SERBEST BÖLGELERİN KALKINMAYA ETKİLERİ : MERSİN SERBEST BÖLGESİ

Transkript

1 SERBEST BÖLGELERİN KALKINMAYA ETKİLERİ : MERSİN SERBEST BÖLGESİ Sevgi TÜZÜN RAD * Yavuz Selim GÜLMEZ ** Kübra KOCAOĞLAN *** Öz Günümüzde serbest bölgelerin, gelişmekte olan ülkelerde yerel ekonomiler üzerinde olumlu etkileri olup; uluslararası ticaret ve yatırım olanaklarından daha etkin yararlanılması ve ilave istihdam alanları oluşturulması açısından son derece önemlidir. Ülkemizde temel olarak ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıyla 19 serbest bölge kurulmuştur. Mersin Serbest Bölgesi, gerçekleştirilen ticaret hacmi, bölgede faaliyette bulunan firma sayısı ve çalışan sayısı bakımından ilk sıralarda yer almaktadır. Mersin Serbest Bölgesi toplam ticaret hacmi bakımından Ülkemiz serbest bölgeleri içerisinde 2. sırada olup; 16,0 pay almaktadır. Mersin Serbest Bölgesi nde yerli firmalar öne çıkmaktadır. Mersin Serbest Bölgesi, Türkiye de serbest bölgelerin yarattığı istihdamda 15,0 ile 2. sırada yer almaktadır. Bu çalışmada; Mersin İli ni Serbest Bölgelerin başarılı olmasını etkileyen göstergeler açısından ortaya koymak ve Mersin Serbest Bölgesi nin, bölge ve Türkiye ekonomisindeki önemini saptamak amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Serbest bölgeler, dış ticaret, kalkınma, Mersin, Türkiye IMPACT OF FREE ZONES ON DEVELOPMENT: CASE OF MERSİN FREE ZONE Abstract Free zones have a positive impact on national economies of developing countries, facilitating international trade and investments and creating new employment opportunities. Basically to promote export-oriented investments and production 19 free zone have been established in Turkey. In terms of trade volume, number of companies and employment Mersin free zone is among leading free zones in Turkey. Composed of mostly local companies, Mersin free zone ranks second in Turkey in terms of trade volume and creating employment with a share of 16.0 and 15.0 respectively. In this context factors contributing to success of Mersin free zone along with its impact on regional and national economy were assessed in this study. Keywords: Free zone, foreign trade, development, Mersin, Turkey GİRİŞ Gelişmekte olan ülkelerin hızlı büyüme ihtiyacına karşılık ulusal tasarrufları sınırlıdır. Ulusal tasarrufların düşük seviyede olması dış tasarrufların önemini arttırmaktadır. Türkiye de dış tasarruflar, 1980 sonrası yıllarda özel yabancı sermaye yatırımları ile sağlanmaya çalışılmıştır. Yabancı sermayeyi ülkeye çekebilen politik, ekonomik, sosyal faktörler/göstergeler vardır. Bu faktörlerden biri de Serbest Bölgelerdir. Nitekim doğrudan yabancı yatırımı teşvik etmek için Serbest Bölgeler, hükümetler tarafından kullanılan bir politika aracı olmuştur (Engman ve diğerleri, 2007).Dünya Ticaret Örgütü de, uluslararası ticareti geliştirmek için dış ticareti * Doç.Dr., MEÜ. Erdemli Uygulamalı Teknoloji ve İşletmecilik Yüksekokulu ** MEÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Bilgi Yönetimi Anabilim Dalı *** MEÜ. Erdemli Uygulamalı Teknoloji ve İşletmecilik Yüksekokulu İşletme Bilgi Yönetimi Bölümü 288

2 kolaylaştırıcı uygulama ve yöntemlerinden olan serbest bölgelere yer vermektedir (Bakan ve Gökmen, 2014). Gelişmekte olan ülkelerin endüstriyel kalkınmasında ve ihracatının artmasında serbest bölgelerin katkısının yüksek olduğu fikrinin benimsenmesinden sonra dünyada serbest bölge sayısı hızla artmaya başlamıştır. Başta ABD, Meksika, Brezilya, Arjantin, Almanya, İngiltere, İspanya, Bulgaristan, Macaristan, Romanya, Hindistan, Çin, Güney Kore, Endonezya, Mısır, İran, Ürdün ve Türkiye'nin de aralarında bulunduğu 100'den fazla ülkede 850'den fazla serbest bölge faaliyet göstermektedir. Son yıllarda serbest bölgeler Afrika ülkelerinde de kurulmasına rağmen, en çok Asya ve Güney Amerika ülkelerinde görülmektedir (İTO, 2010). Günümüzde, serbest bölgeler gelişmiş ülkelerde etkin ticari merkezler olarak çok önemli lojistik işlevler üstlenirken; gelişmekte olan ülkeler açısından ise, uluslararası ticaret ve yatırım olanaklarından daha etkin yararlanmak ve ilave istihdam alanları oluşturmak için yeni fırsatların yaratıldığı bir araç olarak ön plana çıkmaktadırlar (Düzenli, 2006). Gelişmekte olan ülkelerin kalkınma öncelikleri, sürdürülebilir bir ekonomik büyüme ortamının yaratılması, dünya pazarlarında rekabet gücünün artırılması, daha iyi istihdam fırsatlarının yaratılması, teknolojik kapasitenin geliştirilmesi gibi hususları içermektedir. Öztürk ve diğerleri, (2009) yaptıkları çalışmalarında; 1970 li yıllarda Serbest Bölgelerin özellikle Güney Kore ve Tayvan gibi ülkelerde ulusal kalkınma politikalarının tamamlayıcı bir aracı olmalarına ek olarak bölgesel kalkınma politikalarında da etkili bir araç olduğunu; Rondinelli (1990) ise serbest bölgelerin yerli sanayilerde iş bulmakta güçlük çeken insanları istihdam edeceği, yerli üretim merkezlerinin ve tarımdaki verimlilikleri yüksek olmayan bölgelerin kaynaklarını kullanacağı ve çarpan etkisi yaratarak ulusal kalkınmaya olduğu kadar bölgesel kalkınmaya da yardım eden etkiler yayacağını belirtmiştir. Birçok gelişmekte olan ülkede, serbest bölgeler bir ülkenin ihracatı için büyük pazarlar yaratmakta, yerel sanayilerle ileri ve geri bağlantılar kurmakta ve böylece çarpan etkisi yaratarak yerel ekonomiler üzerinde olumlu etkiler ortaya çıkarmaktadır (Ahrens ve Meyer-Baudeck, 1995). Öztürk ve diğerleri, (2009) na göre; Güney Kore deki Masan ve Iri, Filipinler deki Bataan ve Malezya daki serbest bölgelerin yanı sıra, Çin'deki Özel Ekonomik Bölgeler (Special Economic Zone), bir çok ülkede serbest bölgelerin bölgesel kalkınmayı olumlu yönde etkilediğini göstermiştir. Öyle ki, serbest bölgelerin kurulduğu yıllarda çoğu küçük bir kasaba olan ve geleneksel olarak tarıma dayalı bir ekonomisi olan geri kalmış bölgeler (örneğin; Malezya daki Penang Bölgesi), serbest bölgelerin kurulması ve başarılı olmalarından sonra hızlı bir büyüme, büyük ölçüde sanayileşme ve ülkenin gelişmiş bölgeleri arasına girme başarısını göstermiştir. Bazı ülkelerde ise bu bölgeler, ülkenin sanayi ve teknoloji merkezleri olmuşlardır (Ahrens ve Meyer-Baudeck, 1995). Türkiye de ihracat için yatırım ve üretimi artırmak, yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak, ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli bir biçimde sağlamak, dış finansman ve ticaret olanaklarından daha fazla yararlanmak için, 1985 yılında 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu nun yürürlüğe girmesi ile serbest bölgeler kurulmaya başlamıştır. Ülkemizde temel olarak ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıyla 19 serbest bölge kurulmuştur. Akdeniz kıyısında; Mersin, Antalya ve Adana-Yumurtalık Serbest Bölgeleri, Ege Bölgesinde; Ege (İzmir), Denizli ve İzmir Serbest Bölgeleri, Marmara 289

3 Bölgesinde; İstanbul Atatürk Havalimanı, İstanbul Endüstri ve Ticaret, İstanbul Trakya, Avrupa, Kocaeli, Tübitak-Mam Teknoloji ve Bursa Serbest Bölgeleri, Karadeniz kıyısında; Trabzon, Rize ve Samsun Serbest Bölgeleri, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde; Mardin ve Gaziantep Serbest Bölgeleri, İç Anadolu Bölgesinde; Kayseri Serbest Bölgesi faaliyete geçmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2015) yılında faaliyete geçen Mersin Serbest Bölgesi, gerek bölgede faaliyette bulunan firma sayısı ve gerekse gerçekleştirilen ticaret hacmi bakımından faaliyette bulunan bölgeler arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Bu bağlamda çalışmanın amacı: - Serbest Bölge tanımını kuramsal olarak açıklamak, - Türkiye deki serbest bölgelerin ve Mersin Serbest Bölgesi nin bölge ve Türkiye ekonomisindeki önemini ortaya koymaktır. TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ ve MERSİN SERBEST BÖLGESİ Serbest Bölgeler: Tanımı Serbest Bölgeler; ülkenin siyasi sınırları içinde olmakla beraber, ülkede geçerli ticari, mali ve iktisadi alanlara ilişkin hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı, mevzuata göre birçok açıdan bir nevi yabancı ülke statüsüne sahip, sınai ve ticari faaliyetler için daha geniş teşviklerin tanındığı ve fiziki olarak ülkenin diğer kısımlarından ayrılan yerlerdir (ITO, 2010). Bu bölgelerdeki firmalara sağlanan gümrük ayrıcalıklarının yanı sıra, çeşitli vergi muafiyetleri tanınmakta, dünya standartlarında iletişim ve haberleşme gibi altyapı olanakları sunulmakta ve ihracata yönelik üretim çeşitli şekillerde sübvanse edilmektedir (Deniz Haber Ajansı, 2014). Tahmaz (2011), serbest bölgeleri; bir işletmenin çeşitli ithalat ve ihracat sınırlamalarına tabi olmadan, dünya pazarlarında etkin rekabete girebilmesine olanak sağlayan endüstriyel park ve transit yükleme merkezi olarak tanımlamıştır. Serbest bölgelerin kurulmasının temel amaçları yatırımı ve üretimi artırmak, yabancı sermaye yatırımlarını ve teknoloji girişini sağlayarak dış ticareti artırmak, dış finansman ve ticaret olanaklarından daha fazla yararlanmak, gelişmiş üretim ve yönetim tekniklerinin yurt dışından ülkeye getirilerek teknoloji transferi sağlamak ve yeni istihdam olanakları yaratmak suretiyle ekonomik standartları yükseltmektir (Paksoy ve Güllü, 2011; Tümenbatur, 2012). Tablo 1. Kim Kazanır ya da Kaybeder? Yerli Tüketiciler Ev sahibi ülke tüketicileri ithal ürünlere daha az para öderler Serbest bölgedeki Ev sahibi ülkedeki üreticiler üreticiler daha düşük maliyetle üretim ve yabancı ülkeye daha fazla ihracat yapabilirler Serbest bölge dışındaki üreticiler Serbest bölgeden ev sahibi ülkeye yapılan ithalatla rekabet etmek zorunda kalırlar Yabancı Ev sahibi ülkeden ithal edilen ürünlere daha az para öderler Ev sahibi ülkeye ve yabancı ülkeye daha fazla ürün satabilirler Hissedilir etki beklenmez Hükümet Vergi geliri kaybına uğrar Hissedilir etki beklenmez 290

4 Kaynak: Taşdan, K. ve İlkdoğan, U. (2014). Tarım Ürünleri Dış Ticaretinde Bir Fırsat Alanı: Serbest Bölgeler. XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 3-5 Eylül. Samsun. Kurulduğu ülkenin ekonomik ve coğrafi yapısı, ülkenin serbest bölgeden beklentileri ve serbest bölgeyi düzenleyen hukuki yapının farklılığı çeşitli serbest bölge uygulamalarını ortaya çıkarmaktadır. Serbest bölge türlerin birbirinden kesin çizgilerle ayırmak mümkün olmamakla birlikte faaliyetin türü (serbest bölgelerin faaliyetleri sadece ticari olabildiği gibi, ticari ve endüstriyel bir nitelik taşıyabilir) ve dış ticaretin yönü (bölgenin faaliyetlerinin ithalata mı yoksa ihracata mı yönelik olduğu) esasına dayanır. Gelişmiş ülkelerde iç piyasaya (ithalata) yönelik serbest bölge sayısı fazlayken, gelişmekte olan ülkelerde daha çok ihracata yönelik serbest bölgeler faaliyet göstermektedir. Bazı serbest bölgeler ise hem ithalata hem de ihracata yönelik olarak faaliyette bulunmaktadır (Fettahlıoğlu ve Dereli, 2012). Bu bağlamda; gelişmekte olan ülkelerdeki serbest bölgeler genellikle Serbest Üretim Bölgeleri (Free Production Zone) veya İhraç İşlem Bölgesi (Export Processing Zone) olarak tanımlanmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki serbest bölgelerde ticaret ön plana çıktığından bu bölgeler Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zone) veya Dış Ticaret Bölgesi (Foreign Trade Zone) olarak adlandırılmaktadır. Türkiye deki Serbest Bölgeler Türkiye de serbest bölgelerin kurulmasıyla ilgili gelişmeler 24 Ocak 1980 Kararları'nın uygulanmasıyla başlamıştır. Ekonomide dışa açılma ve liberalleşmenin, yabancı sermaye yatırımları için teşvik edici politikaların, daha güvenli bir iş ortamının ve daha az bürokrasinin hedeflendiği bu dönemde, 15 Haziran 1985 tarihinde "3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu" yürürlüğe girmiştir (İTO, 2010). Türkiye deki serbest bölge uygulamaları ise hem ticaret hem de üretim amacıyla oluşturulduğundan Serbest Bölge (Free Zone) olarak adlandırılmaktadır (Öztürk ve diğerleri, 2009). Tablo 2. Türkiye Serbest Bölgeler Sıra Serbest Bölgeler Faaliyete Arazi Altyapıyı Başlama Durumu Yapan Tarihi Alan (m 2 ) İşletici Firma 1 Mersin 1987 Kamu Devlet MESBAŞ A.Ş. 2 Antalya 1987 Kamu Devlet ASBAŞ A.Ş. 3 Ege 1990 Kamu Özel ESBAŞ A.Ş. 4 İstanbul AHL 1990 Kamu Devlet İSBİ A.Ş. 5 Trabzon 1992 Kamu-TDİ Özel TRANSBAŞ A.Ş. 6 İstanbul Endüstri 1995 Özel Özel DESBAŞ A.Ş. ve Ticaret 7 Mardin 1995 Özel Özel MASBAŞ A.Ş. 8 *Doğu Anadolu 1995 Kamu Kamu DASBAŞ A.Ş. 9 **İMKB Uluslararası Menkul Kıymetler 10 İzmir-Menemen Deri 1997 İMKB İMKB - İMKB Başkanlığı 1998 Özel Özel İDESBAŞ A.Ş. 291

5 11 Samsun 1998 Kamu Özel SASBAŞ A.Ş. 12 Rize 1998 Kira-Çaykur Özel RİSBAŞ A.Ş. 13 İstanbul-Trakya 1998 Özel Özel İSBAŞ A.Ş. 14 Kayseri 1998 Özel Özel KAYSER A.Ş. 15 Avrupa 1999 Özel Özel ASB A.Ş. 16 Gaziantep 1999 Özel Özel GASBAŞ A.Ş. 17 Adana-Yumurtalık 1999 Kamu Özel TAYSEB A.Ş. 18 Bursa 2001 Özel Özel BUSEB A.Ş. 19 Denizli 2001 Özel Özel DENSER A.Ş. 20 Kocaeli 2001 Kamu Özel KOSBAŞ A.Ş. 21 TUBİTAK-MAM Araştırma Merkezi Kaynak: Uzay, N. ve Tıraş, H. (2009). *Doğu Anadolu Tarihinde kapatılmıştır. **İMKB Tarihinde kapatılmıştır Kamu Kamu TEKNOKEN T A.Ş. Serbest bölgelerde uygulanan gümrük muafiyeti ve serbest bölgeden elde edilen her türlü gelire sağlanan vergi muafiyeti, serbest bölge kurulması için taleplerin artmasına neden olmuştur (Güllülü ve diğerleri., 2001). Türkiye de, 21 adet serbest bölge hizmete girmiştir. Ancak, Doğu Anadolu ve İMKB Serbest Bölgeleri kapatılmış ve Ülkemizdeki serbest bölge sayısı 19 a düşmüştür (Tablo 2). Ülkemizdeki serbest bölgeler, faaliyet konuları ve fonksiyonları bakımından karma bir yapı göstermektedirler. Genel olarak faaliyet konuları; üretim, alım-satım, depo işletmeciliği, işyeri kiralama, montaj demontaj, bakım-onarım, bankacılık, sigortacılık, kıyı bankacılığı, finansal kiralama, yükleme, boşaltma ve endüstriyel faaliyetlerdir. Serbest bölgelerin faaliyet ruhsatlarının konularına göre dağılımında alım-satım faaliyeti yapan firmaların öne çıktığı görülmektedir (Tablo 3). Antalya ve Mersin Serbest Bölgelerinde ticari faaliyetler ana ağırlığı teşkil ederken, Ege Serbest Bölgesi nde yüksek teknolojiye dayalı üretim faaliyetlerine yer verilmiştir. Diğer taraftan, İstanbul-Trakya Serbest Bölgesi tekstil ve konfeksiyon imalatı ağırlıklı olmak üzere her türlü malın alım-satım faaliyetlerine olanak tanırken, İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi tekstil ve konfeksiyon, elektronik ve optik alım-satım ve depolanması alanında faaliyet göstermektedir. İzmir-Deri Serbest Bölgesi ise, deri ve deriye yönelik her türlü imalat, depolama ve alım-satım faaliyetleri için kurulmuş bir özel sektör serbest bölgesidir. Adana-Yumurtalık Serbest Bölgesi, ağır sanayi yatırımlarına yönelik olarak kurulmuştur. Fonksiyonları bakımından serbest liman niteliğinde olan Trabzon Serbest Bölgesi de, Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi olan ülkeler ile Avrupa ülkeleri arasında, transit mal taşımacılığında bir üs olarak faaliyet gösterme özelliğini taşımaktadır (URL-1). Buna göre; Ekonomi Bakanlığı (2015) Ekonomik Görünüm adlı raporunda; serbest bölgelerde sektörel yoğunlaşma alanlarını aşağıdaki gibi belirtmektedir: Serbest Bölgeler İstanbul AHL Antalya Kocaeli Avrupa Mersin Sektörel Yoğunlaşma Hizmetler ve yazılım Yat inşası, medikal aletler Gemi inşası Hazır giyim Hazır giyim 292

6 Bursa İzmir TÜBİTAK-MAM Adana-Yumurtalık Otomotiv alt endüstrileri Deri Ar-Ge faaliyetleri Gemi tamir ve bakımı Tablo 3. Serbest Bölge Faaliyet Ruhsatlarının Konularına Göre Dağılımı Breakdown of Free Zone Operation Licences FAALİYET KONULARI USER'S ACTIVITIES YERLİ LOCAL YABANCI FOREIGN TOPLAM TOTAL Üretim Production , , ,7 Alım-satım Purchasing-Selling , , ,4 Diğer Other , , ,9 Toplam Total , , ,0 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Serbest bölgelerde verilen ruhsat sayısı dir. Bu ruhsatların 48,4 ü alım-satım faaliyet konusuna verilirken; 30,7 si üretim konusunda verilmiştir (Tablo 3). Tablo 4. Serbest Bölgeler Ticaret Hacminin, Ülkelere Göre Dağılımı (1.000 ABD $) Breakdown of The Trade Volume by Countries (US $ 1.000) Ülkeler OECD ve AB Ülkeleri OECD and EU COUNTRIES Bölgelere giriş INFLOW TO ZONES Bölgelerden çıkış OUTFLOW FROM ZONES TOPLAM TOTAL , , ,8 a)ab (28) Ülkeleri EU (28) COUNTRIES b)diğer OECD Ülkeleri OTHER OECD COUNTRIES ,7 8, ,6 5, ,8 7,0 Diğer Avrupa Ülkeleri OTHER EUROPEAN COUNTRIES , , ,1 Bağımsız Devletler Topluluğu , , ,4 Kuzey Afrika ve Ortadoğu NORTH AFRICA & MIDDLE EAST , , ,1 293

7 Diğer Ülkeler OTHER COUNTRIES , , ,5 Türkiye , , ,1 TOPLAM , , , 0 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Tablo 4 de görüldüğü gibi; günümüzde serbest bölgelere giriş çıkışta toplam ticaret hacmi (1 000 ABD $) dır. Serbest Bölgelere giriş (42,9) ve çıkışta (35,5) ilk sırayı OECD ve AB ülkeleri almaktadır. Toplam ticaret hacminin 31,8'i AB ülkeleri, 9,1 i Kuzey Afrika-Ortadoğu, 5,4 ü Bağımsız Devletler Topluluğu ve 33,1 i ise Türkiye'ye aittir. Tablo 5. Yönü İtibariyle Toplam Ticaret Hacmindeki Değişmeler (1.000 ABD $) Directional Changes in Total Trade Volume (US $ 1.000) Yurt İçinden Serbest Bölgelere From Domestic Market To Zones 12,4 11,8 12,9 12,4 12,2 Serbest Bölgelerden Yurt Dışına From Zones To Third Countries 23,5 30,6 30,7 33,1 35,5 Yurt Dışından Serbest Bölgelere From Third Countries To Zones 35,6 32,0 31,5 32,2 31,4 Serbest Bölgelerden Yurt İçine From Zones To Domestic Market 28,5 25,6 24,9 22,3 20,9 TOPLAM / TOTAL 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Tablo 5 de görüldüğü gibi; yılları arasında yönü itibariyle sadece serbest bölgelerden yurt dışına ticaret hacmi artmış; 2010 yılında 23,5 olan serbest bölgelerden yurt dışına ticaret hacmi, 2014 yılında 35,5 olarak gerçekleşmiştir. Diğer bir deyişle, genel olarak serbest bölgeler, ihracatı artırmıştır. Tablo 6. Serbest Bölgeler İtibariyle Yıllık Ticaret Hacimleri (1.000 ABD$) Annual Trade Volume of Free Zones (US $ 1.000) BÖLGELER ZONES Değer ($) Değer ($) Değer ($) İstanbul Endüstri ve Ticaret Istanbul Industry & Trade , , ,8 Ege Aegean , , ,0 İstanbul Atatürk Havalimanı Istanbul Atatürk Airport , , ,8 Mersin Mersin , , ,0 İstanbul Trakya Istanbul Thrace , , ,3 Bursa , , ,6 294

8 Bursa Avrupa Europe Antalya Antalya Kocaeli Kocaeli Kayseri Kayseri İzmir Izmir Samsun Samsun Adana-Yumurtalık Adana-Yumurtalık Gaziantep Gaziantep TÜBİTAK-MAM Tek. TUBITAK-MAM TECH. Trabzon Trabzon Denizli Denizli Rize Rize Mardin* Mardin TOPLAM TOTAL , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, *Mardin Serbest Bölgesinde kayda değer bir ticaret hacmi bulunmamaktadır. Serbest bölgelerimizin ticaret hacimleri incelendiğinde; 2014 yılında Ege Serbest Bölgesi 19,1 ile ilk sırada yer alırken; Mersin Serbest Bölgesi 16,0 ile 2. sırada ve İstanbul Endüstri ve Ticaret Serbest Bölgesi 14,8 ile 3. sırada yer almaktadır. Samsun, Gaziantep, Trabzon, Denizli ve Rize Serbest Bölgelerinin ise ticaret hacimleri yok denecek kadar azdır (Tablo 6). Serbest Bölgelerde faaliyet gösteren, en önemli sektör, sanayi sektörüdür. Toplam faaliyet konuları içerisinde sanayi yaklaşık 93 lük bir paya sahiptir ve sanayi ürünleri, sektör içerisinde en yüksek payı almaktadır (85). Tarım sektörü 7 pay almakta olup; bitkisel ürünler, tarım sektörü içinde en yüksek paya sahiptir. Bunu 5,7 ile işlenmiş tarım ürünleri izlemektedir. Madencilik ve Taşocakçılığı sektörünün ise toplam ticaret hacmi içerisinde payı çok düşük olup; yok denecek kadar azdır (Tablo 7). 295

9 Tablo 7. Serbest Bölgeler Ticaret Hacminin Sektörlere Göre Dağılımı (1.000 ABD $) Breakdown of The Trade Volume by Sectors (US $ 1.000) SEKTÖRLER TOPLAM TOTAL (2013) TOPLAM TOTAL (2014) I. TARIM AGRICULTURE , ,9 A. BİTKİSEL ÜRÜNLER VEGETABLE PRODUCTS B. HAYVANSAL ÜRÜNLER LIVESTOCK PRODUCTS , , , ,2 C. SU ÜRÜNLERİ FISHERY PRODUCTS , ,02 D. ORMAN ÜRÜNLERİ FORESTRY PRODUCTS , ,2 II. MADENCİLİK ve TAŞOCAKÇILIĞI , ,3 MINING & QUARRYING III. SANAYİ INDUSTRY , ,8 A. İŞLENMİŞ TARIM ÜRÜNLERİ PROCESSED AGRICULTURAL PRODUCTS B. İŞLENMİŞ PETROL ÜRÜNLERİ PROCESSED PETROLEUM PRODUCTS C. SANAYİ ÜRÜNLERİ INDUSTRIAL PRODUCTS , , , , , ,2 TOPLAM / TOTAL , ,00 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Serbest bölgelerin, istihdam yaratmada ülke ekonomisine önemli katkıları bulunmaktadır. Serbest bölgelerde doğrudan ve dolaylı olarak istihdam yaratılmaktadır. Ege Serbest Bölgesi Türkiye de serbest bölgelerin yarattığı istihdamda 27,7 ile en büyük paya sahiptir. Bunu yaklaşık 15,0 ile Mersin ve Bursa Serbest Bölgeleri izlemektedir (Tablo 8). Tablo 8. Serbest Bölgelerde İstihdam Employment Structure of Free Zones Bölgeler İşçi Büro Personeli Diğer Toplam Zones Worker Office Staff Other Total Ege ,7 Bursa ,1 296

10 Mersin ,2 Antalya ,3 İstanbul Endüstri ve ,1 Ticaret Kocaeli ,2 TÜBİTAK-MAM Tek ,3 Avrupa ,4 Kayseri ,8 İzmir ,5 İstanbul Trakya ,3 İstanbul Atatürk ,0 Havalimanı Adana-Yumurtalık ,1 Samsun ,7 Gaziantep ,3 Trabzon ,08 Denizli ,05 Mardin Rize TOPLAM ,0 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Mersin Serbest Bölgesi Mersin İli nüfusu kişidir. Mersin, km² yüzölçümü ile Türkiye yüzölçümünün 2 sine denk gelmektedir. Mersin, Türkiye nin birçok alanında en gelişmiş illerinden birisidir. Bu gelişmenin sebepleri toprakların verimli olması, sanayi bakımından ileri durumda bulunması, doğal ve yer altı kaynakları bakımından zengin olması, Mersin limanının ve Mersin petrol rafinerisinin olmasıdır. Mersin, denizyolu taşımacılığı bakımından çok önemli bir merkezdir. Bölgenin ticari gelişiminin en önemli unsurlarından olan Mersin limanı Avrupa, ABD ve Ortadoğu arasında önemli bir transfer merkezidir. Mersin ili maden bakımından zengin sayılmaktadır. Krom, bakır, demir, kuvarsit, alüminyum, barit ve dolamit çıkarılmaktadır. Bir kısmı Mersin limanından dış ülkelere ihraç edilmektedir (TÜİK, 2013). Bu bağlamda; Mersin, Türkiye nin lokomotif kentleri arasındadır. Serbest bölgelerin başarıları, pek çok ülkede, bu bölgelerin çekebildikleri yabancı sermayenin büyüklüğü ile ölçülmektedir. Türkiye de ise, bir serbest bölgenin ne denli başarılı olduğu, çekebildiği yabancı sermaye büyüklüğü yanında, serbest bölgedeki istihdam, ihracat ve katma değer gibi başka ölçütlere de bakılarak değerlendirilmek durumundadır. Bir serbest bölgenin başarılı olabilmesinin ön şartı; bu bölgenin, yatırım yapan müteşebbislerle dolmasına, giderek ev sahibi ülke ile ilişkilerinin artmasına ve daha sonra da buradan ayrılmak istememelerine bağlıdır (Atik, 1998). Ağaç ve diğerleri, (2015) yaptıklarında çalışmalarında; serbest bölgelerin başarısını etkileyen en önemli ölçütün yer seçimi olduğunu belirterek; serbest bölgeler kurulurken göz önüne alınması gereken ölçütleri Tablo 9 da ortaya koymuşlardır. 297

11 Tablo 9. Serbest Bölgelerin Başarısını Etkileyen Göstergeler Göstergeler Açıklama Kaynak Birim Taşımacılık Türü Sayısı Ülkelere Yakınlık Enerji Altyapısı İşsizlik Oranı Devlet Teşviki Nitelikli Eleman Sayısı Dış Ticaret İlin sahip olduğu toplam taşımacılık türü (kara-demirdeniz-hava hattı) sayısı İlin komşu (sınırı) olduğu ülke sayısı İlin sahip olduğu toplam kurulu enerji gücü miktarı İlin işsizlik oranı İlin teşvik seviyesi İldeki ön lisans ve üstü mezun sayısı İlin toplam dış ticareti Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Madani (1999); Öztürk (2002); Kinunda-Rutashobya (2003); Engman vd. (2007) Rondinelli (1987); Öztürk (2002) Kusago ve Tzannatos (1998); Madani (1999); KinundaRutashobya (2003); Engman vd. (2007) Rondinelli (1987); Mclntyre vd. (1996); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007) Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Madani (1999); Öztürk (2002); Kinunda-Rutashobya (2003); Engman vd. (2007); Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Öztürk (2002); Milberg ve Amengual (2008) Warr (1989); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007); Sawkut vd. (2009) Adet Adet MW Derece Taşıt Sayısı İlde kayıtlı kamyon Resmi kayıtlar Adet Göç Hızı İlin net göç oranı Rondinelli (1987) Kaynak: Ağaç ve diğerleri, Buna göre; Tablo 9 da verilen göstergeler açısından Mersin İli nin durumu incelendiğinde (Tablo 10); Taşımacılık Türü Sayısı - Türkiye de yurt içi yük taşımaları ağırlıklı olarak karayolu; yurt dışı yük taşımaları ise denizyolu ile yapılmaktadır. Yurt içi yük taşımalarında karayolu 87,5, demiryolu 4,4, denizyolu 7,3 ve boru hattı ile yük taşıma ise 7,0 oranlarında pay almaktadır. Yurt dışı yük taşımalarının ise 94,9 u denizyolu, 1,0 ı demiryolu, 5,1 i de boru hattı taşımacılığı ile yapılmaktadır (TOBB, 2012). Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili olması ve sahip olduğu boğazlar sebebiyle, denizyolu taşımacılığında önemli bir rekabet avantajına sahiptir. Doğu Akdeniz in önemli limanlarından birine sahip olan Mersin, demiryolu ve karayolu bağlantıları ile Orta Doğu ticareti için ideal bir transit limanıdır. Geniş bir hinterlanda sahip olan Mersin Limanı, kara ve demiryolları aracılığıyla iç kesimlerle bağlantılıdır (URL -4). Kişi 298

12 Doğu Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve iç Anadolu Bölgesi de ithalat ve ihracat faaliyetlerini gerçekleştirmek için Mersin Limanını kullanmaktadır. Ayrıca Ortadoğu ülkeleri ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ne, ABD ve AB ülkelerine ithalat-ihracat ve bu ülkelere transit yük taşımacılığı yapılmaktadır. Denizyolu ile gelen transit yükler demir yolu ile Orta Doğu ülkeleri ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine taşınmaktadır. Mersin de havaalanı bulunmamaktadır. Havayolu ulaşımı İl merkezine 69 km. uzaklıktaki Adana havaalanından yapılmaktadır (MTSO, 2015). Ülkelere Yakınlık - Mersin, Türkiye nin Doğu Akdeniz sahilinde coğrafi bakımdan en iyi konumda olan illerindendir. Rusya, Türk Cumhuriyetleri, Orta Doğu ülkeleri, Akdeniz ve Kuzey Afrika pazarlarına yakınlığı sebebiyle Mersin İli son derece önemlidir. Mersin Serbest Bölgesi de; bir merkez teşkil edecek şekilde kurulmuştur (Atik, 1998). Tablo 10. Serbest Bölgelerin Başarısını Etkileyen Göstergeler İle Mersin Göstergeler Açıklama Veri Birim Taşımacılık Türü Sayısı Ülkelere Yakınlık Enerji Altyapısı Mersin in sahip olduğu taşımacılık türü sayısı Mersin in komşu (Akdeniz) olduğu ülke sayısı Mersin in sahip olduğu toplam kurulu enerji gücü miktarı Karayolu, denizyolu ve havayolu Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Suriye, Lübnan, İsrail, Mısır Adet Adet 977 MW İşsizlik Oranı Mersin in işsizlik oranı 12.4 Devlet Teşviki Mersin in teşvik seviyesi Bölge 3 kapsamında yararlanılmaktadır Derece Nitelikli Eleman Mersin de ön lisans ve üstü Sayısı mezun sayısı Kişi Dış Ticaret Hacmi Mersin in dış ticaret hacmi ABD $ Taşıt Sayısı Mersin de kayıtlı kamyon sayısı Adet Göç Hızı Mersin in net göç oranı 0,44 Enerji Altyapısı Türkiye de bulunan santrallerin kurulu gücü MW dır. Mersin ilinde santrallerin kurulu gücü 977 MW dır ve İl tüketimini karşılama oranı 79 dur. Türkiye de bulunan santrallerin kurulu gücünün 1,4 ü Mersin dedir (URL 5). Türkiye kişi başına elektrik tüketimi 2577 KWh tir. Mersin de ise kişi başına elektrik tüketimi 2115 KWh olup; Türkiye ortalamasının altındadır. Devlet Teşviki Türkiye de yatırım teşvik sistemi dört ayrı rejimden oluşmaktadır. Bunlar; Genel Yatırım Teşvik Uygulamaları, Bölgesel yatırım Teşvik Uygulamaları, Büyük Ölçekli Yatırım Teşvik Uygulamaları ve Stratejik Yatırım Teşvik Uygulamalarıdır. Yerli ve yabancı 299

13 yatırımcılar bu teşviklerden eşit oranda yararlanabilmektedir. Yatırımın Bölgesel Yatırım Teşvik Uygulamaları kapsamında Mersin İli Bölge 3 de yer almaktadır. Yatırımın Mersin de gerçekleşmesi halinde KDV İstisnası, Gümrük Vergisi Muafiyeti, Vergi İndirimi (60), Sosyal Sigortalar Prim Desteği (işveren payı-destek üst sınırı 20), Faiz Oranı Desteği (yerli krediler için 3 puan, dövize endeksli krediler için 1 puan) sağlanmaktadır (URL 6). İşsizlik Oranı - Türkiye işsizlik oranı 9,7 ve Mersin in işsizlik oranı 12,4 dir. Mersin bu işsizlik oranı ile Türkiye ortalamasının üstündedir ve en yüksek işsizlik oranına sahip 10. il konumundadır. Mersin İli nde işgücüne katılma oranı 50,7 ve istihdam oranı 44,4 tür. Mersin İli istihdam oranı 44,4 ile 57. sıradadır. Türkiye de işgücüne katılım oranı 50,8 ve istihdam oranı 45,9 dur (TÜİK, 2013). Nitelikli Eleman Sayısı - Türkiye ilkokul net okullaşma oranı 99,57, ortaokul net okullaşma oranı 94,52 ve ortaöğretim (Lise) net okullaşma oranı 76,65 dir. Mersin de ilkokul net okullaşma oranı 99,47, ortaokul net okullaşma oranı94,75 ve ortaöğretim (Lise) net okullaşma oranı 77,42 dir (TÜİK, 2013). Mersin de okullaşma oranı, eğitimöğretimin üst derecelerinde Türkiye ortalamasının üstüne çıkmaktadır. 2012/'13 öğretim döneminde Türkiye genelinde yükseköğretim kurumlarında önlisans ve lisans düzeyinde mezun sayısı ve Mersin ilinde önlisans ve lisans düzeyinde mezunların sayısı (1,57) 8 982'dir. Mersin de yüksekokul ve fakülte mezunlarının oranı (15 yaş üstü grubun nüfusa oranı) 11,6 dır (TÜİK, 2013). Dış Ticaret Hacmi - Türkiye; Avrupa, Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Orta Asya ya açılan bir kapı özelliği taşımaktadır. Türkiye nin ticaret hacmi milyon ABD $ olup; ihracatı milyon $ ve ithalatı milyon $ dır. Mersin in toplam ticaret hacmi ise $ dır. Bunun 43,0 ü ithalat ve 56,0 sı ihracattır (TÜİK 2014). Mersin, Türkiye toplam ticaret hacminin yaklaşık 5,9 unu oluşturmaktadır. Taşıt Sayısı - Türkiye de motorlu kara taşıt sayısı dir. Mersin de motorlu kara taşıt sayısı olup; 2,8 pay ile 8.sıradadır (MTSO, 2014). Göç Hızı - Mersin nüfus büyüklüğü bakımından 10. sıradadır. Mersin İli nin aldığı göç , verdiği göç kişidir. Net göç 755 olup; net göç hızı 0,44 tür. Mersin, net göç alan iller sıralamasında 24. sırada yer almaktadır (MTSO, 2014). Tablo 11. Mersin Serbest Bölge İşletici A.Ş. nin (MESBAŞ) Faaliyet Konuları Alım Satım Ticareti yapılan malların alım-satımı, depolanması, etiketlenmesi, ambalajlanması ve sergilenmesi Üretilen malın yanı sıra, bu malın üretiminde kullanılan ham madde ve ara Üretim maddelerin alım-satımı, depolanması, markalanması, ambalajlanması, etiketlenmesi ve sergilenmesi Depolama Kullanıcı veya kullanıcı olmayan diğer kişi veya kuruluşların mallarının depolanması İşyeri Kiralama Kullanıcılara hazır işyerlerinin kiraya verilmesi Bankacılık Sigortacılık Kullanıcı veya kullanıcı olmayan diğer kişi veya kuruluşlara bankacılık ve sigortacılık hizmetleri sunulması Montaj Ticareti yapılan malların montaj veya demontajlarının yapılması 300

14 Demontaj Bakım Ticareti yapılan malların bakım onarımlarının yapılması Onarım Makine Parkı Makine Parkı Kaynak: MESBAŞ web sitesindeki verilerden uyarlanmıştır. ( 14/11/2015) Ülkemizde ilk serbest bölge 1985 yılında Mersin de kurulmuş ancak, 1987 yılında faaliyete başlamıştır. Mersin Serbest Bölgesi nin toplam brüt alanı m 2, net parsel alanı m 2 ve kiraya verilen toplam alan m 2 dir (MTSO, 2014). Serbest Bölge tarih sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile MESBAŞ (Mersin serbest Bölge İşletici A.Ş.) tarafından işletilmektedir. Sermayesinin 24'ü kamu sektörüne, 76'sı özel sektöre aittir (URL-3). Mersin Serbest Bölgesi nde kişi istihdam edilmekte olup; Türkiye Serbest Bölgeleri içinde istihdam edilen kişi sayısı bakımından 15,2 payla 2.sırada yer almaktadır (MTSO, 2014). Ülkemizdeki serbest bölgeler, faaliyet konuları ve fonksiyonları bakımından karma bir yapı göstermekte olup; Mersin Serbest Bölgesi nde esas faaliyet konusunu, ticari faaliyetler oluşturmaktadır. Mersin Serbest Bölge sinde faaliyette bulunan firmaların, faaliyet ruhsatlarının konularına göre dağılımına bakıldığında; alım satım alanında iş yapan firmaların (45) birinci sırada yer aldığı görülmektedir. Bunu üretim yapan firmalar (26) izlemektedir (Tablo 12). Türkiye serbest bölgelerinde alınan ruhsatlar içinde Mersin Serbest Bölgesi nin payı 21,7 dir. Tablo 12. Mersin Serbest Bölgesi Faaliyet Ruhsatlarının Konularına Göre Dağılımı (2014) Yerli ve Faaliyet Yerli Yabancı Genel Yabancı Ortak konuları Toplam Kiracı Yatırımcı Kiracı Yatırımcı Kiracı Yatırımcı Alım 45, Satım Üretim ,0 Kiralama ,0 Depolama ,2 Bankacılık Sigortacılı k ,2 Montaj 0, Demontaj İşletici ,2 Diğer ,9 Toplam ,0 Kaynak: Mersin Ticaret ve Sanayi Odası Ekonomik Rapor, (2014). Mersin Serbest Bölgesi nde 438 firma bulunmaktadır. Bu firmaların 75,8 i yerli firmalar, 15,1 i yabancı firmalar ve 9,1 i yerli-yabancı ortaklığı olan firmalardır (MTSO, 2014). Mersin Serbest Bölgesi, yabancı firmalardan çok yerli firmaların ilgisini çekmektedir. Bu durum şu şekilde açıklanabilir: Yerli firmalar, serbest bölgede gümrük ayrıcalıklarının yanı 301

15 sıra, çeşitli vergi muafiyetlerinden yararlanmaktadır. Ayrıca serbest bölgelerde, yüksek standartlarda iletişim ve haberleşme gibi altyapı olanaklarının olması ve ihracata yönelik üretimin çeşitli şekillerde sübvanse edilmesi yerli firmaları öne çıkarmaktadır. Mersin Serbest Bölgesi bin $ ticaret hacmi ile Ülkemiz serbest bölgeleri içerisinde toplam ticaret hacmi içerisinde 2. sıra olup; 16,0 pay almaktadır. Mersin Serbest Bölgesi toplam ticaret hacminin 18 ini Avrupa ülkeleri, 11 ini Amerika ülkeleri, 23 ünü Asya ülkeleri 3 ünü Afrika ülkeleri ve 39 unu Türkiye oluşturmaktadır (MTSO, 2014). Mersin Serbest Bölgesi nin toplam ticaret hacminin 39 unun Türkiye ye olması, Mersin Serbest Bölgesi nin esas itibariyle ithalatın yüksek olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle, Mersin Serbest Bölgesi nde daha çok ithalat yapılmaktadır. Mersin Serbest Bölgesi nde toplam ticaret hacminin sektörel dağılımında en yüksek payı, sanayi sektörü (69,1) almaktadır. Tarım sektörünün toplam ticaret hacmindeki payı ise; 30,2 dir. Türkiye Serbest Bölgelerinin ticaret hacminin sektörel dağılımında, Mersin Serbest Bölgesi nde tarım sektörü 69,0 pay ile öne çıkmaktadır. Madencilik ve taşocakçılığı sektörü 31 ve sanayi sektörü 12 pay almaktadır (Tablo 13). Tablo 13. Mersin Serbest Bölgesi Ticaret Hacminin Sektörel Dağılımı ABD $ Sektörler Türkiye Serbest Bölgeleri Mersin Serbest Bölgesi Mersin Serbest Bölgesi nin Payı 1. Tarım Bitkisel Ürünler Hayvansal ürünler ,6 0,001 Su Ürünleri Orman Ürünleri ,5 2. Madencilik-Taşocakçılığı Sanayi İşlenmiş Tarım Ürünleri İşlenmiş Petrol Ürünleri Sanayi Ürünleri Toplam Kaynak: MTSO, Aylık Göstergeler, Mersin Ticaret ve Sanayi Odası. SONUÇ Mersin sahip olduğu coğrafi konum ile büyük avantaja sahiptir. Gerek AB ülkeleri gerekse Ortadoğu pazarlarına ulaşmak oldukça kolaydır. Doğu Akdeniz in önemli limanlarından birine sahip olan Mersin, demiryolu ve karayolu bağlantıları ile Orta Doğu ticareti için ideal bir transit limanıdır. Mersin Serbest Bölgesinde ticari faaliyetler öne çıkmaktadır. Türkiye de serbest bölgeler içinde Mersin Serbest Bölgesi ticaret hacmi, firma sayısı ve firmaların aldığı ruhsat sayısı, istihdamdaki payı ile ilk sıralarda yer almaktadır. Mersin bu önemli avantajını yeterince değerlendirememektedir. 302

16 Mersin Serbest Bölgesi, sahip olduğu coğrafi konum, Mersin Limanı, işgücü potansiyeli, nitelikli insan kaynakları, aldığı devlet teşviki ile daha fazla yabancı sermayeyi çekebilmeli, yeni yatırımları, üretim faaliyetlerini ve ihracatı artırmalıdır. Dahası katma değeri yüksek ürünler üretebilmek için teknoloji transferi yapmalıdır. Kaynaklar Ağaç, G., Baki, B., Peker, İ., Ar, İ. M., Çok Kriterli Karar Verme Tekniklerini Kullanarak Serbest Bölge Yer Seçimi: Doğu Anadolu Bölgesi Örneği, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss Ahrens, J., ve Meyer-Baudeck, A Special Economic Zones: Shortcut or Raoundaboutway Towards Capitalism, Inter-Economics, March/April 1995, Atik, A.H., Serbest Bölge ve Türkiye de Serbest Bölgeler, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Araştırma Müdürlüğü GA/98-1-1, Ankara. Bakan, S. ve Gökmen, S., Serbest Bölgeler ve Dış Ticaret İlişkisi: Gaziantep Serbest Bölgesi Örneği, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (Electronic Journal of Social Sciences), Güz, Cilt:13, Sayı:51, s Deniz Haber Ajansı, Serbest Bölgeler Yasası Değişiyor, Ölçekler Büyüyor, 19 Kasım Düzenli, C Doğrudan yabancı Yatırımların Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerine Etkileri: Serbest Bölgeler Açısından Bir Analiz, Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ekonomi Bakanlığı, Ekonomik Görünüm, Ekim ;jsessionid=UiejBtBUmNUzlnS8P3Z7DYLbHm4sXuHabiQTFPB9Q9CgX39z h78b! Engman, M., Onodera, O., Pinali, E Export Processing Zones: Past and Future Role in Trade and Development, OECD Trade Policy Working Papers, Vol:53, OECD Publishing. Fettahlıoğlu, S., ve Dereli, S. F Türkiye de Serbest Bölgeler ve Kuruluş Yeri Alternatifi Olarak Kahramanmaraş İlinin Potansiyeli, II. Bölgesel Sorunlar ve Türkiye 303

17 Sempozyumu, Ekim. Sütçü İmam Üniversitesi İİBF, Kahramanmaraş, ss Güllülü, U., Emsen, Ö. S., ve Öztürk, L Serbest bölgeler: Doğu Anadolu Serbest Bölgesi üzerine bir değerlendirme. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 15(3-4), İTO, Türkiye de Serbest Bölgeler, Dış Ticaret Dünyası/3, EE/21 Nisan, İstanbul Ticaret Odası. MTSO, Mersin Ekonomik rapor 2014, Mersin Ticaret ve Sanayi Odası, Yayın No: Öztürk, L., Değer, M.K., Değer, S Kentsel Ekonomik Büyümede Serbest Bölgeler: Politik veya Ekonomik Tercih mi?, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 23, Ocak, Sayı: 1, ss Paksoy, S. ve Güllü, M Serbest Bölgeler Üzerine Bir Araştırma: Gaziantep Örneği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Vol:10, Issue:35, ss Rondinelli, D.A Policies for Balanced Urban Development in Asia : Concepts and Reality, Regional Development Dialogue, 11(1), Spring 1990, Tahmaz, E Dünyadaki serbest Bölgelere Rakip Geliyor, Gündem, METSAN GROUP, 5 Aralık 2011, Taşdan, K. ve İlkdoğan, U Tarım Ürünleri Dış Ticaretinde Bir Fırsat Alanı: Serbest Bölgeler, XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 3-5 Eylül, Samsun. TOBB, Türkiye Ulaştırma ve Lojistik Meclisi Sektör Raporu 2011, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Ankara. TÜİK, Seçilmiş Göstergelerle Mersin Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK, İstatistiklerle Türkiye, Türkiye İstatistik Kurumu. 304

18 Tümenbatur, A Serbest Bölgeler ve Türkiye Ekonomisine Katkıları Üzerine Bir Değerlendirme, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21 (3), Uzay, N. ve Tıraş, H. (2009). Serbest Bölgelerin Ekonomik Etkileri: Kayseri Serbest Bölgesi İçin Bir Uygulama, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26 (1), İnternet Kaynakları URL-1. URL-2. Serbest Bölgeler Ticaret Hacminin Sektörlere Göre Dağılımı, C4B1rC4B1m/Serbest20BC3B6lgeler/03.C4B0statistikler/SektC 3B6rel20Ticaret20Hacmi.pdf URL-3. Mersin Serbest Bölge İşletici A.Ş. Ticaret Hacmi ve İstatistikler, Erişim Tarihi: , URL-4. Denizyolu, Ulaştırma Bakanlığı. Rapor/ _171220_204_1_64.pdf URL-5. Şehirlerin Elektrik Santrali Kurulu Güçleri ile Üretim ve Tüketim Bilgileri. Erişim Tarihi: URL-6. Türkiye deki Yatırım Teşvik Sistemi, T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı, 305