GLOBOLLEŞEN DÜNYADA ENERJİ GÜVENLİĞİ ve İLGİLİ SORUNLAR

Transkript

1 GLOBOLLEŞEN DÜNYADA ENERJİ GÜVENLİĞİ ve İLGİLİ SORUNLAR Prof.Dr. A. Beril Tuğrul Istanbul Teknik Üniversitesi Enerji Enstitüsü Istanbul, TÜRKİYE Ankara YTSAM Ekim 2016

2 GİRİŞ Ülkeler için kalkınmışlığın ve gelişmişliğin bir ölçütü olarak kabul edilen enerji kullanımının yönetimi ve denetimi günümüzün belki de en önemli olgusunu oluşturmaktadır. İnsanoğlunun enerjiye bağımlılığı giderek artmakta ve siyasi olaylara da yön veren yadsınamaz ve göz ardı edilemez boyutlara ulaşmaktadır

3 Enerjinin Yeri Kalkınma ve ülke ekonomisi açısından enerjinin kesintisiz, zamanında, emre amade, temiz ve ucuz olarak temini esas olmaktadır. Burada; özellikle emre amade, kesintisiz ve zamanında enerji temini öne çıkmaktadır.

4 Emre Amadelik Emre amadelik ifadesi ile, sürekli ve her tür şartta önemli miktarlarda enerji üretebilme kastedilmektedir. Bir başka deyişle, emre amade ifadesi ile kesintisiz ve güvenilir enerji temini betimlenmektedir. Bu husus, tüm ülkeler ve dolayısıyla tüm dünya için önemli olmaktadır. Dolayısıyla, gece-gündüz ve mevsimsel farklılık gözetmeden, her an ve her yerde enerji talebini karşılayabilecek enerji kaynakları fosil yakıtlar ve nükleer enerji olmakta ve bu enerjilerin enerji politikaları içinde yeri öne çıkmaktadır. Dolayısıyla, temin sürdürülebilirliği, enerji politikalarının ayrı bir boyutunu oluşturmaktadır. Bu bağlamda da enerji güvenliği sorunu ortaya çıkmaktadır.

5 Kaynak: A.B.Tugrul, Energy Policy and Interactions with Politics and Economics, "International Conference on Energy Environmental Engineering - ICEEE 2014, Kasım 2014, Paris- France, Proc. pp Güvenilir Enerji Üretimi İçin Stratejik Kriterler

6 Jeopolitik Kriter Jeopolitik kriter, ülkenin coğrafyasına bağlı olarak politika ve stratejilerin üretilmesi anlamına gelmektedir. Ülke, başat enerji kaynaklarına sahiptir veya değildir. Güvenilir enerji üretimi için öncelikle, güvenilir enerji kaynaklarına sahip olmak veya güvenilir enerji kaynağı bağlantılarının olması gerekmektedir. Bu bağlamda geliştirilecek politikalar jeopolitik kriterin kapsamını oluşturmaktadır.

7 Yedeklilik Koşulu Yedeklilik koşulu, aynı enerji kaynağının birden fazla yerden teminini ifade etmektedir. Bir başka deyişle, başat enerji kaynağı, ülke içinden temin edilen öz kaynak ise ülke içinde farklı kaynak bölgelerinin kullanımını, buna karşın ülke dışı kaynağa ulaşım gereksinimi varsa, birden fazla ülkeden enerji kaynağı temin etmeyi ifade eder. Enerji kaynağı temini, ne kadar çok ülkeden yapılabilirse, güvenilirlik o kadar yüksek ölçüde sağlanmış olacaktır.

8 Çeşitlilik Koşulu Çeşitlilik koşulu ise, enerjinin farklı tipte enerji kaynaklarından teminini betimlemektedir. Bir başka deyişle, tek bir enerji kaynağı yerine farklı enerji kaynaklarından enerji temini ile güvenilirliğinin sağlanmasını ifade eder.

