesinin beklenmediği bir durum olarak açõklanmõştõr. İstikrar dendiği zaman makro anlamda sadece ekonomik değil siyasi istikrarda kastedilmektedir. 7 Ergin YILDIZOĞLU, Kriz Üzerine Bir Araştõrma Projesi Önerisi-1, İktisat Dergisi, Yõl:30, Sayõ:346, Şubat, 1994, s.s Kurtar TANYILMAZ, Kriz ve Post-Fordizm Teorileri: İstikrarlõ Bir Kapitalizm Mümkün (mü) dür (?) Karşõlaştõrmalõ ve Eleştirisel Bir Değerlendirme, İktisat Dergisi, Temmuz, 2000, Yõl:36, Sayõ.403, s Michael BRUNO, Kriz, İstikrar Programlarõ ve Ekonomik Reform, (Çev: Zülfü DİCLELİ), Türk Henkel Dergisi Yayõnlarõ, İstanbul, 1994, s Gazi ERÇEL, 99 İlkbaharõnda Türkiye Ekonomisinde İstikrar Arayõşlarõ, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Yõl:14, Sayõ:157, Nisan, 1999, s.s Ansiklopedik Ekonomi Sözlüğü, Dünya Yayõncõlõk, Genişletilmiş Altõncõ Baskõ, Globus Dünya Basõnevi, s.168.

14 4 Örneğin; AB Ülkelerinde istikrar, enflasyonu en düşük seviyeye indirmek ve bu düşük seviye çerçevesinde oluşturulan ekonomik ortamda büyümeyi ve istihdamõ uzun dönemde sağlamaktõr. 12 Türkiye de istikrarsõzlõğõn nedeni siyasi istikrarsõzlõkdõr ve istikrar arayõşõ ile ilgili karar ve programlarõn başarõsõz olmasõna neden olmaktadõr. 13 Siyasi istikrarsõzlõk sebebiyle gerçekleştirilen seçim ekonomisi politikalarõ ekonomik, sosyal ve siyasi dengelerin daha da bozularak olumsuzlaşmasõna sebep olmaktadõr. Siyasi istikrarsõzlõğõn göstergelerinden birisi de hükümetlerin ortalama görevde kalma süreleridir. Türkiye de ortalama olarak bir hükümetin görevde kalma süresi yaklaşõk olarak 1.3 yõldõr Kaos Eski yunan kozmolojisinde khaos, evrende nesneler var olmadan önceki boşluğu, Tartaros un cehennemini veya yeraltõ dünyasõnõ ifade etmek için kullanõlmõştõr. Kaos sözlük anlamõ olarak; 15 Uçurum, dipsiz derinlik, genel karõşõklõk, büyük düzensizlik, kargaşa, Dünyanõn oluşumundan önce maddenin, nesnelerin genel karõşõklõğõ, Fiziksel etkileşimler sonucunda ortaya çõkan ve bazõ doğa olaylarõnõn önceden tahmin edilmesini engelleyen karmaşa, düzensizlik anlamõnda kullanõlmaktadõr. Ekonomi biliminde kaos, parasal birimlerin aşõrõ dalgalanma gösterdiği ve rakiplerin kimler olabileceğinin kestirilemediği bir ortam olarak anlatõlmaktadõr. Yani ekonomik buhran dönemlerindeki panik ve düzensizlik anlamõnda kullanõlmaktadõr Gazi ERÇEL, 99 İlkbaharõnda..., a.g.m., s.s A.g.m., s Nebiye Rahmi YAMAK, Türkiye de Genel Milletvekili Seçimleri ve Ekonomi, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Yõl:14, Şubat, 1999, Sayõ:155, s AnaBritannica, Genel Kültür Ansiklopedisi, Cilt: 13, Ana Yayõncõlõk A.Ş., 1992, s E. Abdülgaffar AĞAOĞLU, Kaos Kuramõ, İşletme ve Finans Dergisi, Sayõ: , Ağustos- Eylül, 1994, s.s.5-14.

