Ekonomi. Doç.Dr.Tufan BAL. 3.Bölüm: Fiyat Mekanizması: Talep, Arz ve Fiyat

Transkript

1 Ekonomi 3.Bölüm: Fiyat Mekanizması: Talep, Arz ve Fiyat Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.

2 2 Fiyat Mekanizması:Talep, Arz ve Fiyat Kapitalist sistemde fiyatlar piyasalarda belirlenir. En ideal piyasa şekli tam rekabet piyasadır. Tam rekabet piyasası çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu ve homojen bir malın alınıp satıldığı piyasalardır. Bu konu daha ayrıntı olarak Bölüm 8 de işlenecektir. Laissez faire laisser passer.

3 3 3.1.Talep Bir ekonomide bütün tüketicilerin belli bir zaman içinde satın almayı planladıkları mal veya hizmet miktarına Talep Edilen Miktar denir. Tanımdan, tüketicilerin o miktarı satın almayı arzu ettikleri, satın alacak güçte oldukları, ve satın almak için bir planları oldukları anlaşılır. Ayrıca, tüketicilerin satın almayı planladıkları miktarın ne kadar bir süre içinde olduğunun belirtilmesi kastedilir.

4 4 Talep edilen miktarı belirleyen etkenler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri. Dikkat:İlk önce talep edilen miktarı ile fiyat arasındaki ilişkiyi, diğer faktörler sabit iken (Ceteris Paribus) varsayımı altında inceleyeceğiz.

5 5 Talep Edilen Miktar ve Fiyat Talep Kanunu: Talep edilen miktar ile fiyat arasındaki ters yönlü bir ilişki vardır. Bir malın fiyatı arttıkça talep edilen miktarı azalır, fiyatı azaldıkça talep edilen miktarı artar. Örneğin: Tablo 3.1 deki koyun eti talebi çizelgesine baktığımızda, koyun eti fiyatı artıkça talep edilen koyun eti miktarı azalmakta, koyun eti fiyatı azaldıkça da talep edilen koyun eti miktarı artmaktadır. Talep edilen miktar ile fiyat arasındaki ilişkiyi gösteren eğriye talep eğrisi denir.

6 6 Tablo 3.1.Koyun Eti Talebi Çizelgesi Fiyat (TL/Kg) Miktar (Kg/1 hafta)

7 Şekil 3.1.Koyun Eti Talebi 7

8 8 Talep Edilen Miktar ve Fiyat Talep eğrisinde görüldüğü gibi, fiyat arttıkça talep edilen miktar azalmakta, fiyat azaldıkça talep edilen miktar artmaktadır (Talep Kanunu). İstisnai durum Giffen (Fakir) Mallar: Talep edilen miktar ile fiyat arasındaki negatif ilişki vardır. Buna rağmen bazı istisnaları vardır. Ekmek te fiyat artması ve marka mallarda fiyat artışı örneği (Bakınız Köşe Yazıları)

9 9 Talep ve İlişkili Diğer Malların Fiyatı İlişkili diğer mallar ikiye ayrılır: İkame (rakip) Mallar: Çay ve kahve, koyun eti ve dana eti, ikame mallara örnektir. Malın fiyatı artarsa ilişkili malın da talebi artar. Tamamlayıcı Mallar: Araba ve benzin, fotoğraf makinesi ve film, tamamlayıcı mallara örnektir. Durum tersinedir. Tamamlayıcı bir malın fiyatı artarsa, diğer malın talebi azalır.

10 Talep ve İlişkili Diğer Malların Fiyatı 10

11 Talep ve İlişkili Diğer Malların Fiyatı 11

12 12 Talep ve Gelir Tüketici geliri arttıkça bir çok mal ve hizmet için talep artar (talep eğrisi sağa kayar), az sayıda mal ve hizmet için ise talep azalır (talep eğrisi sola kayar). Tüketici geliri arttıkça talebi artan mallara normal mallar, talebi azalan mallara ise düşük mallar denir (Ekmek, patates ve makarna gibi).

