Çakmak Baraj Gölü (SAMSUN) Balık Faunası 1

Transkript

1 Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 19 (4), , (4), , 2007 Çakmak Baraj Gölü (SAMSUN) Balık Faunası 1 Selma UĞURLU ve Nazmi POLAT Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Kurupelit/Samsun ugurlu.selma@gmail.com (Geliş/Received: ; Kabul/Accepted: ) Özet: Çakmak Baraj Gölü balık faunasını belirlemek amacıyla yapılan bu araştırma, Kasım 2003-Mart 2004 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Balık örnekleri gölün değişik kesimlerinden, çeşitli göz açıklığına sahip fanyalı ağlar ve oltalar kullanılarak yakalanmıştır. Bu araştırmada Cyprinidae familyasından 7 tür, Gobiidae familyasından 1 tür teşhis edilmiştir. Her taksonun sistematik karakterleri açıklanmış ve orijinal fotoğrafı gösterilmiştir. Anahtar Kelimeler: Çakmak Baraj Gölü, Balık, Taksonomi, Fauna. Ichthyofauna of Çakmak Dam Lake (SAMSUN) Abstract: This study done by aiming to determine the ichthyofauna of Çakmak Dam Lake took place November 2003-March Fish samples from different sections of dam lake were caught by fishing nets that have various scale and fishing lines. In this research 7 species from Cyprinidae family, 1 species from Gobiidae family have been identified. The systematic characters of each taxon have been explained and showed the orijinal photographs, also. Key Words: Çakmak Dam Lake, Fish, Taxonomy, Fauna. 1 Bu araştırma doktora tezinden hazırlanmıştır. 1. Giriş Büyük gıda stokları olarak düşünülen su ürünleri potansiyelinden daha fazla yararlanabilmek için, öncelikle ihtiyofaunanın belirlenmesi gerekmektedir. Daha sonra ekonomik önemi olan türlerin yaşadıkları habitatta biyo-ekolojik özellikleri ile populasyon yoğunlukları incelenmelidir. Doğal ortamlarda yaşadığı tespit edilen ekonomik öneme sahip, et verimi yüksek taksonların aşılanması ya da böyle ortamlarda kültür balıkçılığının yapılması ulusal kalkınmaya katkı sağlayacaktır. Çakmak Baraj Gölü balıkları üzerine yapılmış herhangi bir araştırmaya rastlanılmamıştır. Bu nedenle Samsun un önemli su kaynaklarından birisi olan Çakmak Baraj Gölü İhtiyofaunasını belirleme çalışması tatlı su balıklarımızın envanterlerinin ortaya çıkarılmasında, zincirin bir halkasını oluşturması bakımından önem taşımaktadır. 2. Materyal ve Metot Çakmak Barajı, Çarşamba ovasının güneyinde, Çarşamba ilçesinin 20 km. güneybatısında, Abdal Irmağı üzerinde inşa edilmiştir. İçme, kullanma ve sanayi suyu temini amacıyla yapımına 1985 yılında başlanmış, 1988 de tamamlanmış ve hizmete girmiştir. Çakmak Baraj Gölü nün alanı 6,5 km 2, dere tabanından yüksekliği 45 m. en yüksek su seviyesi 122,75 m. en düşük su seviyesi 103,00 m. dir [1]. Kasım 2003-Mart 2004 tarihleri arasında gerçekleştirilen araştırmada örnekleme gölün değişik kesimlerinden yapılmıştır (Şekil 1). Balık örnekleri çeşitli göz açıklığına sahip fanyalı ağlar ve oltalar kullanılarak yakalanmıştır. Çakmak Baraj Gölü nden yakalanan balık türlerinin renk ve desen özellikleri belirlenip, fotoğraf çekimleri yapıldıktan sonra %4 lük formaldehit çözeltisine konularak muhafaza altına alınmıştır. Bu çalışmada, balık sistematiğinde bugüne kadar birçok araştırmacı tarafından türlerin tanımlaması yapılırken kullanılan morfolojik

2 S. Uğurlu ve N. Polat karakterlerin büyük çoğunluğu değerlendirilmiştir ve Çakmak Baraj Gölü nde bulunan balıkların sistematik yerlerinin belirlenmesinde birçok kaynaktan faydalanılmıştır [2 12]. tam ortasında yer alır, herhangi bir kavis yapmaz. Dorsal yüzgecin serbest kenarı düzdür, sonuncu basit ışını iyi gelişmiştir ve posterior kenarının ¾ ünde dişçikler taşır. Aynı ışının serbest ucu ince ve esnektir. Vücudun dorsal yarısı, ventral yarısından daha koyu renklidir. Şekil 1. Araştırma alanını gösteren harita. Araştırma bölgesinden yakalanan balık örneklerinin metrik ve meristik karakterleri için kullanılan simgeler ve kısaltmalar: A= Anal yüzgeç, ABU= Anterior bıyık uzunluğu, BB= Baş boyu, BG= Baş genişliği, BY= Baş yüksekliği, BU= Bıyık uzunluğu, D= Dorsal yüzgeç, D 1 = Birinci dorsal yüzgeç, D 2 = İkinci dorsal yüzgeç, FD= Farinks dişleri, GÇ= Göz çapı, İM= İnterorbiter mesafe, L.lat.= Linea lateral, L.tran.= Linea transversal, P= Pektoral yüzgeç, PBU= Posterior bıyık uzunluğu SB= Standart boy, Sq= Linea laterali olmayan balıklarda boyuna pul sırası, TB= Total boy, V= Ventral yüzgeç, VY= Vücut yüksekliği. 3. Bulgular Araştırma alanından yakalanan 60 balık örneğinin değerlendirilmesi sonucu 2 familya, 7 cins ve 8 tür saptanmıştır. Capoeta sieboldii (Steindachner, 1864) TB= mm. SB/VY= 4,36 4,40, SB/BB= 4,85 4,88, BB/GÇ= 4,66 4,83, BB/İM= 2,32 2,45, İM/GÇ= 1,87 1,91, GÇ/BU= 1,54 1,82, D= IV 8, V= II 8, A= III 5, P= I 17, L.lat.= 55 57, L.tran.= 10/8 10, FD= Vücut fusiform biçimindedir (Şekil 2). Ağız köşelerinde boyları aşağı yukarı göz çapına eşit olan bir çift bıyık bulunur. Yanal çizgi vücudun Şekil 2. Capoeta sieboldii Capoeta tinca (Heckel, 1843) TB= mm. SB/VY= 4,22 4,65, SB/BB= 4,51 4,81, BB/GÇ= 3,84 4,39, BB/İM= 2,18 2,53, İM/GÇ= 1,59 1,79, PBU/ABU= 1,19 1,47, D= (III) IV (V) (7) 8 (9), V= II 8 (9), A= III 5, P= I 17 20, L.lat.= (66) 70 82, L.tran.= (12) 13 15/(9) (13), FD= Vücut biçimi Şekil 3 de gösterilmiştir. Gözler küçüktür ve burun deliklerine oldukça yakındır. Ağız köşelerinden çıkan bıyık, daima burun ucundan çıkan bıyıktan daha uzundur, aşağı yukarı göz çapına eşittir. Şekil 3. Capoeta tinca 444

