T.E.A.E - BAKIġ. RIMSAL EKONOMĠ ARAġTIRMA ENSTĠTÜSÜ. Sayı: 11 Nüsha: 18 Aralık 2010 BĠTKĠSEL ATIK YAĞLAR. Berrin TAġKAYA TOP/TEAE. 1.

Transkript

1 RIMSAL EKONOMĠ ARAġTIRMA ENSTĠTÜSÜ T.E.A.E - BAKIġ Sayı: 11 Nüsha: 18 Aralık 2010 BĠTKĠSEL ATIK YAĞLAR Berrin TAġKAYA TOP/TEAE 1. GiriĢ Artan dünya nüfusu ile orantılı olarak artan tüketim miktarı hızla doğal kaynakların tüketimine neden olmaktadır. Bu hızı düşürmek amacıyla geri kazanılabilen (atıkların özelliklerinden yararlanarak içindeki bileşenlerin fiziksel, kimyasal ve biyokimyasal yöntemlerle başka ürünlere veya enerjiye çevrilmesi işlemi) atıkların yönetimi, doğal kaynakların korunması, çevre kirliliğinin önlenmesi, atık miktarının azalması, enerji tasarrufu sağlanması ve ekonomiye katkı sağlaması açısından son derece önemlidir. Türkiye de her yıl tüketilen yaklaşık 1,5 milyon ton bitkisel yağın evsel ve endüstriyel kullanımı sonucu yaklaşık 350 bin ton civarında atık yağ oluştuğu tahmin edilmektedir. Atık bitkisel yağlar ekotoksik özelliklerinden dolayı çevreyle uyumlu olarak yönetilmesi gereken atıklar arasında yer almaktadır. Bu atıkların yönetiminin uygun şekilde sağlanması amacıyla Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan ın Kontrolü Yönetmeliği kapsamında, Bitkisel ham yağ ve rafine sanayinden çıkan soap-stock: Ham yağlardan serbest yağ asitlerinin giderilmesi sırasında ele geçen bir yan üründür. Genellikle ham yağın %3-20 si oranında oluşan sabun fazıdır. Tank dibi tortu: Yağ üreten tesislerin ham bitkisel yağ depolarında dibe çöken ve yağ ihtiva eden tortulardır. Yağlı topraklar: Yemeklik bitkisel yağ rafinasyonu sonucu ortaya çıkan topraklardır. Kullanılmış kızartmalık yağlar: Otel, motel, restoran, yemek fabrikaları, fast food, konut vb noktalardan kaynaklanmaktadır. Çeşitli tesislerin yağ tutucularından çıkan yağlar: yağ tutucular atık sulardaki yağın fiziksel yöntemler ile giderilmesi amacıyla imal edilen yağ ayırma cihazlarıdır. Kullanım süresi geçmiş olan bitkisel yağlar, bitkisel atık yağ olarak tanımlanmaktadır (1). 2. ın Kullanım Alanları ISSN Bitkisel atık yağlar; hayvan yeminin kalitesini artırmak ve bağlayıcı olarak görev yapması amacıyla hayvansal yem sanayinde, sabun, kozmetik sanayi, biyodizel yakıt, elektrik enerjisi elde edilmesinde, endüstriyel yağ yapımında ve insan sağlığı açısından son derece tehlikeli olmasına rağmen kaçak olarak gıda sektöründe kullanılmaktadır. Avrupa Parlamentosu, 2001 yılında yayınladığı bir direktifle kullanılmış kızartma yağlarının hayvan yemi üretiminde kullanılmasını yasaklayarak, sözkonusu toksik maddelerin gıda zincirinden çekilmesini sağlamıştır. Bu direktif aynı zamanda; kızartma yağının; çevreye uygun yönetimi, geri kazanımı, gıda güvenliği ve kalite

2 kontrolü, tüketiciyi bilgilendirme ve eğitimi konularını da içermektedir (2). Aynı zamanda Avrupa Birliği nde atık yağların sabun ve kozmetik sanayinde kullanılması da yasaklanmıştır. Türkiye de de 2005 yılında yürürlüğe giren Çevre ve Orman Bakanlığı nın ın Kontrolü Yönetmeliği uyarınca atık yağların sadece biyodizel ve elektrik enerjisi elde edilmesinde ve endüstriyel yağ yapımında kullanılması öngörülmüştür. Kullanılmış kızartmalık yağların canlılar üzerindeki kanserojen etkileri nedeniyle, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın 2005/24 sayılı tebliği ile yem sanayinde kullanılması, Sağlık Bakanlığı nın tarih ve 1697 sayılı yazısı ile de sabun üretiminde kullanılması yasaklanmıştır (3). Ancak, yetkisiz (izinsiz) kişiler tarafından toplanan kullanılmış yağlar, yasaklandığı halde, hayvansal yem, sabun, kozmetik sanayi ve gıda sektöründe kullanılarak ve piyasaya sürülerek, insan sağlığını tehdit etmeye devam etmektedir. 3. Atık Yağların İnsan Sağlığı ve Çevre Üzerindeki Etkileri ve Gıdadan Çekilme Süreci Sanayide veya sanayi dışı alanlarda belli bir süre kullanılan yağ, fiziksel ve kimyasal özelliklerini kaybederek atık yağ haline gelmektedir. Oluşan bu atık yağlar, ekotoksik olmalarının yanında içerdikleri ağır metal ve klor bileşiklerinin yakılmaları sonucu atmosfer kirliliğine sebep olmakta ve insan sağlığına zarar vermektedir. Bu nedenle atık yağlar güvenli bir şekilde bertaraf edilmeli veya insanlar için zararlı olmayacak biçimde geri kazanılmalıdır (4). Atık yağlar, kontrolsüz olarak alıcı ortama atıldığında çevreye önemli ölçüde zarar vermektedir. Nitekim; yer altı sularına karışarak içme sularını kirletmektedir (1 litre atık yağ, 1 milyon litre içme suyunu kirletmektedir). Evsel su kirliliğinin %25 i atık yağlardan kaynaklanmaktadır. Denize, akarsuya ve göle ulaşan bitkisel atık yağlar, su yüzeyini kaplayarak, havadan suya oksijen transferini önlemekte, zamanla suda bozularak, sudaki oksijeni tüketmektedir. Bu ortamlarda yaşayan canlı türlerinde zincirleme zarar görmektedir. Lavaboya döküldükleri zaman dren sistemine sıvanmakta, kanalizasyon borusunun iç yüzeyine diğer atıkların yapışmasına ve zamanla borunun daralmasına neden olmaktadır. Bu şekilde tıkanıklıklara ve taşmalara neden olarak kanalizasyon sistemine ve arıtılması gereken atık yükünü arttırarak atık su arıtma tesislerine zarar vermekte, bakım ve işletme maliyetini arttırmaktadır (5). 2

3 Diğer yandan, bitkisel atık yağlar zamanında besin zincirinden çekilmediği durumda, kanserojen etkisi nedeniyle insan sağlığını tehdit etmektedir. Kızartma yağlarının toplam polar madde (TPM) içerikleri, meydana gelen bozunma reaksiyonlarının miktarı hakkında sağlıklı değerlendirmeler vermektedir. Birçok ülkede kızartma yağlarının kullanımdan çekilmesi için TPM içerikleri için sınırlayıcı değerler belirlenmiştir. Bu değer birçok Avrupa ülkesi için %24-25 tir. Bazı ülkeler ise bu değere ek olarak oligometrik madde içerikleri için %10-16 gibi yasal sınırlamalar getirmişlerdir (4). Türkiye de de, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nca tarihinde Kızartma Amacıyla Kullanılan Katı ve Sıvı Yağların Kontrol Kriterleri Tebliği yayınlanarak, kızartmalık yağ olarak kullanılacak bitkisel yağların kanserojen etki açısından toplam polar madde oranı sınırı %25, dumanlama noktası ise >170 olarak belirlenmiştir (3). Kızartmalık bitkisel yağların bu oran aşılmadan kullanımın terk edilmesi hem insan sağlığının, hem de biyodizel yapmaya uygun hammadde kaynağının korunmasını sağlayacaktır (Biyodizel üretimi için, polar madde oranının %75 i geçmemesi gerekmektedir). Ancak, dünyada kızartma amaçlı kullanılan 20 milyon ton civarında bitkisel ve hayvansal yağın büyük bir kısmı endüstriyel işletmelerde tüketildiği halde, yağların kullanımdan çekilmesi ve geri dönüşümünün sağlanması çok kolay olmamaktadır. Çünkü yağ, hem ham halde hem de atık olarak ekonomik bir değere sahiptir ve piyasada yasal olan ve olmayan yollardan değerlendirilme imkanı bulabilmektedir. Bu nedenle, bitkisel atık yağ yönetiminde bitkisel atık yağ üreticilerinin atıklarını, valilikten geçici depolama izni almış toplayıcı firmalara ve taşıma lisansı almış taşıyıcı firmalara vermeleri ve atık yağın Çevre ve Orman Bakanlığı ndan çevre lisansı almış firmalarca geri kazanımının yapılarak, standardı olan nihai ürünlere dönüşümünün sağlanması gerekmektedir. Çevre kirliliğini önlemek, çevre ve insan sağlığını korumak için oluşan bitkisel atık yağın tamamının, bitkisel atık yağ toplama sistemine dahil edilmesi gerekmektedir. Ancak Türkiye de atıkların türlerine göre ayrı toplanması bilinci yerleşmediğinden özellikle konutlardan toplanması zor olup geri kazanım maliyetleri yüksek olmaktadır (1). Bu amaç doğrultusunda ın Kontrolü Yönetmeliği kapsamında Büyükşehir Belediyeleri ve Belediyelere 2008 yılından itibaren kullanılmış kızartmalık yağların hanelerden toplanması için gerekli sistemi kurmak, halkı bu konuda bilgilendirerek atık yağ toplama faaliyetlerini 2008 yılı itibariyle başlatmakla ilgili olarak görev ve yetki verilmiştir. Ayrıca Çevre ve Orman Bakanlığınca çevre denetim birimi kuran Belediyelere ilgili yönetmeliğin 8. Maddesi gereğince; sınırları dahilindeki bitkisel atık yağ üreten otel, lokanta, yemek fabrikaları, sanayi mutfakları ve benzeri yerleri denetleyerek kullanılmış kızartmalık yağların kanalizasyona dökülmesini önlemek, kızartmalık yağ üreten işletmelerin lisanslı geri kazanım tesisleriyle veya valilikten geçici depolama izni almış toplayıcılarla yıllık sözleşme yapmalarını sağlamak, buna ilişkin kayıtları ilgili valiliğe bildirmek, ve 2872 sayılı Çevre Kanunu 12. Maddesi gereğince gerekli cezai işlemleri uygulamak amacıyla yetki devri yapılmaktadır (1) Yemeklik bitkisel yağ üreticileri de; piyasaya sürülen kızartmalık yağ miktarlarını yıllık olarak Bakanlığa bildirmek ve kızartmalık yağ ambalajlarının etiketlerinde çevre bilgisine yer vermekle yükümlüdürler. Çevre Bakanlığı ndan bitkisel atık yağ toplama lisansı almış olan geri kazanım tesisleri ile sözleşme yapan 65 adet belediye bulunmaktadır (6). 3

4 4. Dünyada Ülkelerin atık yağ potansiyelleri göz önüne alındığında dünyada atık yağ kontrolünün ne kadar önemli olduğu görülmektedir. Toplanan atık kızartma yağlarının miktarı yaklaşık Avrupa Birliği nde ton, Kanada da yıllık 120 bin ton, ABD de 1,2 milyon ton, Japonya da ise bin ton dur (7). Tablo 1. Bazı Avrupa Birliği Ülkelerinde Tespit Edilen ve Toplanan Atık Yağ Miktarları (1000 ton/yıl) Avust. Bel. Fr. Alm. Ġrlanda Ġtalya Port. Ġsp. Ġng. OluĢan Atık Yağ Miktarı Toplanan Atık Yağ Miktarı Toplanan Atık Yağ Oranı (%) 35,14 66,09 33,33 36,67 41,67 16,67 10,00 58,33 - Kaynak: (7) 1) Almanya ve İtalya rakamları ortalama rakamlardır. 2) Toplam rakamın %80'i mezbahalardan toplanan hayvansal yağı içermektedir. Tablo 1 de bazı Avrupa Birliği ülkelerinde oluşan atık yağlar ve toplama miktarları verilmiştir. Belçika %66,09, İspanya %58,33 lük oranla oluşan atık yağların toplanmasında ilk sıralarda yer almaktadır. ABD de soya yağından sonra en çok kullanılan biyodizel hammaddesi restaurant atık yağlarıdır. ABD nin New York eyaletinde ürettiği atık yağı bir toplayıcıya teslim ettiğini belgelemeyen şirketlere eyalet hükümeti tarafından ek vergilendirme getirilmesi planlanmaktadır. Aynı zamanda bu eyalette kızartma amaçlı kullanılan bitkisel yağların iki defadan fazla kullanılmaması önerilmektedir (7). Avrupa'da ise ayda 100 kg yağ kullanımı karşılığında 30 kilosunun geri dönüşüm firmasına verildiğinin raporla belgelenmesi gerekmektedir. Atık yağların toplanmasına ilişkin dünyadaki uygulamalar incelendiğinde; Almanya da 60 civarında atık yağ toplayıcı, arıtma ve işleme tesisi mevcuttur. Atık yağlar için lt arasında değişen hacimde plastik ve metal kaplar kullanılmaktadır. Toplama aralığı 1 hafta ile 2 ay arasında değişmektedir. Fransa da 15 civarında atık yağ toplayıcısı bulunmaktadır ve yağlar lt arasında değişen kaplarla toplanmaktadır. Toplama sadece yüksek potansiyele sahip restaurant ve endüstriyel şirketlerden yapılmakta, küçük kapasiteli işyerleri ve hanelerden ise atık yağ toplanmamaktadır. Avusturya da 660 civarında atık yağ toplayıcısı bulunmaktadır. Restaurant ve endüstriyel kuruluşlardan yağların toplanmasında lt arasında değişen hacimde plastik ve metal konteynırlar kullanılmaktadır. Evlerde oluşan atık yağların toplanması için ise 3 lt. hacimli kaplar hanelere dağıtılarak, kaplar dolduğunda belirli bölgelere kurulan atık toplama merkezlerindeki ısıtıcılı tanklara boşaltılması istenmektedir (7). 5. Türkiye de Türkiye de yılda yaklaşık 950 bin ton likit, 550 bin ton margarin, 200 bin ton civarında da yem, boya ve sabun sanayi ihtiyacı olmak üzere 1,7 milyon ton bitkisel yağ tüketimi vardır. Yağ rafinasyon prosesi sonucu ve elde edilen yağın tüketimi sonucu yaklaşık 350 bin ton bitkisel atık yağ oluştuğu tahmin edilmektedir (5). 4

5 Türkiye de 2005 yılında iş yerlerinden (lokantalar, sanayi mutfakları, oteller, tatil köyleri, motel ve yemekhaneler, hazır yemek üretimi yapan firmalar vb.), 2008 yılında ise konutlardan atık bitkisel yağların toplanmasına başlanmıştır yılı itibariyle belediyelerin konutlardan kullanılmış kızartmalık yağ toplama faaliyetlerini başlatması ile birlikte atık yağ toplama rakamlarında artış görülmüştür. Nitekim, 2006 yılında toplanan kızartmalık yağ miktarı ton iken 2009 yılında 4,5 kat artarak tona yükselmiştir. Buna bağlı olarak toplanan toplam bitkisel atık yağ miktarında da artış kaydedilmiştir. Ancak, Türkiye de her yıl yaklaşık 350 bin ton bitkisel atık yağ oluştuğu dikkate alındığında bu rakamların istenilen düzeyde olmadığı görülmektedir. Nitekim; 2009 yılında oluşan atık yağların ancak %26,77 si toplanabilmiştir. ġekil 1. Türkiye de Toplanan Atık Yağ Miktarı (Ton/Yıl) ġekil 2. Türkiye de Toplanan Kızartmalık Yağ Miktarı (Ton/Yıl) Kaynak: (5) Kaynak: (5) Türkiye de kullanılmış kızartmalık yağ toplayarak biyodizel üretimi yapan lisans almış 9 adet, soap-stock, tank dibi tortu ve yağlı toprak toplamak ve geri kazanımını sağlamak için ise 14 adet geri kazanım tesisi faaliyet göstermektedir. Geçici depolama izni olan 27 adet toplayıcı ve 154 adet lisanslı araç bulunmaktadır (5). Bitkisel atık yağların yönetiminin uygun şekilde sağlanması amacıyla Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan ın Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğin amacı, bitkisel atık yağların üretiminden bertarafına kadar, çevreye zarar verecek şekilde doğrudan veya dolaylı bir biçimde alıcı ortama verilmesinin önlenmesini, bu atık yağların yönetiminde gerekli teknik ve idari standartların oluşturulmasını, geçici depolama, geri kazanım ve bertaraf tesislerinin çevreye uyumlu yönetimi için buna yönelik prensip, politika ve programların belirlenmesi amacıyla hukuki ve teknik esasların düzenlenmesini sağlamaktır. Yönetmelik, bitkisel atık yağların geçici depolanması, toplanması, taşınması, geri kazanılması, bertarafı, ticareti, ithalat ve ihracatı ile transit geçişine ilişkin yasak, sınırlama ve yükümlülükleri, alınacak önlemleri, yapılacak denetimleri, tabi olunacak hukuki ve cezai sorumlulukları düzenlemektedir. Ayrıca yönetmelik, genel ilkeler ile atık bitkisel yağ üreticisine, tüketicisine, toplayıcısına, geri kazanımcısına, Kamu kurum ve kuruluşlara ve belediyelere yetki görev ve sorumluluklar getirmiştir. 5

6 Türkiye de atık yağların yönetimine ilişkin ilkeler şunlardır: Atık yağların ithali yasaktır. İhracatı ve transit geçişiyle ilgili kurallar Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine tabidir. Atık yağlar ile bu yağların işlenmesi sonucu oluşan atıkların çevreye zarar verecek şekilde depolanması, taşınması, doğrudan veya dolaylı bir biçimde yüzey suları ile yeraltı suyuna, denizlere, kanalizasyona, drenaj sistemleri ile toprağa verilmesi ve mevcut düzenlemeler ile belirlenen sınır değerleri aşarak hava kirliliğine neden olacak şekilde yakılması yasaktır. Kullanılmış kızartmalık yağların doğrudan veya dolaylı olarak yemeklik yağlara, ham yağlara, mineral yağlara karıştırılması, yem ve kozmetik sanayinde kullanılması, doğrudan yakıt olarak kullanılması yasaktır. Atık yağların kaynakta ayrı depolanması esastır. Atık yağların yarattığı çevresel kirlenme ve bozulmadan doğan zararlardan dolayı, atık yağ üreticileri, toplayıcıları, taşıyıcıları, geri kazanım ve bertarafçıları kusur şartı aranmaksızın sorumludur. Atık yağlar, toplama lisanslı geri kazanım tesisleri ile geçici depolama izni almış toplayıcılar tarafından toplanır. Bunun dışındaki gerçek ve tüzel kişiler tarafından atık yağlar toplanamaz, alınıp satılamaz. Kullanılmış kızartmalık yağ üreten lokanta, yemek fabrikaları, otel, motel, yemekhaneler, turistik tesisler ve tatil köyleri ile diğer benzeri tesisler, bu yağların toplanması için lisanslı geri kazanım tesisleriyle veya toplayıcılarla yıllık sözleşme yapmakla yükümlüdürler. Bu yağların ücretsiz olarak geri kazanımcıya veya toplayıcılara teslim edilmesi esastır (1). 