JEOPOLİTİK VE TEKNOLOJİK GELİŞMELER ÇERÇEVESİNDEN KÖMÜRÜN GELECEĞİ

Transkript

1 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 JEOPOLİTİK VE TEKNOLOJİK GELİŞMELER ÇERÇEVESİNDEN KÖMÜRÜN GELECEĞİ Dr. Nejat Tamzok

2 (%) TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KISA TARİHİ Petrol Kömür Doğal gaz Biyomas Nükleer Hidrolik Diğer yenilenebilir? Kaynaklara göre dünya enerji tüketimi, Kaynaklar: J. Laherrere 25, IEA Data Services, IEA Key World Energy Statistics MÖ. 1: Kömürün bilinen ilk kullanımı yy Sanayi Devrimi: Kömür talebinde sıçrama : Enerji tüketiminde kömürün payı % : Petrolün yükselişi, kömürün düşüşü. 196 ların ortaları: Kömür tahtını petrole bırakıyor. 197 lerin başı: Doğal gazın da rekabetiyle kömürün payı %25 lere iniyor. 197 li yıllar petrol krizleri: Kömürün payındaki gerileme duruyor, ancak sonraki dönemde ortaya çıkan çevre hareketleri ve doğal gaza olan talep nedeniyle 2 lerin başlarına kadar %25 civarında seyrediyor.

3 Mtpe TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KISA TARİHİ Beklenti: 198 lerden ya da 199 lardan bakıldığında, küresel enerji tüketimi içinde kömürün payının 2 ler sonrasında %2 lerin altına düşeceğini söyleyebilmek mümkündür Petrol Kömür Doğal gaz Dünya fosil yakıt tüketimleri, Kaynaklar: IEA Data Services, IEA Key World Energy Statistics Gerçekleşme: Sonraki gelişmeler bu beklentinin tam tersi yönde olmuştur: Dünya kömür tüketiminde son yıllarda çarpıcı bir gelişme söz konusudur. Kömür tüketim artışı (3 yıl): % (1 yıl): % arası tüketim artışı petrolde % 13 ve doğal gazda %31 olmuştur.

4 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜR NEREYE? Birincil Enerji Elektrik Üretimi Kömür 24,6 27,2 38,3 4,6 Petrol 46, 32,8 24,7 5,1 Doğal gaz 16, 2,9 12,1 21,4 Nükleer,9 5,8 3,3 13,4 Bioyakıt-çöp 1,6 1,2 - - Hidrolik 1,8 2,3 21, 16,2 Diğer,1,8,6 3,3 Birincil enerji arzı ve elektrik üretiminde kaynak payları Kaynak: IEA World Energy Outlook 21 Küresel enerji tüketiminde fosil yakıtların ağırlığı sürmekte: 1973: %97,2 ve 29: %91,1 (yenilenebilir payı hala %,8) Küresel enerji savaşlarında rekabet fosil yakıtlar arasında geçmekte ve daha uzun süre de söz konusu kaynaklar arasında geçecek gibi görünmektedir. Bu yarışın son 1 yıllık performansına bakıldığında; kömürün, krallık tahtını yeniden ele geçirme şansı ciddi bir şekilde ortaya çıkmıştır. Petrolün payı hızla düşmüş, doğal gaz payındaki artış eski hızını kaybetmiştir. Kömürün payı hızla artmaktadır.