15 krizi sonrasõ İMKB deki yatõrõmcõ kararlarõnõn incelenmesi amacõyla fizikteki kaos teorisinin, ekonometri modelleri ile oluşturulan bir uygulamada kullanõlmasõyla kaos bir teori olarak finans alanõnda kullanõlmaya başlanmõştõr Belirsizlik Belirsizlik, genellikle istikrarsõzlõk kavramõ ile birlikte ele alõnmõş, bazen aynõ anlamda kullanõlmõş ve bazen de istikrarsõzlõğõn, belirsizliğin bir sonucu olarak ortaya çõktõğõ kabul edilmiştir. Dolayõsõyla belirsizlik, ani değişimlerin yüksek oranda yaşandõğõ ortamlar olarak tanõmlanabilir. 18 Keynes e göre belirsizlik; artan işsizlik oranõ ve dengesiz gelir dağõlõmõ ile birlikte krizi oluşturan üç ana unsurdan birisidir Durgunluk Durgunluk; ekonomide sermayenin marjinal etkinliğinin, ekonominin tüm kesimlerinde cari faiz oranõnõn düşebileceği en alt sõnõrõn altõnda kalmasõdõr. Bu durumda gerçekleştirilecek bir yatõrõmõn getirisi çok düşük seviyelerde kalabilecektir. Ekonomik anlamda durgunluk, durgunluğun ve enflasyonun aynõ anda yaşandõğõ durum olarak açõklanmõştõr. Ekonomik durgunluk firmalarõn tedarik, üretim ve satõş aşamalarõnda kendini hissettirmektedir. Bu durum işletmelerin finansal sõkõntõ yaşamasõna ve bunun sonucunda da işletmelerin faaliyetlerine son vermeleri veya başka işletmelerle birleşmeleri söz konusu olmaktadõr. 20 Kelime anlamõ olarak durgunluk, sessizlik hareketsizlik anlamõnda kullanõlmaktadõr FİNANSAL KRİZLERİN NEDENLERİ Uluslararasõ rezervlerdeki gerilemenin yanõ sõra son dönemlerde kamu kesimi borç stoku, bankacõlõk sektöründeki kötü yönetimler, uluslararasõ sermayenin hõzlõ hareketi, 17 Alper ÖZÜN, Kaos Teorisi, Hisse Senedi Getirilerindeki Doğrusal Olmayan Davranõşlar, Zayõf İşlem ve Gelişen Piyasalarda Piyasa Etkinliği: İMKB Örneği, İMKB Dergisi, Cilt:3, Sayõ:9, Ocak-Şubat-Mart, 1999, s Rosenthal URİEL, Crises and Crisis Management: Toward Comprehensive Goverment Decision Making, Journal of Public Administration Research & Theory, Volume: 7, Issue: 2, April, 1997, s Gazi ERÇEL, 99 İlkbaharõnda, a.g.m., s.s Rona TURANLI, Tamer İŞGÜDEN, Ansiklopedik Ekonomi Sözlüğü, Bilim Teknik Yayõnevi, İstanbul, 1987, s Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayõnlarõ, Türk Tarih Dil Kurumu Basõn Evi, Cilt:I., Ankara, 1998, s.644.