13 Talep ve Gelir 13

14 14 Talep ve Gelir Dağılımı Bir toplumda gelir dağılımı değiştikçe mal ve hizmetlere olan talep de değişir. Geliri azalan tüketicilerce daha çok talep edilen mallarda talep azalması, geliri artan tüketiciler tarafından daha çok talep edilen mallarda ise talep artması olur.

15 15 Talep ve Nüfus Bir ülkede nüfusun artması, tüketici sayısını ve dolayısıyla mal ve hizmetlere olan talebi artırır.

16 Talep ve Tercihler Ceteris paribus durumunda, tercih bir mal lehine gelişiyorsa talep artar, bir mal aleyhine gelişiyorsa talep azalır. Örnek;Doktorların bazı gıda maddeleri hakkındaki olumlu ve olumsuz görüşleri Tercihlerin oluşmasında reklamların önemi çok büyüktür. Reklamlar insanların tercihlerini etkiler ve reklamı yapılan mal veya hizmetin talebini arttırır. 16

17 17 Talep ve Reel Faiz Oranı CP durumunda, reel faiz oranı (enflasyondan arındırılmış faiz oranı) çeşitli mal ve hizmetlere olan talebi etkiler. Reel faiz oranı azalınca insanlar daha az tasarruf ve daha fazla tüketim daha fazla tüketici kredisi daha fazla konut, otomobil ve beyaz eşya talebi.

18 18 Talep ve Geleceğe Dönük Fiyat ve Gelir Beklentisi CP durumunda, eğer gelecekte bazı malların fiyatlarında artış beklenirse, o mallara olan şimdiki talep artar, fiyatlarda azalma beklenirse talep azalır. Geleceğe yönelik gelir beklentisi de talebi etkiler.

19 19 Talep Eğrisi Boyunca Hareket ve Talep Kayması Bir malın talep edilen miktarı üç şekilde değişebilir: 1)Talepte bir değişme (talep kayması) 2)Malın fiyatında bir değişme (talep eğrisi boyunca hareket) 3)Hem talepte, hem fiyatta değişme ile

20 20 Talep Eğrisi Boyunca Hareket ve Talep Kayması 1)Talep değişmesi Fiyat P1 iken talep edilen miktar Q1 dir. Talep artarsa (sağa doğru) aynı fiyatta talep edilen miktar da artar ve Q2 olur. Talep edilen miktardaki artış Q=Q2-Q1 olur.

21 21 Talep Eğrisi Boyunca Hareket ve Talep Kayması 2)Fiyat değişmesi Fiyat P1 iken talep edilen miktar Q1 dir. Fiyat P1 den P2 ye düşerse, talep edilen miktar Q1 den Q2 ye çıkar. Talep edilen miktardaki artış Q=Q2-Q1 olur.

22 22 Talep Eğrisi Boyunca Hareket ve Talep Kayması 3)Hem talep hem fiyat değişmesi Fiyat P1 iken talep edilen miktar Q1 dir. Farz edelim iki olay birden oluyor; malın fiyatı P1 den P2 ye düşüyor ve aynı zamanda talep sağa kayıyor. Talep edilen miktardaki artış Q=Q3-Q1 olacaktır. Bu artışın Q2-Q1 i fiyattaki azalma nedeniyle, Q3-Q2 si talepteki artış nedeniyledir.

23 3.2.Arz Arz Edilen Miktar: Bir piyasada bütün firmaların belli bir zaman içinde satmayı planladıkları mal veya hizmet miktarına arz edilen miktar denir. Arz Edilen Miktarı Etkileyen Faktörler Malın fiyatı Girdi fiyatları Teknoloji düzeyi Üretilen diğer malların fiyatları Firma sayısı Geleceğe dönük fiyat beklentisi 23

24 Arz Edilen Miktar ve Fiyat Arz Kanunu: CP koşulunda, arz edilen miktar ile fiyat arasında pozitif bir ilişki vardır. Bir malın fiyatı arttıkça arz edilen miktarı da artar, fiyat azaldıkça arz edilen miktarı da azalır. Örneğin, Koyun eti arz çizelgesi (Tablo 3.2.) Arz çizelgesiyle gösterilen arz edilen miktar ile fiyat arasındaki ilişki arz eğrisi ile gösterilir (Şekil 3.8). 24