5 (%) TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜR NEREYE? Elektrik Üretimindeki Payı (IEA) Elektrik Üretimindeki Payı (US/DOE) Birincil Enerji Payı (IEA) Öyleyse kömür ne yöne gidecektir? Küresel kömür tüketiminde özellikle son on yıl içerisinde gerçekleşen ciddi artış oranları, bu enerji kaynağının geleceği konusunda yoğun tartışmaların gündeme gelmesine neden olmuş, kömürün gelecekteki yönünün ne olacağına ilişkin çeşitli değerlendirmelerin yapılmasına yol açmıştır Birincil Enerji Payı (US/DOE) Birincil enerji payı (IEA) 27, 29,3 Birincil enerji payı (DOE) 27,5 27,2 Elektrik üretimindeki payı (IEA) 41, 42,8 Elektrik üretiminde payı (DOE) 4,2 36,6 Dünya kömür tüketim tahminleri (referans senaryo) Kaynaklar: US/DOE International Energy Outlook 211, IEA World Energy Outlook 21

6 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ Kömür; bol, yaygın, ucuz ve güvenilir bir enerji kaynağı MI? I - Rezervlerin Yeterliliği ve Güvenilirliği Üzerine Soru İşaretleri II - Rezervler Üzerinde Az Sayıda Ülkenin Denetimi III - Üretim ve Tüketim Coğrafyalarında Eksen Kaymaları IV - Küresel Piyasada Rekabet Sorunu V - Küresel Kömür Ticaretinde Gelişmeler VI - Fiyat Davranışlarında Değişim ve Yukarı Doğru Hareketlenme

7 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 I - Rezervlerin Yeterliliği ve Güvenilirliği Üzerine Soru İşaretleri Yeterlilik Sorunu ? Kömür Petrol Doğal gaz yıl Fosil kaynakların yıllar itibariyle ömürleri (yıl) yıl 41.2 yıl Kömür Doğal gaz Petrol Kömür Petrol Doğal gaz Fosil kaynakların ömürleri (yıl) Kaynaklar: WEC, Survey of Energy Resources, 21 Yıllık %4,5 tüketim hızıyla kömürün kalan ömrü (yıl)

8 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ I - Rezervlerin Yeterliliği ve Güvenilirliği Üzerine Soru İşaretleri Güvenilirlik Sorunu Dünya kömür rezerv rakamları ve rezervlerin kalan ömürleri ciddi şekilde tartışmalıdır. Dünya kömür rezervleri konusunda kullanılan kaynakların genellikle güvenilir olmadığı, gerek küresel gerekse ulusal ölçekte ortaya konulan rakamların çoğunlukla eski tarihli olduğu ve rezerv rakamlarının abartılarak yayınlandığı sıklıkla ileri sürülmektedir.

9 (%) (%) TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ II - Rezervler Üzerinde Az Sayıda Ülkenin Denetimi 1 Kanada 9 G.Afrika 8 Kazakistan 7 Ukrayna 6 Almanya 5 Hindistan 4 Avustralya 3 Çin 2 Rusya 1 ABD Dünya kömür rezervlerinin ülkelere dağılımı Kömür Petrol Doğalgaz Ülke sayısı Dünya kömür, petrol ve doğalgaz rezervlerinin ülkelere göre payları

10 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ III - Üretim ve Tüketim Coğrafyalarında Eksen Kaymaları 1% 1% 9% 9% 8% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% Diğer Asya-Pasifik Rusya-Ukrayna AB-27 Kuzey Amerika 7% 6% 5% 4% 3% 2% Diğer Asya-Pasifik AB-27 Kuzey Amerika 1% 1% % % Üretim coğrafyasında değişim Tüketim coğrafyasında değişim

11 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ IV - Küresel Piyasada Rekabet Sorununu Küresel kömür üretiminin giderek daha büyük bölümü daha az sayıda ülkenin elinde toplanmaktadır yılında üretimin yaklaşık %9 ı toplam 13 ülke tarafından yapılmaktayken, 21 yılı itibariyle %9 ı sadece 7 ülke tarafından yapılmaktadır. Daha ılımlı olmak üzere benzer bir gelişme tüketim tarafında da mevcuttur yılında dünya kömür arzının %9 ı 18 ülke tarafından tüketilirken, bu oran 21 yılı itibariyle 14 ülkeye düşmüştür. Kömür sektöründe uluslararası şirketlerin etkinliğinin diğer pek çok sektöre göre azımsanmayacak ölçüde olduğu görülmektedir. 27 yılı itibariyle dünya buhar kömürü ticaretinin %4 ı toplam 4 büyük firmanın kontrolündedir: BHP Billiton, Anglo-American, XSTRATA/Glencore ve Rio Tinto.