9 Dolayısıyla Dolayısıyla, enerji güvenliği; özellikle emre amade santralların yakıtı olan petrol, doğal gaz, kömür ve uranyum için öne çıkan bir kavram olmaktadır. Günümüzde, nükleer santraların, bir ileri teknoloji olan nükleer teknolojinin kullanılmasını gerektirdiğinden, ancak, gelişmiş ülkelerde kullanılabildiğini görmekteyiz. Bu durumda, fosil yakıtlar başat enerji kaynakları olmaktadır.

10 Fosil Yakıtlar Fosil yakıtlar içinde kömürün dünyada, farklı bölgelerde bulunabildiğini görmekteyiz. Ancak, kömür çıkarımının sorunları, ve kömür kullanımının getirdiği sera gazı ve kül oluşumu nedeniyle çevre sorunlarının giderek önem kazanıyor olması, ülkeleri kömür kullanımı dışında çözümlere yöneltmektedir. Dolayısı ile kömüre göre daha az çevre sorunu olan ve yeraltında istihdam ile çıkarım gerektirmeyen fosil yakıtlar olan petrol ve doğal gaz tüm dünya ülkeleri için giderek önem fonksiyonu artan enerji kaynakları durumuna getirmiştir.

11 Dünyada Fosil Yakıtlar Petrol üretimi açısından büyük potansiyeli olan bölgeler olarak özellikle Orta Doğu, doğal gaz üretimi açısından ise Orta Doğu ile Avrasya bölgesinin öne çıktığını görmekteyiz. Nitekim, Orta Doğu ve Avrasya bölgesini içine alan bir Stratejik Elips ten bahsedilmiştir. Bir başka deyişle, bu bölgeler içinde yer alan ülkeler tüm dünya için enerji kaynağı olarak stratejik önem taşımaktadır.

12 Stratejik Elips Kaynak: Maleki, A., 2005, Iran s 20 Year Perspective Document.

13 Stratejik Hilal

14 Enerji Güvenliği Enerji güvenliği, enerji kaynaklarına yeterince sahip olmayanlar açısından enerji arz güvenliği, enerji kaynaklarına sahip olanlar açısından ise enerji talep güvenliği olarak öne çıkmaktadır. Bir başka deyişle, global enerji politikaları ve/veya projeksiyonlarının geliştirilmesini gerekli kılmaktadır.

15 Öte Yandan Öte yandan, kaynak bölgeler kadar taşıma yolları da önem arz etmektedir. Genellikle de kaynak bölgeleri ile büyük tüketim bölgeleri arasında hayli büyük mesafeler bulunmaktadır. Dolayısıyla, transit bölgeler için de enerji politikalarının stratejik kriterleri geçerli olmaktadır. Bir başka deyişle, enerji taşıma hatlarının; deniz yolu taşımacılığının ve/veya boru hatlarının nerelerden geçiyor olması ve bu hatların jeopolitiği, yedekliliği ve çeşitliliği önemlidir ve doğrudan enerji güvenliğini etkilemektedir.

16 Petrolün Taşınması Kaynak: BP Statistical Review of World Energy

17 Doğal Gazın Taşınması Kaynak: BP, (2014). BP Statistical Review of World Energy 2014, BP, London.

18 GLOBALLEŞME Sanayi devriminden sonra artan enerji gereksinimi ve bu bağlamda enerji kaynağı ihtiyacı, dünya savaşlarının önemli sebeplerini oluşturmuştur. Yaşanan iki dünya savaşına karşın, enerji talebi yüksek ülkelerin enerji kaynağı Dünya savaşları yaşanmadan enerji kaynakları bölgelerine sahip olamamaları yeni bir strateji oluşturulmasını gerekli kılmıştır.

19 Globalleşme Süreci Globalleşme sürecinde, dünya enerji kaynağı bölgeleri ile işbirliğine gidilerek, ortaklıklar kurulmuş ve enerji kaynaklarının çıkarılması bu şekilde mümkün olmuştur. Kurulan şirketler sadece enerji kaynağı çıkarımı işi ile değil, aynı zamanda deniz yolu ile ve boru hatları ile taşınması, rafineri kurulumu ve işletilmesi, işlenmiş ürünlerin dağıtımı, petrokimya tesislerinin kurulması, pazarlanması ve ilgili her tür hizmet ürünlere ilişkin yatırım yapılarak farklı ortaklıklarla, büyük şirketlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

20 İlk Bakışta İlk bakışta ticari gibi görünen bu husus, enerji kaynağı bölgelerine yönelik politika üretilmesini de gerekli kılmış ve stratejik kriterler çerçevesinde enerji politikalarının hayata geçirilmesine neden olmuştur. Tüm bu enerji politikaları uygulanılırken, olayın güvenlik boyutu giderek önem kazanır olmuştur.