16 6 yapõsal problemler, faiz oranlarõndaki gelişmeler ve diğer ülkelerde ortaya çõkan krizler gibi unsurlar finansal krizlerin makro nedenleri olarak ortaya çõkmaktadõr. 22 Finansal krizlerin mikro nedenleri ise; işletme içi zayõflõklar, değişimi görememe, uyum sağlayamama ve en önemlisi yönetimin yetersiz kalmasõdõr. 23 Türkiye deki finansal krizlerin nedenlerini ekonomik, siyasal, uluslararasõ kuruluşlar ve spekülatif saldõrõlar başlõklarõ altõnda incelemek mümkündür Ekonomik Nedenler Ekonomik nedenler, kamusal nedenler ve ekonomik kalkõnmada devlet özel sektör ilişkisi altõnda açõklanabilir Kamusal Nedenler Ekonomik nedenler arasõnda yer alan kamusal nedenleri aşağõdaki gibi maddeler halinde özetlemek mümkündür. 24 Siyasi karar alõcõlarõn davranõşlarõndan kaynaklanan kamunun gelir ve gider dengesizlikleri ile konsolide bütçe, K.İ.T., yerel yönetimler, döner sermaye, sosyal güvenlik kuruluşlarõ ve fon açõklarõndan kaynaklanan kamu açõklarõ, İstihdam politikalarõnda ekonomik kriterler yerine politik kriterlerin ön plana çõkmasõ, Harcamalarda bütçenin dõşõnda fon lar oluşturarak, kamudaki harcama kolaylõklarõnõn artõrõlmasõ ve kamuda harcamalar sürekli artarken kamu gelirlerini artõrõcõ tedbirler alõnmamasõ, Tarõmsal destekleme politikalarõnõn kõsa dönemli siyasi çõkarlar için kullanõlmasõ, 22 Barry EİCHENGREEN, Predicting, Preventing and Managing International Financial Crises, 1998, s Aypar TOPKARA USLU, Ekonomik Kriz Dönemlerinde Stratejik Pazarlama Yönetimi ve Tüketici Davranõşlarõ, Marmara Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Yõl:1999, Cilt:XV, Sayõ:1, s Emin ÖZTÜRK, Kriz Ne Zaman, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Yõl:11, Sayõ:125, Ağustos, 1996, s.18.

17 7 Vergilemede kabul edilen ödeme gücü ilkesinin kağõt üzerinde kalmasõ ve vergilerin sabit gelmesi. Bütçe açõklarõnõn finansmanõnda devletin borçlanma veya merkez bankasõ kaynaklarõna başvurmasõ şeklinde ortaya çõkar Devlet Özel Sektör İlişkisinden Doğan Nedenler Ekonomik kalkõnmada devlet özel sektör ilişkisini, aşağõdaki gibi özetlemek mümkündür. 25 Ekonomide kõsõtlama, sõnõrlama ve fiyat kontrollerinin kalkmasõ ile fiyatlarõn yükselmesi, Talep fazlalõğõ sebebi ile kartellerin oluşmasõ ve enflasyonist basõnç oluşmasõ yapõsal değişime gitmeden yapõlan ithalat liberasyonu ile ülkenin açõk pazar haline gelmesi, İhracat teşviklerinde vergi iadelerinin kalkmasõ ile birlikte özel sektörün dõş piyasalarda rekabet edemez hale gelmesi, Gümrük koruma oranlarõnõn azaltõlmasõ ile birlikte yerli sanayinin korumasõz kalmasõdõr Siyasal Nedenler Siyasal kararlar almada etkinliği azaltan nedenler mevcuttur. Bu nedenler, siyasi partiler, bakanlõk sayõsõnõn fazla olmasõ, seçim ekonomileri ve baskõ gruplarõ olarak dört kategori içerisinde incelenmiştir Siyasi Partiler Politikacõlarõn ekonomik yönetime egemen olmasõ ve siyasi çekişmelere girmesi, ülke ekonomisinde bir takõm olumsuzluklara neden olabilmektedir. 26 Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar siyasette istikrarõn yakalanamayõşõ, istikrarsõzlõğõn yaşanmasõna neden olmuştur A.g.m., s Nihal YILDIRIM MIZRAK, Ömer EROĞLU, Türkiye de Ekonomik Yönetimde Patron Kim?: Ekonomi ve Siyaset Çekişmesi, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Yõl:12, Sayõ:132, Mart, 1997, s Mustafa Yaşar TINAR, İstikrar Peşinde, İzmir Ticaret Borsasõ Dergisi, Sayõ:24, Ekim-Aralõk, 1998, s.s

