ÜNİTE İÇİNDEKİLER HEDEFLER. YANMA ve YANGIN Doç.Dr. Fatih ALTAN YANGIN SÖNDÜRME MADDE VE MALZEMELERİ

Transkript

1 YANGIN SÖNDÜRME MADDE VE MALZEMELERİ İÇİNDEKİLER Giriş ve Temel Kavramlar Yangın Söndürmede Kullanılan Madde ve Malzemeler Su Karbondioksit Kuru Kimyasal (Kimyevî ) Tozlar Yangın Söndürme Köpüğü YANMA ve YANGIN Doç.Dr. Fatih ALTAN HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Yangın söndürmede kullanılan madde ve malzemeleri tanımlayabilecek, Su ve karbondioksitin yangın söndürmedeki fonksiyonlarını açıklayabilecek, Kuru kimyasallar ve yangın söndürme köpüğü hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 3

2 GİRİŞ VE TEMEL KAVRAMLAR Bilindiği üzere, tüm tehlikelerde olduğu gibi, yangın riski de az da olsa her zaman, her yerde vardır. Dolayısıyla söndürme amaçlı çalışmaların asla ihmal edilmemesi gerekmektedir. Yangın ile baş edebilmek için yanma olayını iyi tanımak, söndürme çalışmalarından çok yanma olayını oluşturan unsurları kontrol ederek yangının meydana gelmesini önlemek gerekmektedir. Önceki ünitelerde, yanma ve yangın kavramları ile yangın sınıfları ile söndürme teknikleri üzerinde durulmuştu. Yangın söndürme, yanıcı maddenin türüne göredir. Şekil 3.1. Yangın söndürme tüpü ile yapılan doğrular ve yanlışlar Yangın söndürme madde ve malzemeleri, herhangi bir yangını kontrol altına alma veya söndürme amacıyla kullanılan her türlü gereçlerdir. Söndürme maddelerinin kullanılması, yanıcı maddenin türüne göre değişkenlik arz etmektedir. Yangınlarda başarılı olmanın en temel şartı, uygun söndürme maddesi seçimidir. Müdahale edilen her yangın gerek yanıcı madde farklılıkları ve gerekse müdahale tekniği açısından (yangın türü, yanıcı madde cinsi, müdahale yöntemleri gibi) farklılık arz etmekte ve bu farklılıklar da kısa sürede olsa müdahaleden önce bir araştırma yapma ihtiyacını gerekli kılmaktadır. Yangınlarda iyi araştırma yapılmadan seçilen söndürme maddesi, çoğunlukla zaman kayıplarından öte yangının yayılmasına sebep olmaktadır. Bunların yanı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 sıra, söndürme maddesinin israfına ve maddi açıdan kurumun zararına yol açmaktadır. Yangın söndürücüler, yangın sınıfına göre seçilir. Şekil3.2. Yangın sınıfları ile uygun yangın söndürücüler Bu ünitenin amacı, belli başlı yangın söndürme maddeleri olan su, karbondioksit, kuru kimyevi toz ve köpük gibi madde ve malzemelerin öğrenilmesidir. YANGIN SÖNDÜRMEDE KULLANILAN MADDE VE MALZEMELER SU Yangın söndürmede en fazla kullanılan madde sudur. Büyük miktarlarda ve kolayca temin edilebilmesi, ucuzluğu, soğutma ve boğma gibi birtakım özellikleri suyun en yaygın kullanılan söndürme maddesi olmasını sağlamıştır. Şekil 3.3. Su ile yangın söndürme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Suyun söndürücü özelliği yanan madde ile temasa geçmesiyle ortaya çıkar. Suyun 0,35 mm lik damlalar hâlinde ateşe tatbik edilmesi suyun söndürücülüğünü artırır. Bu nedenle su verme cihazları suyu 0,1-1 mm arasında bir damla büyüklüğü oluşturarak kullanırsa, söndürme amacına daha çabuk ulaşır. Ancak bazı kimyasal maddelerle reaksiyona girmesi veya karışabilmesi, elektrik iletmesi ve söndürme esnasında çevresinde yanmayan maddelere de zarar vermesi gibi nedenler suyun söndürücü olmasını kısıtlayan faktörlerdir. Bu sebeple su, sadece A sınıfı olarak tanımlanan yangınlarda emniyetle kullanılır. Suyun söndürme özellikleri birden fazla olup, aşağıda başlıklar altında izah edilmiştir: Su, üç özelliğinden dolayı söndürmede tercih sebebidir. Soğutucu özelliği, Kaplama ve boğma özelliği, Emülsiyon için kullanma özelliği. Suyun Soğutucu Özelliği Su, soğutarak söndürme prensipleri içinde en çok kullanılanıdır. Suyun elverişli fiziksel ve kimyasal özelliği yanıcı maddeyi boğma ve yanıcı maddeden ısı alarak yangının söndürülmesinde en büyük etken olmaktadır. Genel olarak yanan bir cisim üzerine su temas ederse, suyun temas ettiği madde soğuyarak yanma noktasının altına iner ve dolaysıyla yangın söner. Su, yangın üçgenini oluşturan ısı oksijen ve yanıcı maddeden ısının düşmesi ve oksijenin azaltılarak söndürülmesinde en etkili söndürücüdür. Bazı durumlarda ateşin yayılmasını önlemek için maddeler henüz yanmaya başlamadan önce su sıkılarak (yangın mahalli ıslatılarak) soğutulur ve yanma önlenir. 