25 25 Tablo 3.2.Koyun Eti Arzı Çizelgesi Fiyat (TL /kg) Miktar (Milyon kg /1 hafta)

26 Şekil 3.8.Koyun Et Fiyatı-Miktar Arz Eğrisi 26

27 27 Arz Edilen Miktar ve Fiyat Şekil 3.8 de görüldüğü gibi, fiyat arttıkça arz edilen koyun et miktarı da artmakta, fiyat azaldıkça arz edilen koyun et miktarı da azalmaktadır. Arz çizelgesi veya arz eğrisi bir bütün olarak arzı ifade eder. Arz, diğer etmenler sabit kalmak üzere, arz edilen miktar ile fiyat arasındaki ilişkinin tümünü ifade eder.

28 28 Arzda Değişme Arz eğrisi, fiyat dışında diğer bütün etmenlerin sabit kaldığı varsayımı altında geçerlidir. Bir veya birden fazla etmen değişirse, o zaman arzda bir değişme olur ve arz eğrisi sağa veya sola doğru kayar. Sağa doğru kaymışsa, arzda bir artış, sola doğru kaymışsa arzda bir azalış vardır.

29 29 Arz ve Girdi Fiyatları Girdiler, üretim faktörlerinin (emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimcilik) yanı sıra ara malları da kapsar ve gerçek hayattaki üretimi faaliyetlerini daha iyi yansıtır. Bir malın üretiminde kullanılan herhangi bir girdinin fiyatının azalması, maliyetleri azaltarak karı arttırır. Kar artınca, o fiyatta daha fazla mal arzı olur (Şekil 3.9).

30 Arz ve Girdi Fiyatları 30

31 31 Arz ve Teknoloji Düzeyi Ceteris Paribus, maliyetleri azaltan herhangi bir teknolojik yenilik malın belirli bir fiyatında karı artırır ve o maldan daha fazla üretilip arz edilmesine neden olur.

32 32 Arz ve Üretilen Diğer Malların Fiyatları Diğer Mallar ikiye ayrılır İkame Mallar: Birinin fiyatı diğerlerinin fiyatına göre arttığı zaman, o üründen daha fazla diğer ürünlerden ise daha az üretilir. Örneğin, Çukurova bölgesinde pamuk, mısır, buğday, ürünleri üretiminde birbirinin rakipleridir. Tamamlayıcı Mallar:Koyun eti fiyatı ile koyun derisi arzı arasındaki ilişki gösterilebilir. Koyun etine talep çok olup fiyatı artarsa, arz edilen koyun eti miktarı da artar. Daha fazla koyun eti için daha fazla koyun kesileceğinden koyun derisi arzı da artar (Şekil 3.10).

33 Şekil 3.10.Diğer Malların Fiyatları 33

34 34 Arz ve Firma Sayısı Arz ve Firma Sayısı: Piyasadaki firma sayısı arttıkça arz eğrisi sağa kayar, firma sayısı azaldıkça arz eğrisi sola kayar. Arz ve Geleceğe Dönük Fiyat Beklentisi: Bir malın gelecekte fiyatının azalması bekleniyorsa, daha fazla arz edilecek, fiyatının artması bekleniyorsa daha az arz edilecektir. Örneğin, Ramazan ayı yaklaşınca, bazı gıda maddelerinin arzı azalır, stoklar artar. Gazete haberini okuyunuz

35 35 Arz Eğrisi Boyunca Hareket ve Arz Kayması Bir malın arz edilen miktarı üç şekilde değişebilir; 1)Arzda bir değişme (arz kayması) 2)Malın fiyatında bir değişme (arz eğrisi boyunca) 3)Hem arzda hem fiyatta bir değişme ile

36 36 Arz Eğrisi Boyunca Hareket ve Arz Kayması 1)Arz değişmesi (kayması) Fiyat P1 iken arz edilen miktar Q1 dir. Arz artarsa (arz eğrisi sağa kayarsa) aynı fiyatta arz edilen miktar da artar Q2 olur. O zaman, arz edilen miktardaki artış Q=Q2- Q1 olur.