18 8 İktidar partilerinin iktidar sürelerinin çok kõsa olmasõ ve seçim ekonomilerinin uygulanmasõ ve kõsa aralõklarla tekrarlanan askeri müdahaleler ile partilerin parçalanmasõ veya yapay partilerin oluşmasõ krizlerin zeminini hazõrlamõştõr Bakanlõk Sayõsõnõn Fazla Olmasõ Bakanlõk sayõsõnõn fazla olmasõ neticesinde aynõ kamu hizmetinin birden çok kamu kuruluşunca sunulmasõna neden olmaktadõr. Bunun neticesinde kamu yönetim işlemlerinde yetki ve sorumluluk yönünden karõşõklõk meydana gelmektedir. Bu durum aynõ zamanda, kamu kaynaklarõnõn siyasi nedenlerden dolayõ verimsiz alanlara kaymasõna da sebep olmaktadõr Seçim Ekonomileri Seçim ekonomilerinde maliye ve para politikasõ araçlarõ oy maksimizasyonu sağlayacak şekilde kullanõlmaktadõr. Oy toplama amacõyla yapõlan verimsiz harcamalar ve düşünülmeden alõnan yatõrõm kararlarõ ekonomileri güç duruma sokmaktadõr. Seçim ekonomileri enflasyon ve devalüasyon oranlarõnõn daha yüksek düzeylerde çõkmasõnõ sağlamaktadõr Baskõ Gruplarõ Çõkar gruplarõ, siyasi bürokrat ve politikacõlar dõşõnda üretici ve tüketicilerin egemen hale gelmesi devleti kõsa dönemli politikalara yöneltmekte ve uzun dönemdeki amaçlarõn ihmal edilmesine sebep olmaktadõr Uluslararasõ Kuruluşlar ve Spekülatif Saldõrõlardan Doğan Nedenler Krizin diğer nedenleri arasõnda uluslararasõ kuruluşlar ile spekülatif saldõrõlarõn da önemli bir yeri vardõr Uluslararasõ Kuruluşlar IMF ve Dünya Bankasõ, günümüz dünya ekonomisinde çok önemli bir yere sahiptir. Dünya Bankasõ nõn görevi gelişmekte olan ülkelerin alt yapõ sorunlarõnõn çözümlenmesidir. 28 Emin ÖZTÜRK, Kriz Ne Zaman, a.g.m., s A.g.m., s A.g.m., s A.g.m., s. 19.

19 9 IMF nin görevi ise, uluslararasõ para sisteminin gözeticisi olarak tanõmlanabilir. Ülkeler, bu uluslararasõ kurumlardan kredi kullanma ve döviz kurlarõnõn istikrarõnõn sağlanmasõ amacõyla yardõm alõrlar. 32 Ekonomik krizlerden çõkmak için pek çok dünya ülkesi dõş kaynaklõ kredilere başvurmuştur. Bu kredilerin uluslararasõ finans kuruluşlarõ olan IMF, Dünya Bankasõ gibi kurumlardan alõnmasõ ile bu kurumlarõn isteklerine göre bir program uygulamaya konulmaktadõr. Bu kuruluşlarõn önerdikleri programõn standart bir niteliğe sahip olmasõ ülkeleri krize sürükleyebilmektedir. 33 Uluslararasõ derecelendirme kuruluşlarõnõn, ülkelerin kredi riski ile ilgili olarak verdikleri düşük notlar ile olumsuz haberler ve dõşsal şoklar da ekonomiyi krize sürükleyen sebeplerdendir Spekülatif Saldõrõlar Bir ekonomide yapõsal sorunlar olmasa bile spekülatif saldõrõlar krizleri ortaya çõkarabilir. İktisatçõlar tarafõndan sunspot adõ verilen ve beklentileri etkileyen spekülatif bazõ haberler dengeleri bozabilmekte ve ekonomileri krize sürükleyebilmektedir FİNANSAL KRİZLERİN ETKİLERİ Kriz her şeyin sona erdiği bir dönem değildir. Tersine yeniden uyum sağlama olanaklarõnõn araştõrõldõğõ ve bitişin önlenmeye