12 (%) TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ V - Küresel Kömür Ticaretinde Gelişmeler Diğer Çin Yirmi yıl önce yarım milyar ton olan dünya taşkömürü ticareti 21 yılı itibariyle bir milyar ton düzeyine yükselmiştir Dünya kömür ithalatının gelişimi Diğer Asya Japonya OECD Avrupa Dünya kömür ihracatının %83 ü 6 ülke tarafından gerçekleştirilmektedir: Avustralya, Endonezya, Rusya, ABD, Güney Afrika ve Kolombiya. Kömür ithalatında ise, Asya-Pasifik bölgesindeki 3 ülke %51 ile en büyük payı almaktadır: Japonya, Çin ve Güney Kore.

13 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ V - Küresel Kömür Ticaretinde Gelişmeler Uzak Doğuya 25 2 Kanada (33 mton) 3 1 Amerika (64 mton) Kolombiya/ Venezuella (77 mton) Güney Afrika (68 mton) 24 Rusya (87 mton) Çin (19 mton) Endonezya (277 mton) 264 Avustralya (3 mton) Kanada dan 25 Amerika dan Küresel kömür ticareti haritası

14 Oct 1981 May.83 Dec 1984 Jul 1986 Feb 1988 Sep 1989 Apr 1991 Nov 1992 Jun 1994 Jan 1996 Aug 1997 Mar.99 Oct 2 May.2 Dec 23 Jul 25 Feb 27 Sep 28 Apr 21 $/ton $/ton TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ VI - Fiyat Davranışlarında Değişim ve Yukarı Doğru Hareketlenme Northwest Europe marker price Japan coking coal import cif price Japan steam coal import cif price 5 Dünya kömür fiyatlarının gelişimi Kaynak: BP 211 Avustralya buhar kömürü fiyatlarının gelişimi Kaynak: Index Mundi 211

15 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU I - CO 2 Emisyonları Mton CO2 Mtoe Kömür kullanımı ile CO2 emisyonu arasındaki ilişki Kaynak: BP 211 Diğer Çin AB-27 ABD İnsanoğlu, kömürden kolay kolay vazgeçememektedir. Bununla beraber, kömür madenciliği ve kömür kullanımı, aynı zamanda her aşaması çevre üzerinde etkili olan ve belirli düzeylerde çevre kirliliğine neden olan bir faaliyetler bütünüdür. Kömürün yakılması sonucunda ortaya çıkan ve küresel ısınmaya neden olan CO2 emisyonları, günümüzde kömürden kaynaklanan en önemli problem olarak ortaya çıkmaktadır. Kömürün küresel ısınmaya yol açan etkilerinin ne şekilde giderilebileceği konusu günümüzün en önemli dünya meseleleri arasında yerini almaktadır.

16 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU I - CO 2 Emisyonları 1,% 1,% 1,% 9,% 9,% 9,% 8,% 8,% 8,% 7,% 6,% 5,% 4,% 3,% Diğer Japonya Hindistan AB-27 ABD Çin 7,% 6,% 5,% 4,% 3,% Diğer Doğal gaz Petrol Kömür 7,% 6,% 5,% 4,% 3,% Diğer Endüstri ve inşaat Elektrik ve ısı 2,% 2,% 2,% 1,% 1,% 1,%,%,%,% Dünya CO2 emisyonlarının %65 i 5 ülke + AB-27 tarafından yayılmaktadır. (21) Dünya CO2 emisyonlarının %43 ü kömür kullanımından kaynaklanmaktadır. (29) Kömür çıkışlı CO2 emisyonlarının %71 i elektrik ve ısı üretimi kaynaklıdır. (29) CO2 emisyonları Kaynak: BP 211, IEA 29, IEA 211

17 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU II - Kömüre dayalı termik santrallardan CO 2 emisyonlarını sınırlamaya yönelik strateji ADIM 1 ADIM 2 ADIM 3 Santrallarda en son teknoloji kullanımı, Verimlilik: %44-45, 1/3 oranında daha az CO2 emisyonu Termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmeler, Verimlilik: %5-55, 1/3 oranında daha az CO2 emisyonu Sıfır CO2 santralların devreye girişi (CO2 tutma ve depolama, CCS), Verimlilik: %52-55, SIFIR CO2 EMİSYONU

18 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU III Teknolojiye ilişkin sorunlar Bununla beraber, bu tür bir stratejinin en gerekli ayağını yatırım yani sermaye oluşturmaktadır. Ancak, yeni teknolojilere yatırım yapma konusunda ne sanayileşmiş ne de gelişmekte olan ülkeler fazla istekli değildir. Bu nedenle, söz konusu teknolojiler, bugüne kadar sıklıkla ticari yaşamda değil ama power-point sunumlarda görülebilmektedir. Günümüzde, yeni santral ya da CCS e ilişkin pek çok teknoloji halen araştırma-geliştirme aşamasındadır. Bugün için, söz konusu teknolojilerin ticari ölçekte kullanılabilirliğinin mümkün olabileceği, ancak bunun oldukça uzun bir zaman alacağı konusunda genel bir uzlaşma olduğu söylenebilir. Bununla beraber, söz konusu sürenin yenilenebilir kaynaklar ya da nükleer enerji teknolojilerinin geliştirilebilmesi için de geçerli olacağı ve bu bakımdan yarışı nihai kazanacak olanın bugünden öngörülebilmesinin güç olduğu da söylenmelidir.

19 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU III Teknolojiye ilişkin sorunlar CCS teknolojilerine ilişkin olarak; henüz, maliyet ve ticari yapılabilirlik yanında, depolama güvenliği, depolama yerinin seçimi, mülkiyet hakları, ruhsatlama, enjeksiyon ve izleme/kontrol ve kurumsal yapıların da tanımlandığı yasal düzenlemeler konusunda da henüz büyük boşluklar olduğu anlaşılmaktadır. Son olarak, gerek yeni santral teknolojileri gerek CCS teknolojileri konusunda en fazla yolu Avrupa, ABD ve Avustralya nın aldığı görülmektedir. Bununla beraber, ne dünyanın ikinci büyük kömür tüketicisi ABD nin ne de dünyanın en önemli kömür ihracatçısı Avustralya nın söz konusu maliyetli teknolojileri uygulama konusunda fazla heveskar davranacakları düşünülmemektedir. Aynı şekilde, küresel kömür tüketiminin %7 ine yakınını tüketen ve küresel CO2 emisyonunun yaklaşık yarısını üreten Çin başta olmak üzere Güneydoğu Asya ülkelerinin de söz konusu teknolojilere mesafeli yaklaşacağı açıktır.

20 TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, İstanbul, Kasım 211 SON SÖZ Kömürün gelecekteki yönü, büyük ölçüde, kendisine rakip enerji kaynaklarıyla ilgili yaşanacak gelişmelere de bağlı olacaktır. Bununla beraber, bugünden bakıldığında, kömürün geleceğini belirleyecek asıl unsurlar, kömür endüstrisinin kendi iç dinamiklerinden kaynaklanacak gibi görünmektedir. Bu çerçevede, yaklaşık ikiyüz yıldır dünya ekonomileri üzerinde belirleyici rol oynayan kömürün geleceğine ilişkin bir çözümlemenin, birbirinden ayrı, ancak sebep-sonuç ilişkileriyle sürekli birbirleriyle etkileşim halinde olan ve genel olarak jeopolitik, çevre ve teknoloji başlıkları altında toplanabilecek bir dizi parametrenin incelenmesi yoluyla yapılabilmesi mümkündür.