21 Globalleşmenin Başlangıcı Globalleşme sürecinin başlangıç noktası olarak, henüz II. Dünya Savaşı devam ederken, 4-11 Şubat 1945 tarihlerinde yapılan Yalta Konferansı alınabilir. II. Dünya savaşının bitimi ve sonrasına ilişkin önemli kararların alındığı bu Konferansta globalleşmenin de temelinin atıldığı söylenebilir.

22 Globalleşmenin Güvenlik Boyutu Geçen zaman içinde globalleşmenin de bazı evrim geçirdiği görülmektedir. İlk önemli kilometre taşı, 1974 petrol krizi, bir diğer kilometre taşı 8-9 Kasım 1989 da Berlin Duvarı nın yıkılması, bir sonraki kilometre taşı 11 Eylül 2001 olayı ve yaşanmış son kilometre taşı ise 3 Mayıs 2011 de Usame bin Ladin in öldürülmesi olarak sayılabilir.

23 Globalleşmenin Evrilmesi Globalleşmeyi Etkileyen Olay Tarih Siyasi Etkisi Enerji Politik Etkisi Yalta Konferansı 4-11 Şubat 1945 Bipolar Dünya Oluşumu Enerji Kaynağı bölgelerinde etkinlik Petrol Krizi 15 Ekim 1973 Ülke bölünmeleri Enerji Arz Güvenliği Berlin Duvarının 8-9 Kasım Yıkılması 1989 Monopolar Dünya Oluşumu Enerji İttifakları ve İşbirlikleri Güvenlik Etkisi Soğuk Savaş Güvenlikte Belirsizlik Soğuk Savaşın Bitimi Asimetrik Savaşa geçiş Dünya Ticaret Merkezi Saldırısı Usame Bin Laden in Öldürülmesi 11 Eylül 2001 Kaotik ortam Yerel Enerji Çatışmaları 3 Mayıs 2011 Enerji Bölgesinde siyasi Çalkantılar Bölgesel Enerji Çatışmaları Asimetrik Savaş Hibrit (Vekelet) Savaşları

24 Globalleşmenin Enerji Politiğinin Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) İle İncelenmesi Analitik hiyerarşi yöntemi; genel olarak planlama ve karar verme işlemi, birden fazla amaç belirlenmesi ile bunlara ulaşmak için gerekli araç ve yolların önceden belirlenmesi ve/veya tahmin edilmesi süreci olmaktadır. Bu bağlamda, Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) Thomas L. Saaty tarafından 1977 yılında geliştirilen birden çok kriter içeren karmaşık problemlerin çözümünde kullanılan çok kriterli bir karar verme yöntemidir. Globalleşmenin enerji politiğinin ortaya çıkan şartlar doğrultusunda rasyonel olarak belirlenebilmesi için burada Analitik Hiyerarşi yöntemi ile çalışılması benimsenmiştir.

25 Bu çalışma kapsamında.. Bu çalışma kapsamında amaç ve alternatiflerden oluşan iki seviyeli AHS modeli kullanılmıştır. Burada Tablo 1 de görülen globalleşmenin evrilmesiyle ortaya çıkan enerji-politik etkilerden hareketle globalleşmenin enerji politik etkilerine ilişkin sorunlar tanımlanmıştır.