çalõşõldõğõ bir dönemdir. Krizler olumsuz olarak görülmekte olsa bile sunduğu bilgiler ve deneyimler krizlerin olumlu etkilere de sahip olduğunu göstermiştir Finansal Krizlerin Olumlu Etkileri Belirli dönemlerde çeşitli krizleri yaşamõş yönetimler, oluşacak yeni krizler karşõsõnda kõsa sürede olaylarõ sezerek, gelişmeleri rasyonel biçimde ele alõp çözüme gidebilirler. Genellikle krizlerde belirli ortak planlar ve izlenecek bir süreç vardõr. Krizi 32 İsmail MAZGİRT, Yaşar UYSAL, 47 Yõllõk Macera, IMF ve Türkiye, İzmir Ticaret Odasõ Dergisi, Sayõ:7, Temmuz, 1994, s M. Sena EKİCİ, Erşan SEVER, Türkiye deki Ekonomik İstikrarsõzlõğõn Nedenleri ve Buna Bağlõ Olarak Alõnmasõ Gereken Önlemler, İktisat Dergisi, Yõl:36, Sayõ: , Ocak-Şubat, 2000, s.s Emin ÖZTÜRK, Kriz Ne Zaman, a.g.m., s Sevgi GEREK, Finansal Küreselleşme ve Türkiye, Anadolu Üniversitesi Yayõnlarõ, No:1095, Eskişehir, 1999, Yõl:11, Sayõ.125, s.66

20 10 yaşamõş yönetimler uygulama sürecini ve hangi kararlarõn alõnmasõ gerektiğini bildikleri için daha rasyonel davranõrlar. 36 Ekonomik ve sosyal etkisi çok ağõr olmasõna karşõlõk kriz, küresel ekonomiyi güçlendirmek ve bu boyutta gelecekte ortaya çõkmasõ muhtemel krizleri önlemek açõsõndan önemli dersler vermektedir. Ülkeler özellikle uluslararasõ finans piyasalarõ ile ilgilendiklerinde, güvenli ve dengeli finansal sistemlere sahip olabilmek için düzenleyici ve kurumsal yapõlar kurarak bunlarõ güçlendirmelidir. 37 Krizler değişimleri doğurur ve her kriz yeniden başlamak için bir umuttur. Krizler atlatõlamaz ancak yönetilerek başarõya dönüştürülebilir. 38 Yaşanan krizler sonrasõnda ortaya çõkan genel kabul gören olgu ve yaklaşõmlar sayesinde krizlere karşõ hazõrlõklõ olabilme ve etkilerini olumlu yöne çevirebilme imkanõ olabilmektedir. Geçmiş krizlerden çõkan sonuçlar yeni krizlere karşõ belirtilen hususlarda yol gösterici olmaktadõr. Bu kriterler şunlardõr: 39 Krizleri tedavi yerine krizleri önleyici önlemler üzerinde odaklanõlmasõ gündeme gelmiştir. Krizsiz bir dünya düşünmenin gerçekçi olmadõğõ kabul edilmekle birlikte olasõ krizlerin etkilerinin minimize edilmesi için gerekli yaklaşõmlarõn belirlenmesi gerekliliği ortaya çõkmõştõr, Ülkelerin uluslararasõ standartlara uyumunun önemi daha iyi anlaşõlmõş ve ülkelerin gerekli reformlarõ yapõp altyapõlarõnõ oluşturmalarõnõn sadece kendilerinin değil, bütün uluslarõ ilgilendiren bir konu olduğu iyice belirginleşmiştir. Ülkelerin mali sistemlerinin çok daha sõkõ denetlenmesi ve gözetlenmesi önem kazanmõştõr, Temel verileri sağlam olup tutarlõ makro ekonomik politikalar izleyen ülkelerin küresel krizlerin bulaşõcõ etkilerini daha çabuk atlattõğõ görülmüştür, 36 Ian I. MİTROFF, When at Crisis Management, Organizational Dynamics, Autumn, 1997, s Küresel Ekonomik Beklentiler ve Gelişmekte Olan Ülkeler, İktisat ve İşletme Dergisi, Yõl:13, Sayõ:153, Aralõk, 1998, s Cem BOYNER, Zamanõ Gelmiş Bir Fikir Kadar Güçlü Bir Silah Yoktur, İktisat Dergisi, Yõl:30, Sayõ:349, Mayõs-Haziran, 1994, s Pelin Ataman ERDÖNMEZ, Burçak TÜLAY, Küresel Krizlere Yeni Yaklaşõmlar, Bankacõlar Dergisi, Yõl: 10, Sayõ:31, Aralõk, 1999, s.75.