3 Çakmak Baraj Gölü (SAMSUN) Balık Faunası Dorsal yüzgecin sonuncu basit ışını zayıf kemikleşmiştir ve posterior kenarının 2/3 ünde testere dişleri gibi tırtıklar taşır, serbest ucu ince ve esnektir. Aynı durum anal yüzgeçte görülmez. Vücudun sırt tarafı siyah, gri ya da kahverengi olup, renk yan taraflara doğru giderek açılır. Vücudun üst yarısı, alt yarısından daha koyu renklidir. Karın bölgesi genellikle kirli sarı beyaz karışımındadır. Carassius gibelio (Bloch, 1782) TB= mm. SB/VY= 2,37 2,65, SB/BB= 3,39 3,64, BB/GÇ= 3,25 3,75, BB/İM= 2,23 2,45, İM/GÇ= 1,38 1,64, D= IV- V 15 20, V= II (7) 8, A= III 5, P= I (14) (19), L.lat.= 30 32, L.tran.= (6) 7 8/6 7, FD= 4 4. Chalcalburnus chalcoides (Güldenstädt, 1772) TB= mm. SB/VY= 4,34 4,46, SB/BB= 4,17 4,28, BB/GÇ= 3,17 3,33, BB/İM= 3,98 4,30, İM/GÇ=0,80 0,84, D= III 8 9, V= II 9, A= III 14 15, P= I 16 17, L.lat.= 62 71, L.tran.= 12/4, FD= Chalcalburnus chalcoides in fusiform vücut biçimi Şekil 5 de gösterilmiştir. Gözler oldukça iridir. Dudaklar ince yapılıdır, alt dudak ortasında küçük bir kabarcık vardır. Vücut gümüş parlaklığında, orta büyüklükte, kolay dökülen sikloit pullarla kaplıdır. Yanal çizgi tamdır, ventrale doğru kavis yapmıştır. Ventral ve anal yüzgeçlerin arasında karina mevcuttur. Kuyruk sapı incedir. Renk sırtta esmer-gri, yan taraflar ve karın gümüş beyazıdır. Vücudun lateral bölgesinde, operkulumun gerisinden kaudal yüzgeç başlangıcına kadar uzanan koyu renkli bant dar yapılıdır. Şekil 4. Carassius gibelio Vücut kısa, yüksek yapılı ve yanlardan yassılaşmıştır (Şekil 4). Gözler iri ve ağıza oldukça yakındır. Terminal konumlu ve küçük olan ağız, at nalı görünümündedir ve bıyık taşımaz. Gövdeyi kaplayan sikloit pullar iridir, kolay dökülür ve küçük siyah pigment taneleri taşır. Yanal çizgi tamdır ve herhangi bir kavis yapmamıştır. Ventral ve anal yüzgeçler arasında karina vardır. Serbest kenarları düz olan dorsal ve anal yüzgecin sonuncu basit ışını iyi gelişmiştir ve posterior kenarının 3/4 ünde dişçikler taşır. Kuyruk sapı yüksektir. Sırt siyahımsı-kurşuni, karın parlak beyazdır. 445 Şekil 5. Chalcalburnus chalcoides Cyprinus carpio Linnaeus, 1758 TB= mm. SB/VY= 2,97 3,16, SB/BB= 3,59 3,97, BB/GÇ= 4,35 4,61, BB/İM= 2,57 2,75, İM/GÇ= 1,54 1,77, PBU/ABU= 1,86 2,13, D= IV 19 20, V= II 8, A= III 5, P= I 15, L.lat.= 38 39, L.tran.= 6/5 6, FD= Vücut yüksek yapılı ve yanlardan basıktır (Şekil 6). Başı büyük, burun ucu yuvarlaktır. Gözler normal büyüklükledir, irisin etrafı siyah ve sarı renkli pigmentlerle çevrelenmiştir. Ağız büyük, terminal konumlu ve protraktil yapıdadır. Yanal çizgi tamdır ve vücudun tam ortasında yer alır. Dorsal ve anal yüzgeçlerin sonuncu basit ışını iyice kemikleşmiş, kenarı tırtıklı ve ucu esnektir.