37 37 Arz Eğrisi Boyunca Hareket ve Arz Kayması 2)Fiyat değişmesi: Fiyat P1 den P2 ye çıkarsa, o zaman arz edilen miktar da Q2 ye çıkar, ve arz edilen miktardaki artış Q=Q2-Q1 olur.

38 38 Arz Eğrisi Boyunca Hareket ve Arz Kayması 3)Hem arzda hem fiyatta değişme Fiyat P1 iken arz edilen miktar Q1 dir. Farz edelim iki olay birden oluyor; malın fiyatı P1 den P2 ye çıkıyor ve aynı zamanda arz eğrisi sağa kayıyor. Arz edilen miktardaki toplam artış Q=Q3-Q1 olacaktır. Bu artışın Q2- Q1 i fiyattaki artış nedeniyle, Q3-Q2 si ise arzdaki artış nedeniyledir.

39 Piyasa Dengesi Arz ve talebin bir araya gelmesiyle piyasa oluşur. Piyasada tüketicilerin arzusu ve çıkarı fiyatın düşük olması, firmaların arzusu ve çıkarı ise fiyatların yüksek olması yönündedir. Denge: Zıt güçler arasında bir uzlaşmayı ifade eder. Fiyat, denge noktasından yüksek olduğunda arz edilen miktar talep edilen miktardan fazla olacak ve bir arz fazlası oluşacaktır. Fiyat, denge noktasının altında olduğunda ise talep edilen miktar arz edilen miktardan fazla olacak ve bir talep fazlası oluşacaktır.

40 Piyasa Dengesi Talep edilen miktar ile arz edilen miktarı birbirine eşitleyen fiyat, denge fiyatıdır ve piyasa bu fiyatta dengededir. Po, denge fiyatı, Qo denge miktarıdır.

41 Piyasa Dengesi Fiyat, denge noktasının üstünde olduğu koşulda, Fiyat, denge noktasının altında olduğu koşulda, piyasa dengesi Acaba, piyasalarda oluşan denge fiyatları hep aynı mı kalır? Yoksa değişir mi? Değişirse miktar ve fiyat nasıl meydana gelir?

42 Denge Fiyatı ve Miktarındaki Değişmeler Bir malın denge fiyatındaki değişme; Talepte bir değişme Arzda bir değişme Hem talepte, hem de arzda bir değişme sonucu ortaya çıkabilir.

43 43 Talepte bir değişme; Bir malın talep edilen miktarını etkileyen etmenlerden (fiyat dışında) birinin değişmesi talebi ve piyasa denge fiyatı ve miktarını da değiştirir.

44 44 Arzda bir değişme; Bir malın arz edilen miktarını etkileyen etmenlerden biri (fiyat dışında) değişmesi, arzı da değiştirir. Bunun sonucunda da piyasadaki denge fiyatı ve miktarı da değişir.

45 45 Hem Arz Hem de Talepte bir değişme; Bir piyasada hem arzda hem de talepte bir artış veya azalış olabilir. Arz ve talepteki bu değişmeler birbirine eşit olabileceği gibi birinde daha az bir değişme de olabilir. Bu farklı değişmeler, denge fiyatı ve miktarında da farklı değişmelere neden olur.

46 3.5.Kısmi Denge ve Genel Denge Ayrımı Yalnızca tek bir ürün veya faktör piyasasında denge fiyatının belirlenmesi ve bu denge fiyatındaki değişmelerin nasıl meydana geldiğini inceleyip, söz konusu piyasada denge fiyatındaki değişmelerin diğer piyasalardaki denge fiyatlarını nasıl etkilediğini göz ardı ettiğimizde, bu analize kısmi denge analizi deriz. Bütün ürün ve faktör piyasalarındaki denge fiyatlarının eş anlı olarak nasıl belirlendiğini ve herhangi bir piyasadaki denge fiyatlarını nasıl etkileyeceğini ve sonuçta bütün piyasalarda nasıl bir dengenin oluşacağını incelediğimizde de, bu analize genel denge analizi deriz. 46

47 47 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA