YRD. DOÇ. DR. ALİ BAYRAKDAROĞLU BANKACILIK & SİGORTACILIK DERS NOTU]

Transkript

1 HAFTA 1 [FİNANSAL SİSTEM, FİNANSAL KURUMLAR VE BANKALAR] Kazanımlar 1. Finansal sistemi tanır. 2. Finansal kurumlar içerisinde bankanın yerini öğrenir. 3. Finansal piyasanın unsurlarını kavrar. 4. Finansal piyasalarda düzenleyici ve denetleyici kurumları tanır. 5. Bankacılık sistemi hakkında genel bilgi edinir.

2 [FİNANSAL SİSTEM, FİNANSAL KURUMLAR VE BANKALAR] Özet Temel işlevi mevduat toplayarak, topladığı bu fonları kredi şeklinde kullandırmak olan bankalar, finansal sistemin en önemli kurumlarıdır. Bankalar konusunda ayrıntılı açıklamalara girmeden önce, bankaların da dahil olduğu finansal sistemin açıklanması, konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Bu ünitede, ekonomik ve finansal sistemin fonksiyonları, finansal piyasaların unsurları, bankaların finansal sistemdeki rolü ve önemi üzerinde durulacaktır. 1.1.EKONOMİK SİSTEM Ekonomik Sistem: Mal ve hizmet üretebilmek, başka bir deyişle çıktı alabilmek için doğal kaynaklar, işgücü ve sermaye gibi girdileri bir araya getirerek, mal ve hizmet üretiminin gerçekleşmesini sağlayan karmaşık süreçler bütünüdür. Ekonominin temel fonksiyonu, toplumun ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetlerin üretimi için gerekli kaynakların bölüşümünü yapmaktır. İnsanlık tarihi boyunca yapılan tüm çalışmalar insanoğlunun refah düzeyinin artırılmasına, ihtiyaçlarının giderilmesine, daha iyi şartlarda yaşamasına yönelik olmuştur. Temel üretim faktörleri olan doğal kaynaklar, sermaye, işgücü ve girişimciler ekonomik sistem içerisinde en uygun bileşimi sağlayarak, üretimin gerçekleşmesini sağlar. Üretilen mal ve hizmetler insanların kullanımına sunulur, karşılığında ise bir fon akımı olur. 1.2.FİNANSAL SİSTEM VE FİNANSAL PİYASALAR Piyasalar, mal ve hizmetlerin üretimi, gelir dağılımı ve kaynakların dağılımı gibi karmaşık işlemleri düzenler, yerine getirir. Piyasa: Alıcı ve satıcıların bir araya geldiği, alım satım konusu mal veya hizmetin fiyatının ve diğer koşulların belirlendiği ve alım, satımın yapıldığı ortamlardır. Piyasalar, mal ve hizmetler ile kaynakların alıcılarla satıcılar arasında akımını sağlayan bir köprü görevi görürler. Bir ekonomik sistemde temel olarak üç tür piyasa mevcuttur: i) Faktör piyasası, ii) Üretim piyasası, iii) Finansal piyasalar. Faktör piyasası, üretim faktörlerinin alım satımının yapıldığı piyasalardır. Üretim piyasaları, mal ve hizmetlerin üretildiği piyasalardır. Tarım sektörü, sanayi sektörü gibi. Finansal piyasalar ise mal ve hizmetlerin üretim ve akımı gerçekleştirilirken ihtiyaç duyulan fonların akımını gerçekleştiren piyasalardır. Kısaca, Üretim Piyasası: Mal ve hizmetlerin üretildiği piyasalardır. Faktör Piyasası: Üretim faktörlerinin alım satımının yapıldığı piyasalardır. Finansal Piyasalar: Fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır.

3 Ekonomide kimi birimler fon fazlası verirken, kimi birimler fon açığı verirler. Başka bir deyişle, bazı ekonomik birimler harcamalarından daha fazla gelire sahipken, bazı ekonomik birimler gelirlerinin üzerinde harcama yapmak arzusundadır. Gelirlerinden daha az harcama yapanlar, aradaki olumlu farkı, tasarruf olarak değerlendirmek ve bu tasarruflarından ek bir gelir elde etmek ister. Gelirlerinden daha fazla harcama yapmak isteyenler ise, aradaki olumsuz farkı (fon ihtiyacını), tasarruf sahiplerinden belirli bir bedel karşılığı (çoğunlukla faiz) ödünç alır. Günümüzde, hayli karmaşık hale gelen ekonomik yapıda, ilave fona ihtiyaç duyan fon açığı veren birimlerin, fon fazlası veren ve bu fazlalarını ödünç vererek değerlendirmek isteyen tasarruf sahiplerine doğrudan ulaşmaları çok zordur. Öyleyse, fon fazlası veren birimlerle, fon açığı veren birimleri buluşturacak, her iki kesimin de ihtiyaçlarına cevap verecek bir sistemin olması gerekmektedir. Finansal sistem, bu ihtiyacı gidermek üzere oluşturulmuş bir mekanizmadır. Finansal sistemin temel amacı, borç verenler ile borç alanları bir araya getirmek, başka bir deyişle fon akımını kolaylaştırmaktır. 1.3.FİNANSAL PİYASALARIN UNSURLARI Finansal piyasalar, fon talep edenler ile fon arz edenlerin bir araya geldiği piyasalar olarak adlandırılmakla birlikte, bu tanım yetersiz kalmaktadır. Zira tanımdan finansal piyasaların sadece fon arz edenlerle fon talep edenlerden oluştuğu sonucu çıkmaktadır. Oysa finansal piyasalar, fon akımlarını düzenleyen kurumlar, akımı sağlayan araç ve gereçler ile bunları düzenleyen hukuki ve idari kurallardan oluşmaktadır. Buna göre finansal piyasalar beş ana unsurdan oluşmaktadır: fon arz edenler, fon talep edenler, yatırım ve finansman araçları, finansal aracı kurumlar, düzenleyici ve denetleyici kurumlar.

4 Fon Arz ve Talep Edenler Bireyler, işletmeler, devlet ve yabancılar finansal sisteme hem fon arz ederler hem de finansal sistemden fon talep ederler. Bireylerin, gelirleri ve ihtiyaçları aydan aya, yıldan yıla farklılık gösterir. Hatta ihtiyaçlar en üst düzeydeyken, gelirler en düşük seviyesinde olabilir. Dolayısıyla, gelirler ile giderleri her zaman tam olarak uyumlaştırmak mümkün olmayabilir. Gelirden daha az harcanılması halinde tasarruf fazlası verilirken, gelirden daha fazla harcanılması durumunda tasarruf açığı doğmaktadır. Bu durumda hem bireyler, hem devletler hem de işletmeler fon açıklarını kapatmak için fon talep ederler, fon fazlaları varsa ekonomik sisteme borç vererek yani fon arz ederek getiri elde ederler. Genelde işletmeler devamlı büyüme, yeni girişimlerde bulunma isteğinde olduğundan, tasarruf açığı verirler. Tasarruf açığının düzeyi, ekonominin içinde bulunduğu duruma bağlıdır. Ekonominin yavaşladığı dönemlerde, işletmelerin net tasarruf açığı küçülür. İşletmelerin, net tasarruf açığı vermesi durumunda, aradaki fark ekonominin diğer sektörlerinden borçlanılmak suretiyle karşılanır. Devlet, bütçe açığını kapatmak için finansal sistemden fon talep eder; tersi durumda ise (devletin bütçe fazlası vermesi durumunda), fon fazlasını ihtiyaç sahiplerinin hizmetine sunulmak üzere finansal sisteme aktarır. Yatırım ve Finansman Araçları Finansal piyasalara fon arz edenler, diğer kişi ya da kurumlara sundukları bu fonlar karşılığında fon talebinde bulunanlardan bir belge almaktadırlar. Bu belgeye menkul kıymet veya finansal varlık adı verilir. Menkul kıymetler, ortaklık veya alacaklılık hakkı sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte ve seri halde çıkarılan, ibareleri aynı olan kıymetli evraklardır. Türkiye'de İşlem Gören Yatırım ve Finansman Araçları: Para (nakit), Mevduat, Hazine bonosu, Tahvil, Repo, Hisse senedi, Yatırım fonu, Kredi, Gelir ortaklığı senedi, Eurobond, Varlığa dayalı menkul kıymet, Finansman bonosu, Katılma intifa senedi, Kar

5 ve zarar ortaklığı belgesi, Banka bonoları, Banka garantili bonolar, Gayrimenkul sertifikası.. Finansal Aracı Kurumlar Finansal sistemde işlem gören finansal araçların alıcılarla, satıcılar arasında el değiştirmesini finansal aracı kurumlar gerçekleştirir. İşletmelerin farklı büyüklükte olması, teknolojideki gelişmeler, ülkeler arasındaki politik, kültürel ve tarihi farklılıklar gibi nedenlerden dolayı, finansal kurumlar ülkeden ülkeye de farklılık gösterebilmektedir. Kurumların isimleri aynı olsa bile, zaman içerisinde fonksiyonlarında ciddi değişiklikler olmaktadır. Örneğin, günümüz bankacılık sisteminin sunduğu hizmetler, 1950'li yıllarda sunulan hizmetlere göre ciddi değişiklikler göstermiştir. Finansal sistem içerisinde aracı kurumların sundukları hizmetler, ülkeden ülkeye, zamana göre değişiklikler göstermesine rağmen finansal kurumların temel işlevi, fon akımını kolaylaştırmaktır. Türkiye'de Faaliyet Gösteren Finansal Aracı Kurumlar şunlardır: Ticari bankalar, Katılım bankaları, Kalkınma ve yatırım bankaları, Borsalar, Aracı kurumlar, Yatırım ortaklıkları, Portföy yönetim şirketleri, Yatırım danışmanlık şirketleri, Factoring şirketleri, Forfaiting şirketleri, Leasing şirketleri, Sigorta şirketleri, Sosyal güvenlik kurumları, Bireysel emeklilik şirketleri, Tüketici finansman şirketler. Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar Modern ekonomilerde, finansal piyasaların önemi her geçen gün artmaktadır. Bu piyasalarda yaşanan bir sorun diğer sektörleri de oldukça olumsuz etkilemektedir. Herhangi bir sektörde yaşanan sorunun diğer sektörlere etkisi sınırlı kalmakta iken, finans sektöründe yaşanan bir kriz tüm ekonomiyi tahrip etmektedir. Diğer taraftan finansal piyasalarda faaliyet gösteren kurumlar, çoğunlukla kendi paralarını değil, tasarruf sahiplerinin paralarını yönetmektedir. Bu nedenle bu kurumların faaliyetleri birçok insanı ilgilendirmektedir. Sayılan nedenlerden dolayı, finansal piyasalarda kuralların çok iyi konulması ve bu sektörde faaliyet gösterenlerin yakından izlenmesi, denetlenmesi büyük önem arz etmektedir. Ülkemizde bu konunun önemi son yıllarda daha iyi anlaşılmış ve gerek kuralların belirlenmesinde gerekse de denetimin yapılmasında görevli kılınan kurumların önemi artmıştır. Türkiye de Finansal Piyasaları Düzenleyen ve Denetleyen Kurumları: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Hazine Müsteşarlığı Sermaye Piyasası Kurulu Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Türkiye Bankalar Birliği Diğer Kurumlar ise; İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Takasbank

6 Bağımsız Denetleme Şirketleri Derecelendirme Şirketleri 1.4.FİNANSAL BİR ARACI KURUM OLARAK BANKALAR Banka, mevduat kabul eden ve bu mevduatı en verimli şekilde çeşitli kredi işlemlerinde kullanan veya faaliyetlerinin esas konusu düzenli bir şekilde kredi almak ya da kredi vermek olan ekonomik kuruluşlardır. Bir diğer tanıma göre banka; para, kredi ve sermaye konularındaki her çeşit işlemi yapan ve düzenleyen ekonomik birimlerdir. Ekonomik anlamda banka tanımı ise şöyledir: Ekonomiye banknot ve kaydi para gibi ödeme araçları sağlayan, nakit veya benzeri varlıkları ticaret haline getiren ve nakit kullanılmayan diğer finansal hizmetleri sağlayan ve ödeme işlemlerini yapan, özel ya da kamu kuruluşlarıdır. Ayrıca bankaların diğer sektörlerle olan etkileşimi de banka sektöründe oluşabilecek bir durgunluğu diğer tüm sektörlerde ve makro açıdan tüm ülkede etkisini gösterecektir. Finansal aracı kurumlar arasında bankanın önemi diğerlerine göre biraz fazladır. Geçmişi çok eskilere dayanması, geniş coğrafyalara yayılması, kurumsallaşmalarını tamamlaması ve teknolojik yeniliklere çok çabuk ayak uydurabilmek gibi özellikleri ile ekonomiler için önemli bir kuruluş olma özelliklerini sürdürmektedirler. Bankalar, ülkedeki atıl fonların el değiştirerek optimum seviyelere ulaşması şeklinde verimliliği artırırlar. Çek senet gibi araçlarla da borç ya da yükümlülük ihraç edebilmektedirler. Bunların yanında bankalar son zamanlarda sosyal sorumluluk projeleri altında kültür, sanat, eğitim gibi konularda da faaliyet göstermektedir. Ekonomik açıdan bankaların önemi; Kredi alış-verişinde güven sağlarlar, Fonları toplayarak büyük fonların oluşmasını sağlarlar, Kendilerine yatırılan fonların vadelerinden daha uzun vadede kredi verebilirler(vade Dengesi), Kredilere aracı olurlar ve akışkanlığı artırırlar, Halkın tasarruflarını saklamalarında kolaylık sağlarlar, Ulusal ve uluslararası ticareti geliştirme, Para politikasının etkinliğini artırmadır. Genel Değerlendirme: Ülkelerin kalkınması, halkın refah düzeyinin yükseltilmesi için yeni yatırımların yapılması, üretimin artırılması gerekmektedir. Üretim faktörleri arasında yer alan sermayenin önemi günümüzde daha fazla önem kazanmıştır. Sermaye birikiminin artırılabilmesi ise tasarruf düzeyinin yükseltilmesine bağlıdır. Ancak, üretimin artırılmasında, tasarruf düzeyinin yükseltilmesi yeterli gelmemektedir. Önemli olan, tasarrufların ihtiyaç sahiplerine aktarılmasıdır. Bir ekonomide fonların aktarılması işlevini finansal sistem yerine getirir. Finansal aracı kurumlar aracılığıyla, fonlar tasarruf fazlası verenlerden, tasarruf açığı verenlere aktarılır. Aracı kurumlar arasında en etkin, en önemli kurumlar arasında ilk sıralarda bankalar yer almaktadır. Bankalar, bu temel fonksiyonlarının yanı sıra, diğer bankacılık hizmetleri ile geniş bir kitleye hitap etmektedir.

7

8 KAYNAKÇA Sezgin, Mete ve A. Aslan Şendoğdu; Banka Hizmetleri Pazarlaması, Literatürk Yayınevi, İstanbul Kaya, Feridun (Edt.); Sigortacılık, Beta Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul Kaya, Feridun (Edt.); Bankacılık Giriş Ve İlkeleri, Beta Yayınevi, 1. Baskı, İstanbul Aydın, Nurhan (Edt.); Bankacılık Uygulamaları, Anadolu Üniversitesi Yayın No 1711, Eskişehir, Özmen, Ahmet, Sigortacılık Uygulamaları, Anadolu Üniversitesi Yayın No 1626, Eskişehir, 2005.

9 BÖLÜM SONU DEĞERLENDİRME SORULARI 1) Finansal sistemin temel fonksiyonu aşağıdakilerden hangisidir? a) Mal ve hizmet üretmek b) Fon akımına aracılık etmek c) Mal ve hizmet değişimi sağlamak d) Gelir düzeyini belirlemek e) Faiz oranlarını belirlemek 2) Bir işletmenin yeni bir makine alarak yeni bir yatırıma girişmesi aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir? a) İşletme sermayesi yatırımı b) Net işletme sermayesi yatırımı c) Sabit sermaye yatırımı d) Öz sermaye yatırımı e) Sürekli sermaye yatırımı 3) Bir finansal varlığın en az hangi miktarda paraya dönüşebileceği ile ilgili özellik aşağıdakilerden hangisidir? a) Paraya çevrilebilirlik b) Bölünebilirlik c) Geri Dönülebilirlik d) Getiri e) Likidite 4) Aşağıdakilerden hangisi finansal kurumların işlevlerinden biri değildir? a) Kredi kullandırmak b) Faiz oranlarının düzeyini belirlemek c) Risk transferini gerçekleştirmek d) Likiditeyi sağlamak e) Tasarruf düzeyini belirlemek 5) Ülkemizde finansal sistemden en fazla kaynak kullanan kurum aşağıdakilerden hangisidir? a) İşletmeler b) Hane halkları c) Devlet d) Yabancılar e) Bankalar

10 6) Aşağıdakilerden hangisi finansal piyasaların unsurlarından biri değildir? a) Fon arz edenler b) Fon talep edenler c) Finansal aracı kurumlar d) İşletmeler e) Yatırım araçları 7) Aşağıdakilerden hangisi menkul kıymet sınıfına dahil edilemez? a) Senet b) Hazine bonosu c) Finansman bonosu d) Tahvil e) Hisse senedi 8) Menkul kıymetlerin ilk defa alınıp satıldığı piyasalara ne ad verilir? a) Spot piyasa b) Türev piyasa c) Birincil piyasa d) İkincil piyasa e) Örgütlenmemiş piyasa 9) Ülkemizde finansal piyasaların en gelişmiş kurumu aşağıdakilerden hangisidir? a) Borsalar b) Bankalar c) Katılım bankaları d) Sigorta şirketleri e) Factoring şirketleri 10) Aşağıdakilerden hangisi menkul kıymetlerin özelliklerinden biri değildir? a) Ortaklık hakkı sağlaması b) Alacaklılık hakkı sağlaması c) Seri halde çıkarılması d) Dönemsel getiri sağlaması e) Vadelerinin sonsuz olması