1 gr suyun ısısını 1 C yükseltmek için 1 kalori gerekir. Su kendi ısısını artırabilmek için bir miktarda sıcaklık absorbe (emme) ederek temas ettiği maddeleri soğutur. Suyun soğutarak söndürme etkisini açıklamak için, 1 kg suyun buharlaştığında çevresinden 539 KCal değerinde ısı aldığını belirtmek yeterlidir. Su, yangın yerine kütlesel olarak gönderileceği gibi püskürtme tekniği ile de gönderilebilir. Suyun özel hortum başları veya sprinkler vasıtasıyla sprey hâlinde, dağıtılarak püskürtülmesi durumunda su, daha kolay buharlaşacak ve soğutma etkisini artıracaktır. Suyun Kaplama ve Boğma Özelliği Yangını suyla boğma, ateşi söndürmek için yeteri kadar su buharının (stim) meydana gelmesi sağlanarak, yanan bölgeden havayı kovma, dolayısı ile oksijensiz bırakma tekniğidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Bu arada suyun kendisinden daha ağır sıvılar üzerinde kaplama yapacağını, kendisinden hafif sıvılar üzerinde bu özelliğinden istifade edilmeyeceğinin ve ayrıca suyun belli bir sıcaklığa ulaştığında su buharı yoğunlaşmaya başladığı zaman, soğutucu değil tam aksine ısıtıcı bir rol oynayacağının unutulmaması gerekir. Ayrıca suyun buharlaşması sırasında 1,7 defa artan hacim, eşit miktardaki havayı yangın ortamından uzaklaştırarak bulunduğu ortamda oksijen azalmasını temin ettiğinin bilinmesinde yarar vardır. Su buharlaşırken, hacmi 1,7 kez artar Suyun Emülsiyon (Emülsifikasyon) İçin Özelliği Birbiriyle karışmayan iki sıvıdan biri, diğerinin üzerinde dağılarak küçük damlalar meydana getirir. Bu damlalar bir süre için yanıcı sıvının üzerini kaplar, yanmayı durdurup yayılmasını önler. Fuel-oil üzerine ince damlalar hâlinde püskürtülecek su, yanmayı durdurur. Suyun bu teknikle kullanılması sonucu meydana gelen olaya emilsiyon (emülsifikasyon) denir. KARBONDİOKSİT Karbondioksit (CO2), yüksek basınç altında (50-60 kg/cm²) sıvılaştırılarak tüplere doldurulan, püskürtülmesiyle normal basınçta gaz hâline geçerek ortamdaki oksijen miktarını azaltan, yani boğucu etkisi ile yangını söndüren kimyasal bir söndürücü maddedir. Karbondioksit (CO 2) gazı temiz, kuru ve elektrik iletken değildir. Yangından korunacak eşyalara zarar vermez. Şekil 3.4. Karbondioksit (CO 2) Yanıcı olmayıp kimyevî maddelerle pek kolay birleşemez. Kullanım esnasında gaz hâlinde bulunduğu için, ateşin üzerine kolayca dağılarak yanıcı maddenin üzerini kaplar. Karbondioksitin püskürtülmesi esnasındaki ani basınç düşmesi, bir kısmının ortamdan ısı alarak (-78 C lık soğuklukta) kar hâline gelmesine sebep olur. Ancak soğutarak yangını söndürme etkisi ikinci derecededir. Sınırlı söndürme etkisiyle sadece B sınıfı olarak tanımlanan sıvı maddelerin yüzey yangınları ve yalıtkanlık özelliğinden dolayı elektrik yangınlarını söndürmekte kullanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Belirli bir sürede ortam ısısı 31,8 C nin üzerinde olan yerlerde bulundurulması halinde, tüp içindeki sıvı gaz haline dönüşür, dolayısıyla tüp kullanılamaz. Bunun için karbondioksitli yangın söndürme cihazları ısısı 31 C altında olan yerlerde muhafaza edilmelidir. Karbondioksit zehirli bir gaz olduğundan, havadaki oranının % 9 un üzerine yükselmesi boğulmalara, % 20 nin üzerine yükselmesi ise ölümlere neden olabilir. Akaryakıt dolu madeni kaplardaki yangınların da söndürülmesi mümkün ise de, kaplar kızgın olduğundan karbondioksit dağıldıktan sonra alevlenme tekrar devam edebilir. Çünkü karbondioksit yangını boğmuş fakat soğutamamıştır. Karbondioksit gazlı söndürücüler B ve C sınıfı parlayıcı sıvı vb. yangınlarda kullanılır. Ayrıca sodyum, potasyum, magnezyum, titanyum gibi reaktif (alkali) metal yangınlarını karbondioksit söndürmez. Çünkü bu metaller karbondioksiti ayrıştırırlar ve bu durumda söndürme değil, yangını büyütme sonucu ortaya çıkar. Ofisler, elektrik risklerinin yoğun olduğu bölgeler, yağ ve solventler gibi sıvıların tutuşmasından meydana gelen yangınlara müdahalelerde etkilidir. Söndürmeden sonra ortamda hiç bir atık ve kalıntı bırakmaz. % 99,9 saflıkta karbondioksit, kendinden basınçlı bir gazdır. Yüksek soğutucu etkiye sahip olan karbondioksit, ortamdaki oksijen miktarını düşürerek kimyasal zincirleme yanma reaksiyonunu kırarak söndürme sağlar. Karbondioksit gazlı yangın söndürücüler, B ve C sınıfı (asetilen,yanıcı sıvılar, LNG, benzin, tiner, yanıcı gazlar vb), özellikle parlayabilir sıvılar ve elektrik tehlikelerini de kapsayan yangın riskleri için uygundur. Karbondioksit gazlı yangın söndürücüler elektronik malzemelere zarar vermez. Portatif (taşınabilir, seyyar) yangın söndürücüler, bu tip yangın söndürücü içerisinde dengede sıvı ve gaz halde CO2 bulunur. Dolum esnasında tüplere sıvı halde doldurulur. Şekil 3.5. Portatif yangı söndürme cihazı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Karbondioksitli portatif yangın söndürücülerin üzerinde basınç göstergesi bulunmaz. Kullanım esnasında gaz eksi 80 C civarında (-78 C) bir soğuklukla çıktığı için, kullanım sırasında dikkatli olunması gerekir. Zira tutma kolunda hata yapılırsa, soğuk yanıklarına sebep olabilir. Bu gaz, diğer söndürme gazlarına göre nispeten daha ucuzdur. Karbondioksitli yangın söndürücülerin kullanımında dikkat edilmelidir. Şekil 3.6. Yangın söndürme tüpünün kullanımı Şekil 3.7. Karbondioksitli portatif manuel yangın söndürme tüpleri Yüksek Basınçlı Karbondioksit Sistemleri ise, NFPA 12 ve ISO standartları ve kurallarına uygun olarak, mühendislik uygulaması ile, sistemin aktivasyonu sırasında, yangından korunacak maddelerin kimyasal özelliklerine göre, gerekli konsantrasyon sağlanmak sureti ile, ortamdaki oksijen oranını, tekrar tutuşmanın gerçekleşemeyeceği bir seviyeye düşürmek üzere tasarlanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Yüksek Basınçlı Karbondioksit Gazlı Yangın Söndürme Sistemleri otomatik ya da manuel aktive edilecek şekilde tasarlanabilmektedir. Bu sistemlerde, yönlendirme valfleri kullanılarak, birden fazla yangına riskli alan koruma altına alınabilmektedir. Bu sistemlerin uygulama yerleri olarak, yüksek güç üniteleri ve jeneratör odaları, bilgisayar merkezleri, elektronik haberleşme sistemleri, veri depolama merkezleri, ARGE merkezleri ve laboratuvarlar, sıvı kaplama ve parlayıcı sıvıların kullanıldığı işletmeler, kimyasal üretim tesisleri ve alanları, depolama sahaları, arşivler, kömür dönüştürme, depolama ve işleme sahaları, çimento fabrikaları, otomotiv endüstrisi, gemi (marine) sistemleri, boya imalat ve uygulama vb işletmeler sayılabilir. Yüksek Basınçlı Söndürme Sistemleri otomatik veya manuel olabilir. Şekil 3.8. Yüksek Basınç Karbondioksit (C02) Sistemleri Yüksek Basınç Karbondioksit (CO 2) Sistemlerinde, CO 2 gazı, bar basınç altında ve oda sıcaklığında 20 kg, 30 kg veya 45 kg kapasiteli dikişsiz çelik silindirlerde depolanır. Grup hâlinde düzenlenen silindirler, her bir silindir bireysel olarak ortak bir tahliye manifolduna esnek yüksek basınç karbondioksit boşaltma hortumları ile bağlanır. Pilot silindir, otomatik sistemlerde, elektrikli aktivatör ile otomatik olarak, manuel sistemlerde ise manuel pnömatik aktivatör ile manuel olarak tetiklenir. Yedek silindirler ise, fleksible aktivasyon hortumları ile pilot silindirden taşınan basıncın, yedek silindir valfleri üzerinde bulunan pnömatik aktivatörleri otomatik tetiklemesi ile aktive olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Mühendislik hesaplamaları sonucu, korunacak hacme monte edilen borulama sistemi ile silindirlerin içindeki gaz, karbondioksit tahliye nozullarına taşınır. KURU KİMYASAL (KİMYEVÎ) TOZLAR Kuru toz, yanan maddenin yüzeyini kaplayarak hava ile temasını kesmekte ve yapısındaki kimyasal maddelerin ayrışmasıyla söndürme işlemini gerçekleştirmektedir. Yangın sınıflarına göre farklı kimyasal birleşimlerde kuru toz kullanılmaktadır. B, C ve D sınıfı, yani sıvı madde, gaz madde ve elektrik yangınlarında kullanılan tozun esas maddesi sodyumbikarbonattır. Çok maksatlı olarak bilinen A, B, C ve D sınıfı yangınları söndüren toz ise amonyumfosfat esaslıdır. Kuru toz, yanan maddenin yüzeyini kaplayarak hava ile teması keser. Taşınabilir söndürücülerde, yangın araçlarında ve sabit sistemlerde depolanan kuru toz, azot veya karbondioksit gazıyla püskürtülmektedir. Kuru Kimyevi Tozlar (KKT), ateşin üzerine tatbik edildikleri zaman, sodyum bikarbonat ve su şekline dönüşerek ayrışır ve ateşi söndürür. Kuru kimyasal tozlar, uygulama esasında ısı ile kimyasal reaksiyona uğrayarak çok önemli ve her biri farklı sınıf yangınlara etkin olan, su ve karbondioksite dönüşmektedir. Kuru kimyevi tozlar zehirli değildir, ancak teneffüs edilen yerlerde bol miktarda bulunduğunda solunumu güçleştirir ve etrafı kapladığı için görüş zorluğu oluşturur. Kuru toz yangına yeterli uzaklıktan püskürtülmelidir ve yüzey kaplama özelliği, akışkanlığı ve tane iriliği ile ilişkilidir. Ayrıca bulunduğu cihazda ve depolandığı yerlerde zamanla bozulmaması, nem kaparak sertleşmemesi gereklidir. Kuru kimyevi tozlar, düşük ve normal sıcaklıklarda kararlı bir maddedir. Ancak yüksek sıcaklıklarda bazı ilaveler eriyip yapışkanlığa neden olacağından, muhafaza sıcaklığının 50 C yi aşmaması tavsiye edilir. Kuru kimyevi tozlar kimyasal yapıları nedeniyle nem çekici özelliktedir. Hâlbuki bu tozların depolanma sırasında ve söndürme cihazları içinde en az 5 yıl bozulmadan kalması gerekir. Bu amaçla; kullanılan ham maddeler kimyasal ve fiziksel işlemlere tabi tutularak, gerekli katkı maddeleri ilave edilir ve özel formülasyonlar ile kuru toz imal edilir. Kuru kimyevi tozlar, yangını çok kısa sürede söndürdüğü için yanıcı maddelerdeki yüzeysel yangınlarda da (A sınıfı) kullanılır. Kuru kimyevi tozun diğer bir özelliği de tane büyüklüğüdür. Tane büyüklüğünün yeterli yüzey kaplayıcı ve uygun püskürtme mesafesini sağlayıcı irilikte olması gerekir. Çok ince toz uzak mesafelere püskürtülemez. Fakat çok iri tozun da örtücülüğü azdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Kuru bir ortamda metaller ve alaşımlar üzerinde aşındırıcı etkiye sahip değildir. Fakat tuz yapısı yüzünden, söndürme işleminden sonra metallerin temizlenmesi tavsiye edilir. Kuru kimyevî tozlar, kum gibi aşındırıcı etkiye sahip değildir. Yağlı yüzeylerde uzun süre bekletildiğinde yağlı yüzeylerin bozulmasına yol açar. Bu yüzden kullanımdan sonra bu yüzeylerin temizlenmesinde fayda vardır. Kuru kimyevi yangın söndürme tozları, normal taşıma ve kullanım koşullarında hiçbir zehirleyici etki göstermez. Bununla beraber dolum ortamının havadar olması gerekir. Gözlerde ve solunduğunda burun mukozasında iritasyona neden olur. Ancak, bu kalıcı ve ciddi bir durum değildir. Kuru kimyevi yangın söndürme tozları; yanıcı sıvıların yüzeyinde kararlı bir atmosfer oluşturmaz. Sonuç olarak, sıcak metal yüzeyler ya da devam eden elektrik arkları varsa yangın yeniden başlar. Kuru kimyevi yangın söndürme tozunun kaptan boşalması ve püskürtülmesi karbondioksit veya azot gibi inert gaz basıncı ile sağlanır. Kuru Kimyevi Tozlar piyasada değişik ağırlıklardaki bulunur Etkin söndürme gücü, geniş kullanım alanı, kolay kullanım, emniyetli aksesuarlarla donatılmış olması ve rahat taşınması vb avantajlar, Kuru Kimyevi Tozlu söndürme cihazlarının tercih edilme sebepleridir. 1, 2, 6, 12, 25, 50,ve 100 kg lık çeşitli tipleri bulunmaktadır. Şekil 3.9. Çeşitli büyüklüklerde kuru kimyevî tozlu yangın söndürme cihazı Kuru kimyevi tozlar aşağıdaki başlıklar altında izah edilen özelliklere sahiptirler: Boğma özelliği: Kimyasal yapıları amonyum fosfat esaslıdır. Erime noktası düşük olan, kimyasal tozların alev ile temasında meydana gelen metafosfork asit (HPO 3), katı yüzeyler üzerinde camsı bir tabaka meydana getirmekte ve korlu yanan, ( A ) sınıfı yangınlarda, oksijen ile teması kesmektedir. Böylelikle, kuru kimyevi tozlar ateşe püskürtüldüğü zaman, alevi kısmen boğarlar. Soğutucu özelliği: Kuru kimyasal tozlar, ateşe püskürtüldükleri zaman sıcaklığın belirli bir kısmını emerler. Örneğin 18 C deki toz ateşe püskürtüldüğü zaman tozun 1 gramı 300 C ye yükselerek 79 Cal lik bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Kuru Kimyevîler temelde parlayıcı sıvı yangınında kullanılır. ısıyı absorbe eder. Kuru kimyevi tozun soğutucu etkisi, yangınları çabuk söndürmesinin önemli nedenlerinden biri değildir. Ancak kuru kimyevi tozları dekompoze etmek için gerekli ısı enerjisi, maddelerin söndürme yetenekleri ile oldukça ilgilidir. Sonuç olarak, maddenin kimyasal aktif hâle gelebilmesi için, bütün kuru kimyevi maddeler ısıya duyarlı olmalı, yani ısıyı yutmalıdır. Aleve kalkan olma özelliği: Alevli yanan bir ateş üzerine püskürtülen kuru kimyevi toz, alev ile yanıcı madde arasında bir toz bulutu oluşturarak yanıcı maddeyi alevden gelen sıcaklığa karşı korur. Yani, yanıcı madde ile alev arasında kalkan vazifesi yapar. Bir diğer anlatımla, kuru kimyevi tozun püskürtülmesi, alev ile yakıt arasında bir toz bulutu oluşturur. Bu bulut, yakıtı alev tarafından yayılan sıcaklığa karşı bir ölçüde yalıtır ki buna Radyasyon Yalıtımı da denmektedir. Zincirleme yanma olayını engelleme özelliği: Kuru kimyevi tozların, yangın söndürücü özellikleri, büyük oranda, zincir kırma reaksiyonuna bağlıdır. Yanma olayının devam edebilmesi için yanan yerde açığa çıkan bazı maddeler birbiriyle birleşerek reaksiyonlar meydana getirirler. Yani, ateş üzerine kuru kimyevi tozların dökülmesi, reaktif parçacıkların birleşmesine ve zincirleme yanma reaksiyonu sürdürmelerine engel olur. Zincirleme yanma reaksiyonuna göre, yanan bölge içinde serbest radikaller vardır ve yanmanın devam etmesi için, bunların birbirleriyle reaksiyona girmeleri gereklidir. İşte, kuru kimyevi tozlar ise, açığa çıkan bu maddelerin birleşmesini engellemekte ve dolayısıyla yanma zincirinin oluşmasını önlemektedir. Böylece yanma olayı genişleyememekte ve dolayısıyla, yanma olayı daha kısa sürede söndürülmektedir. Günümüzde var olan ABC kuru kimyasal yangın söndürme tozlarının, üretiminde kullanılan kimyasal maddeler, etkili oldukları yangın sınıflarına göre farklı kimyasal bileşimlerde olup, BC, ABC, D tipi olarak gruplandırılır. Bu maddelere akış ve suya dayanıklılık özelliklerini, arttırıcı ve muhafazayı kolaylaştırıcı çeşitli ilaveler karıştırılır. Kuru kimyevi yangın söndürme tozlarından ABC tozu ile BC tozu hiçbir zaman birbiriyle karıştırılmamalıdır. Karıştırmak tehlikelidir. Bu konuya çok dikkat edilmelidir. Ayrıca, katı madde yangınlarında söndürme sonrasında geri ateşlenmeye sebep olabileceğinden dikkat edilmelidir. Su ile mutlaka soğutma yapılmasını gerektirir. Kuru kimyevi tozlar, temel olarak parlayıcı sıvı yangınlarında kullanılır. Elektriksel olarak yalıtkan olduklarından, enerjili elektrik donanımı ilgilendiren parlayıcı sıvı yangınlarında da etkilidirler. Fakat kirletici özelliği nedeniyle elektronik cihaz, hassas makina ve motor yangınlarında tercih edilmezler. Daha çok açık saha yangınlarında ve fabrikaların hassas makina ve elektrikli cihaz bulunmayan bölümlerinde kullanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 YANGIN SÖNDÜRME KÖPÜĞÜ Belli oranlarda suyla karışan yapıcı maddenin meydana getirdiği köpük, yanan sıvının yüzeyini kaplayarak hava ile temasını keser ve yanma ısısını düşürür. Köpük, su ve hava karışımıdır. Karışımdaki hava miktarı köpük çeşidi ve özelliklerini belirler. Köpük, yanıcı ve sıvı kimyasal maddeler veya yakıtların söndürülmesi işlemlerinde kullanılır. Kimyasal içeriklerine göre; protein veya sentetik baz, film oluşturucu ve alkole dayanıklı köpük vb. çeşitleri bulunur. Söndürücü köpük, soğutma, boğma, ayırma, örtme, yangının önüne set çekme ve yerini değiştirme vb. farklı söndürme etkileri ve söndürme kabiliyetini geliştirir. Şekil Yangın söndürme köpüğünün kullanım şekilleri Kimyasal köpüğün en yaygın kullanılanları mekanik ve sentetik olanlardır. Şekil Köpüklü yangın söndürme sistemleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Kimyasal köpük olarak da adlandırılan yangın söndürme köpüklerinin günümüzde en yaygın kullanılanları mekanik ve sentetik türleridir. Kimyasal Köpük Kimyasal köpük, alüminyum sülfat ile sodyum bikarbonatın kohesin bir madde beraberliğinde suda çözülmesi sonunda oluşan köpük olup, yaygın olarak kullanılmaktadır. Isıya dayanıklı olup, çok yoğun olduğundan yavaş hareket eder. Protein esaslı veya sentetik olabilen mekanik köpük, yüzey kaplayarak buhar çıkmasına engel olur. Köpük içerisinde su mevcut olduğundan, suyun soğutma etkisi de ayrı bir avantajdır. Ancak, elektrik sistemiyle ilgili yangınlarda kullanılmamalıdır. Mekanik Köpük Mekanik (protein esaslı) köpük, kimyasal yollarla özel olarak formüle edilmiş hayvansal ve bitkisel artıkların hidrolize edilerek %3-5 oranlarında su ile karışmasından elde edilir. Mekanik köpüğün, regular ve flora proteinli olmak üzere iki türü bulunur. Regular ve flora protein esaslı olmak üzere iki çeşidi bulunur. Regular protein esaslı köpük, saf hidrolize proteindir. Köpük stabilizötürü, donma noktası düşürücü ve koruyucu maddeden meydana gelmiştir. Flora protein esaslı köpük ise regular esaslı köpük sıvısına ek olarak, flora karbon bileşiklerini içermesi, yangını daha çabuk kontrol altına alması, daha akışkan olması, örtme yeteneğinin yüksekliği, geri alev almayı önlemesi, kuru kimyevi tozlarla karıştırıldığında özelliğinin bozulmaması, petrol türü yangınlarda yakıt tankına alttan verilebilmesi ve regular protein esaslı köpük sıvısına karıştırılabilir olması üstün yönleridir. Sentetik Köpük Sentetik köpük, sentetik deterjan terkibinde olup, yüksek genleşme ve çabuk köpük yapma özelliği vardır. Köpük jeneratörleri ( misli köpük elde etmek mümkündür) ile kullanılıp, A sınıfı yangınlarda tatbik edilir. A sınıfı yangınların meydana geldiği depo, hangar gibi geniş hacimli mekânların köpükle doldurulması şeklinde de tatbik edilebilir. Alkole Dayanıklı Köpük Alkole dayanıklı köpük, regular proteinli köpük sıvısına metal sabunları ilave edilerek hazırlanır. Bu köpük maddesi bilhassa (alkol, eter, keton gibi) polar solventler tipinde parlayabilen sıvıların yangınlarında iyi bir söndürücüdür. Zira hidrokarbonlar suda çözülmediği için normal köpük maddeleri ile söndürülebilir. Ancak polar solventler ise suda çözüldüğü için örtüsü altındaki suya karışarak tekrar alev alır. O hâlde bütün kimyasal madde yangınlarında mutlaka bu tip köpük kullanılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 AFFF Tipi Köpük AFFF tipi köpük, flora karbon bileşikleri ile sentetik köpük sıvılarının bir kombinasyonudur. Yangını aniden söndürür. Hidrokarbonun yüzey gerilimini küçülterek köpük filminin ani olarak yayılmasını sağlar. İzolasyon etkisi uzun süre devam eder. Seri alev almayı kesinlikle önler. Yangın söndürme köpükleri, köpük lansı, köpük monitörü, köpük jeneratörü gibi özel araçlarla ve basınçlı su ile kullanılır. Yangın söndürme köpüklerinde aranacak genel özellikler: Basınçlı su karışımı sonucu oluşan köpük, yüksek ısıda bulunmamalı, rüzgârda dağılmamalı ve kuru kimyevî tozdan etkilenmemeli, Köpük hidrolize edilmiş sıvı durumda olmalı, Köpük maddesinin su ile karışım oranı % 2-10 olmalı, Su ile karıştırıldığında, karışımın en az 15 katı oranında köpük yapmalı, Köpük maddesinin asitlik kimyevî değeri 7-9 civarında olmalı, Genelde 10 C ile 50 C arasında çökelti yapmamalı, En az 10 yıl özelliğini kaybetmemelidir. Köpük kullanılmaması gereken yerler: LPG, elektrik, yağ yangınlarında vb. köpük kullanılmaz. LPG yangınları, Sıcak asfalt ve ağır yağ yangınları, Elektrik tesisatı yangınları, Gıda maddesi yangını, Kuru kimyevi toz kullanılan yangınlar (aynı anda kullanılmaz). Yangın söndürme köpüğü işleme yöntemleri şunlardır: Ara musluğu ile bidondan işleme, Arazözden köpük işleme, Köpük