6. Genel Değerlendirme Bitkisel atık yağların çevre ile uyumlu yönetiminin sağlanması ile insan ve çevre sağlığı korunabilecek, geri kazanımı ile ekonomik değeri olan ürünler üretilerek ülkemiz ekonomisine katkı sağlanacak; çevresel bir problem çevresel avantaja dönüşebilecektir. Kullanılmış atık yağların yönetmeliklere uygun olmayan şekilde bertaraf edilmesi sonucunda insan ve çevre sağlığı tehdit edilmektedir. Türkiye de atık yağ toplama konusunda faaliyet gösteren 5 firma bulunmaktadır. Firmaların topladıkları atık yağ miktarı, yaklaşık olarak 350 bin ton bitkisel atık yağın oluştuğu düşünüldüğünde oldukça sınırlı kalmaktadır. Oysaki oluşan atık yağlar kanalizasyona dökülmeyip biyodizel üretimi için geri kazanılabilirse, yılda 350 bin ton biyodizel ve yan ürün olarak 35 bin ton gliserin üretilerek ülke ekonomisine önemli bir kaynak sağlanmış olacak ve bu yağların gıda zincirinden çıkarılmasında önemli katkılar sağlayacaktır. Ayrıca kullanılmış bitkisel ve hayvansal yağların geri kazanılması ile evsel atık suların %25 oranında daha az kirlenmesi sağlanmış olacak ve bu da atık su arıtma yöntemlerinde ortaya çıkabilecek işletme problemlerini minimize ederek maliyet açısından bir avantaj sağlayacaktır (4). Türkiye de bitkisel atık yağların geri kazanım oranının yükseltilebilmesi için; kızartma yağlarının gıdadan çekilme sürecini anında belirleyecek hızlı test yöntemleri belirlenmeli, kontrol ve denetimleri yapılmalı, atık yağların risk analizleri yapılmalı, geri kazanım tesisi işletmecileri ve personeli için yönetmelikler konusunda eğitimler verilmeli, toplum ve atık üreticileri bilgilendirilmeli, toplama ve geri kazanım teşvik edilerek yerel yönetimlerin daha aktif olması sağlanmalıdır (2). 6

7 Kaynaklar 1. Anonim Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Yayını, Nisan Demir, C ın Kullanım Yerlerine Göre Gerekli Standartlar ve Kontrol Yöntemleri. Atık Bitkisel Yağların İnsan Sağlığı ve Çevreye Etkileri, Biyodizelin Önemi Sempozyumu, İstanbul Erdem, M ın Kontrolü Yönetmeliği, Atık Bitkisel Yağların İnsan Sağlığı ve Çevreye Etkileri. Biyodizelin Önemi Sempozyumu. İstanbul Keskinler, B Atık Bitkisel Yağların Çevresel Etkileri, Atık Bitkisel Yağların İnsan Sağlığı ve Çevreye Etkileri, Biyodizelin Önemi Sempozyumu, İstanbul Anonim, Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Bitkisel Yağlar Konferansı, Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, İstanbul Çanakçı, M Kullanılmış Kızartmalık Yağlarla İlgili Dünyadaki Uygulamalar. Atık Bitkisel Yağların İnsan Sağlığı ve Çevreye Etkileri, Biyodizelin Önemi Sempozyumu, İstanbul TARIMSAL EKONOMİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Kampüsü Eskişehir Yolu 9.Km 1 No lu Kapı Lodumlu/Ankara Tel: Faks: Web: aeri@aeri.org.tr 7

8 8