4 S. Uğurlu ve N. Polat Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) TB= 95,35 mm. SB/VY= 2,96, SB/BB= 4,38, BB/GÇ= 2,71, BB/İM= 2,40, İM/GÇ= 1,13, D= III 9, V= II 7, A= III 9, P= I 10, L.lat.= 7, Sq= 36~38, FD= 5 5. Rhodeus sericeus un kısa, yüksek yapılı ve yanlardan yassılaşmış vücut biçimi Şekil 8 ve 9 da gösterilmiştir. Baş üzerinde özellikle gözün anterior bölgesinde, az sayıda duyu porları mevcuttur. Gözler iridir, irisin etrafında sarı ve siyah pigmentler vardır. Ağız küçük, yarım ventral konumlu, protraktil yapılı, at nalı görünümlü ve bıyıksızdır. Dudaklar ince yapılıdır, alt dudak keratinleşmiştir. Pullar iridir, kolaylıkla dökülür. Ventral yüzgeç başlangıcı dorsal yüzgeç başlangıcının önündedir. Anal yüzgeç başlangıcı, dorsal yüzgeç kaidesinin ortasından indirilen dikmenin hizasındadır. Vücudun yan taraflarında, dorsal yüzgeç başlangıcından kaudal yüzgeç başlangıcına kadar uzanan, mavi-yeşil renkli bir bant bulunur. Sırt yeşilimsi-gri, karın beyazdır. Peritonu siyahtır. Rengi yaşadığı habitata göre değişkendir. Sırt tarafı siyah, kahverengi, yan taraflar altın sarısı, gri kahverengi ya da yeşilimsidir. Karın ise kirli beyaz, kirli sarıdır. Şekil 6. Cyprinus carpio Leuciscus cephalus (Linnaeus, 1758) TB= mm. SB/VY= 4,11 4,49, SB/BB= 3,94 4,15, BB/GÇ= 4,19 4,24, BB/İM= 2,37 2,48, İM/GÇ= 1,69 1,90, D= III 8, V= II 8, A= III 7 8, P= I 16, L.lat.= 44 45, L.tran.= 7,5/3 4, FD= Vücut iğ şeklindedir (Şekil 7). Alın geniş ve yassıdır. Ağız büyük, bıyıksız, terminal konumlu ve at nalı görünümündedir. Vücut iri, kolay dökülen sikloit pullarla örtülüdür. Yanal çizgi tamdır ve karın kısmına doğru belirgin kavis yapmıştır. Ventral yüzgecin başlangıcından geçen dikme dorsal yüzgecin başlangıcının önünde kalır. Vücudun sırt kısmı koyu olup, mavi-yeşil renkte yansımalar gösterir. Bu koyu renk yan taraflara doğru gittikçe açılır ve karın kısmında gümüş renginde bir görünüm kazanır. Şekil 8. Rhodeus sericeus( ) Şekil 9. Rhodeus sericeus ( ) Şekil 7. Leuciscus cephalus 446

5 Çakmak Baraj Gölü (SAMSUN) Balık Faunası Üreme döneminde erkeklerin mor ve pembe rengin hâkim olduğu gayet süslü bir görünüm kazandığı, özellikle burun bölgesinde tüberküllerin oluştuğu gözlenmiştir (Şekil 8). Üreme döneminde dişilerde ventral yüzgeçlerle anal yüzgeç arasında, turuncu renkli yumurta bırakma borusu (ovopositor) bulunur (Şekil 9). Familya: Gobiidae Neogobius fluviatilis (Pallas, 1814) TB= 123,25 mm. SB/VY= 5,71, SB/BB= 3,50, BB/GÇ= 4,70, BB/İM= 8,56, İM/GÇ= 0,55, BG/BY= 1,36, D 1 = VI, D 2 = I 16, V= I 5, A= I 14, P= 18, Sq= 65. Neogobius fluviatilis in genel vücut biçimi 10 ve 11 de gösterilmiştir. Baş büyük, vücut kuyruğa doğru incelmektedir. Geniş ve terminal konumlu olan ağızda maksil dişler birkaç sıralı ve konik şekillidir. Vücut rengi yarı şeffaftır, genel rengi kahverengi-krem alacalıdır. Üreme döneminde erkeklerin yüzgeçleri normal zamana göre 1,5 misli uzar ve vücuda siyah pigmentasyon hâkim olur (Şekil 10). Şekil 10. Neogobius fluviatilis ( ) 4. Tartışma ve Sonuç Bu araştırmada Cyprinidae familyasından 7 tür, Gobiidae familyasından 1 tür teşhis edilmiştir. Tespit edilen türlerin metrik ve meristik özelliklerinin, daha önceki çalışmaların verilerinden önemli bir farklılık arz etmediği belirlenmiştir. Samsun un içme, kullanma ve endüstri suyunu karşılamanın yanında, Çakmak Barajı ndan balıkçılık yönünden de istifade edilmektedir. Baraj gölünde yaşadığını belirlenen bazı balık türlerinin yöre halkının protein ihtiyacını karşıladığı kuşkusuzdur (Capoeta sieboldii, Capoeta tinca, Carassius gibelio, Cyprinus carpio, Leuciscus cephalus). Ancak Çakmak Baraj Gölü nün, içme suyu kaynağı olduğu göz önünde bulundurularak balıkçılık faaliyetlerinin sakıncalı olduğu düşünülmektedir. İçsularda avcılığın yasak olduğu dönemlerde yapılan arazi çalışmalarında, bu yasağa pek uyulmadığı gözlenmiştir. Denetimin az olduğu Samsun ili tatlı su kaynaklarında, balık ihtiyacını karşılamak için hem profesyonel, hem amatör balıkçılar serbestçe hareket edebilmektedir. Son yıllarda bölge insanlarının bu konudaki duyarlılığı artmış olsa bile balık avcılığı kaçak olarak devam etmektedir. Buna bağlı olarak bölge balık verimliliği gittikçe düşmekte balıklar için uygun olan barınma, yumurtlama ve gelişme ortamı niteliklerini hızla kaybetmektedir. İçsularımızda yapılan zamansız ve aşırı avlanmanın, beslenme zinciri ilişkisine bağlı olarak sorunlar oluşturduğu kuşkusuzdur. Türlerden birinin azalmasının, onunla beslenen türün de azalmasına neden olacağı bilinen bir gerçektir. Kaynaklar Şekil 11. Neogobius fluviatilis ( ) 1. Anonim. (Ocak 1991). Samsun İçme Suyu Projesi. T.C. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, DSİ VII. Bölge Müdürlüğü, Samsun, 46 s. 2. Berg, L. S. (1964). Freshwater Fishes of the U.S.S.R. and Adjacent Countries. Academy of Sciences of the U.S.S.R. Zoological Institute, Guide to the Fauna of the U.S.S.R. Volume: II, Number: 29, Fourth edition, Translated from Russian, Israel Program for Scientific Translations, 504p. 447

6 S. Uğurlu ve N. Polat 3. Berg, L. S. (1965). Freshwater Fishes of the U.S.S.R. and Adjacent Countries. Academy of Sciences of the U.S.S.R. Zoological Institute, Guide to the Fauna of the U.S.S.R. Volume: III, Number: 30, Fourth edition, Translated from Russian, Israel Program for Scientific Translations, 518p. 4. Kuru, M. (1980a). Türkiye Tatlısu Balıkları Katoloğu. Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları Yardımcı Ders Kitapları Dizisi, Seri: 12, Bölüm: 1, Sayı: 1, Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Basımevi, Beytepe, 73s. 5. Kuru, M. (1980b). Key to the Inland Water Fishes of Turkey. Part I, II, III, Hacettepe Bulletin of Natural Sciences and Engineering, Volume: 9, Whitehead, P. J. P., Bauchot, M. L., Hureau, J.- C., Tortonese, E. (1986). Fishes of the Northeastern Atlantic and the Mediterranean. Volume III, United Nations Educational, Scientific and Culturel Organization (UNESCO), Paris, 460p. 7. Akşıray, F. (1987). Türkiye Deniz Balıkları ve Tayin Anahtarı. İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, No: 3490, İstanbul, 811s. 8. Fischer, W., Schneider, M., Bauchot, M.-L. (1987). Mediterranee Et Mer Noire. Zone De Peche 37, Revision 1, Volume II, Vertebres, Fiches FAO D identification Des Especes Pour Les Besoins De La Peche, Rome, Page: , Geldiay., R. Balık, S. (1988). Türkiye Tatlısu Balıkları (Ders Kitabı). Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, No: 97, Bornova İzmir, 519s. 10. Balık, S., Ustaoğlu, M. R. (1992). Türkiye Tatlısu Balıklarını Tanımlama Esasları. No: 97, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, Bornova-İzmir, 58s. 11. Blanc, M., Banarescu, P., Gaudet, J.-L., Hureau, J.-C. (1971). European Inland Water Fish, A multilingual Catalogue. FAO, Fishing News (Books) Ltd. London, England, 187p. 12. Ekingen, G. (2004). Türkiye Deniz Balıkları Tanı Anahtarı. Mersin Üniversitesi Yayınları No: 12, Su Ürünleri Fakültesi Yayınları No: 4, Mersin, 193s. 448