jeneratörü ile işleme. Ara musluğu ile bidondan işleme Ara musluğu ile bidondan işlemede, arazöze bağlı hortumla yangın mahallinin yakınına gelinir, sonra ara musluğu konur, ara musluğuna döndürücü iştirak rekoru ile bağlanır. Köpük hortumundan bidona ara musluğunun çıkış ucuna hortum bağlanır. Suyun basınçlı gelmesi bidondan köpük emilmesine sebep olur. Hortumun ucuna köpük lansı eklenerek yangına işlem yapılır. Bu yöntem küçük yangınlar için kullanılır. Arazözden köpük işleme Arazözden köpük işlemede, arazözlerin su tankı yanında bir de köpük tankı bulunur. Yangına su işler gibi hortumlar açılıp, araca bağlanır. Su ve köpük vanaları açılır, hortumun ucuna takılan lansla yangına işlenir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Akaryakıt depo yangınlarında sentetik köpükler kullanılır. Şekil Arazözden köpükle müdahale Suyun basınçlı geçmesi lans hava deliğinden hava emilmesini sağlar. Böylece bol köpük oluşur. Köpük jeneratörü ile işleme Köpük jeneratörü ile işlemede, iştirak rekoru ile köpük jeneratörüne bağlanır. Suyun basıncı jeneratör pervanelerinin dönmesini sağlar, böylece genişleme yeteneğine sahip köpük bol miktarda hava alabilir. Bilhassa sentetik köpükler büyük ölçüde hacim arttığından akaryakıt depoları yangınlarında köpük jeneratörü ile köpük işlemek yerinde olur. Şekil Köpük jenaratörü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Özet Yangın ile baş edebilmek için yanma olayını iyi tanımak, söndürme çalışmalarından çok yanma olayını oluşturan unsurları kontrol ederek yangının meydana gelmesini önlemek gerekmektedir. Yangın söndürme madde ve malzemeleri, herhangi bir yangını kontrol altına alma veya söndürme amacıyla kullanılan her türlü gereçlerdir. Yangın söndürmede en fazla kullanılan madde sudur. Büyük miktarlarda ve kolayca temin edilebilmesi, ucuzluğu, soğutma ve boğma gibi birtakım özellikleri suyun en yaygın kullanılan söndürme maddesi olmasını sağlamıştır. Karbondioksit (CO 2 ), yüksek basınç altında (50-60 kg/cm²) sıvılaştırılarak tüplere doldurulan, püskürtülmesiyle normal basınçta gaz hâline geçerek ortamdaki oksijen miktarını azaltan, yani boğucu etkisi ile yangını söndüren bir kimyasal söndürücü maddedir. Kuru toz, yanan maddenin yüzeyini kaplayarak hava ile temasını kesmekte ve yapısındaki kimyasal maddelerin ayrışmasıyla söndürme işlemini gerçekleştirmektedir. Yangın sınıflarına göre farklı kimyasal birleşimlerde kuru toz kullanılmaktadır. B, C ve D sınıfı, yani sıvı madde, gaz madde ve elektrik yangınlarında kullanılan tozun esas maddesi sodyumbikarbonattır. Çok maksatlı olarak bilinen A, B, C ve D sınıfı yangınları söndüren toz ise amonyumfosfat esaslıdır. Belli oranlarda suyla karışan yapıcı maddenin meydana getirdiği köpük, yanan sıvının yüzeyini kaplayarak hava ile temasını keser ve yanma ısısını düşürür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Ödev "Yangın Söndürme Malzemelerinin Önemi" başlıklı bir makale hazırlayınız. Yanlış seçilen yangın söndürme maddesinin, yangının söndürülmesindeki getirdiği dez avantajları araştırınız? Bulunduğunuz şehirdeki itfaiyelere uğrayarak, ellirinde bulunan yangın sönürücüler hakkında bilgiler toparlayınız. Bulunduğunuz çevrede, bu güne kadar yaşanmış yangınları araştırarak, nasıl söndürüldüğü hakkında bir çalışma yürütünüz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Büyük miktarlarda ve kolayca temin edilebilmesi, ucuzluğu, soğutma ve boğma gibi bir takım özelliklerinden dolayı en yaygın kullanılan söndürme maddesi hangisidir? a) Su b) Karbondioksit c) Toz d) Mekanik köpük e) Sentetik köpük 2. Suyun söndürücülüğünün artması için ateşe kaç mm lik damlalar halinde tatbik edilmesi gerekir? a) 0,05 b) 0,15 c) 0,25 d) 0,35 e) 0,45 3. Söndürme amacına daha çabuk ulaşılabilmesi için su verme cihazlarının suyu kaç mm arasında bir damla büyüklüğü oluşturması önerilir? a) 0,5-5 b) 0,4-4 c) 0,3-3 d) 0,2-2 e) 0, gr suyun, ısısını 1 C yükseltmek için kaç kalori gerekir? a) 0,5 b) 1,0 c) 1,5 d) 2,0 e) 2,5 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 5. Ateşi söndürmek için yeteri kadar su buharının (stim) meydana gelmesi sağlanarak, yanan bölgeden havayı kovma, dolayısı ile oksijensiz bırakma şeklinde tanımlanan söndürme tekniği aşağıdakilerden hangisidir? a) Suyun emülsyonu b) Yangını suyun soğutucu özelliğiyle söndürme c) Yangını suyla boğma d) Yangını kimyasallarla söndürme e) Yanıcı maddeyi ortadan kaldırma 6. Karbondioksitli yangın söndürme cihazları, ısısı C altında olan yerlerde muhafaza edilmelidir? a) 31 b) 26 c) 21 d) 16 e) Kuru toz, aşağıdaki gazlardan hangisiyle püskürtülmektedir? a) Sodyumbikarbonat b) Sülfat c) Flora protein d) Azot veya karbondioksit e) Polar solvent 8. Kuru kimyevi tozlar (KKT), ateşin üzerine tatbik edildikleri zaman, ne şekle dönüşerek ateşi söndürür? a) Sodyum solvent b) Amonyum sülfat c) Sodyum bikarbonat ve su d) Hidrokarbon bisülfat e) Halojensiz sülfat Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 9. Kuru kimyevi tozların depolanma sırasında ve söndürme cihazları içinde en az kaç yıl bozulmadan kalması gerekir.? a) 4 b) 5 c) 6 d) 7 e) AFFF tipi köpük, Flora karbon bileşikleri ile sentetik köpük sıvılarının bir kombinasyonu hangi tip köpüktür? a) ABBB b) ACCC c) ADDD d) AEEE e) AFFF Cevap Anahtarı 1.A, 2.D, 3.E, 4.B, 5.C, 6.A, 7.D, 8.C, 9.B, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Altan, M. F., Şantiye Güvenlik Sistemi, ZKÜ MF Ders Notu, Altan, M. F., Şantiye Organizasyonu, ZKÜ MYO Ders Notu, Altan, M. F., Yapı Bilgisi, ZKÜ MF Ders Notu, Altan, M. F., Yapı Sistemlerinde Güvenlik, ZKÜ MF Ders Notu, Corbett, G. P., Fire Engineering s Handbook for Firefihter I & II, Fire Eng. Bk. Dept., 2009 IFSTA, Essentials of Fire Fighting and Fire Department Operations, Prentice Hall, (5th Edition), 2008 IFSTA, Fire Service Instructor: Principles and Practice, Jones & Bartlett, (2nd Ed.), 2013 Jones, A. M., Fire Protection Systems, Delmar Cengage Learning, 2008, Clifton Park, NY, USA Klinof, R. W., Introduction to Fire Protection and Emergency Services, Jones&Bartlett Learning, (5 th Ed.), 2013, USA Klinof, R. W., Introduction to Fire Protection, Cengage Learning (4 th Edi), 2011, NY, USA Lindeburg, M. R., Fire and Explosion Production Systems: A Desing Professional s Introduction, 1999, Professional Pub., 2nd Ed., (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) TS EN , Sabit Yangın Söndürme Sistemleri - Gazlı Söndürme Sistemleri İçin Bileşenler, 2004 TSE, EN , Seyyar Yangın Söndürücüler, Karakteristikleri, Performansı ve Deney Metotları, 2008 TSE, TS 10223, Yangından Korunma, Yangınla Mücadele, Kurtarma İşlemleri Ve Tehlikeli Maddelerin Taşınması, 2013 TSE, TS EN , Sabit Yangın Söndürme Sistemleri, Su Püskürtme Elemanları, Islak Tip ve Kuru Alarm Vana Tertibatları, 2002 TSE, TS EN , Yangın Söndürücü Maddeler, Köpük Konsantreleri - Bölüm 1: Suyla Karışmayan Sıvıların Yüzeyine Uygulanan Orta Genleşmeli Köpük Konsantreleri İçin Özellikler, Nisan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 TSE, TS EN , Yangın Söndürücü Maddeler, Köpük Konsantreleri - Bölüm 2: Suyla Karışmayan Sıvıların Yüzeyine Uygulanan Yüksek Genleşmeli Köpük Konsantreleri İçin Özellikler, Nisan TSE, TS EN , Yangın Söndürücü Maddeler, Köpük Konsantreleri - Bölüm 3: Suyla Karışmayan Sıvıların Yüzeyine Uygulanan Düşük Genleşmeli Köpük Konsantreleri İçin Özellikler, Nisan TSE, TS EN , Yangın Söndürücü Maddeler, Köpük Konsantreleri - Bölüm 4: Suyla Karışmayan Sıvıların Yüzeyine Uygulanan Düşük Genleşmeli Köpük Konsantreleri, Nisan TSE, TS EN 54-12, Yangın Algılama ve Yangın Alarm Sistemleri, Duman Dedektörleri, 2005 TSE, TS EN 615 Yangından Korunma - Yangın Söndürücü Maddeler - Tozlar İçin Özellikler (Sınıf D Tozlar Hariç), 2011 TSE, TS ISO , Gazlı Yangın Söndürme Sistemleri - Fiziksel Özellikler Ve Sistem Tasarımı, 2004 TSE, TS ISO , Yangından Korunma, Terim ve Tarifler, Yangın Söndürme Tertibatı, 2003 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22