26 Önem Ölçeği Önem Değer Tanımları Derecesi 1 Amaç için iki seçenek de eşit öneme sahiptir. 3 Bir seçenek diğerine nazaran biraz daha önemlidir. 5 Bir seçenek diğerine nazaran oldukça önemlidir. 7 Bir seçenek diğerine nazaran çok yüksek biçimde önemlidir. 9 Bir seçeneğin diğerine nazaran oldukça yüksek biçimde önemi vardır. 2,4,6,8 İki seçenek arasında orta bir değer vermek gerektiğinde kullanılır. Kaynak: Arslan, E.T., (2010). Analitik Hiyerarşi Süreci Yöntemiyle Strateji Seçimi: Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesinde Bir Uygulama, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

27 İkili Karşılaştırma Matrisi nn n n n n a a a a a a a a a A Kaynak. Saaty, T. L., (1990). How to Make a Decision: The Analytic Hierarchy Process, European Journal of Operational Research, 48(1), 9-26.

28 Öncelik Vektör Matrisi İkili karşılaştırma matrisi normalize edildikten sonra öncelik vektör matrisine ulaşılmaktadır. Öncelik matrisi ile ikili karşılaştırma matrisi argümanlarına ilişkin rasyonel yorumlamaya olanak vermektedir. Kaynak. Saaty, T. L., (1990). How to Make a Decision: The Analytic Hierarchy Process, European Journal of Operational Research, 48(1), 9-26.

29 AHS Uygulaması Globalleşmenin enerji politik etkilerine ilişkin sorunların değerlendirilmesine ilişkin olarak alternatifler olarak ise globalleşmenin geçirdiği evrimlerden ortaya çıkan etkilerin sorunları alternatif olarak seçilmiş ve önem dereceleri belirlenmiştir. Böylelikle, Analitik Hiyerarşi Süreci uygulaması gerçekleştirilmiştir. İkili karşılaştırmalar, alternatiflerin birbirleriyle karşılaştırılmasıyla yapılacağından, Karşılaştırma Matrisi (AHS matrisi) 5x5 boyutunda olmuştur. AHS Matrisi normalize edilerek sorunlar için normalize matrisle Öncelik Matrisi oluşturulmuştur. Öncelik değerleri yüzdeye çevrilip globalleşmenin enerji politik yüzdesel öncelik değerleri belirlenmiştir. Globalleşmenin evrilmesiyle ortaya çıkan enerji-politik etkilerden hareketle sorunlara ilişkin kullanılan önem dereceleri ve Analitik Hiyerarşi Süreci uygulaması sonucu ulaşılan yüzdesel öncelik değerleri Tablo 2 de verilmektedir.

30 AHS modelinde kullanılan Önem Dereceleri Enerji Politik Sorunlar Önem Dereceleri Enerji Kaynağı bölgelerinde etkinlik Sorunları 7 Enerji Arz Güvenliği sorunları 8 Enerji İttifakları ve İşbirliklerine ilişkin 6 sorunlar Yerel Enerji Çatışmalarına ilişkin sorunlar 9 Bölgesel Enerji Çatışmalarına ilişkin sorunlar 9

31 AHS modeliyle Ulaşılan Öncelik Değerleri Enerji Politik Sorunlar Öncelik Değerleri Enerji Kaynağı bölgelerinde etkinlik Sorunları 22 Enerji Arz Güvenliği sorunları 19 Enerji İttifakları ve İşbirliklerine ilişkin 25 sorunlar Yerel Enerji Çatışmalarına ilişkin sorunlar 17 Bölgesel Enerji Çatışmalarına ilişkin sorunlar 17

32 SONUÇ Analitik Hiyerarşi Süreci uygulamasıyla globalleşmenin evrilmesiyle ortaya çıkan enerji-politik sorunların öncelik değerleri üzerinden çözüme ilişkin olarak başlanacak noktanın global bazda enerji ittifakları ve işbirliklerinin sorunlarının çözülmesi ve asgari müşterekte anlaşmaların sağlanması gerekmektedir. Uyumlu ittifak ve işbirlikleri ile enerji kaynağı bölgelerinde etkinlik sorunlarının çözülmesi gerekmektedir. Böylelikle de enerji arz güvenliği güvenilirlikle sağlanacaktır. Sonuçta da yerel ve bağlantılı bölgesel sorunlar ve çatışmalar sona erdirilebilecektir.

33 Globalleşmenin ortaya çıkardığı sorunların AHS ile Değerlendirilmesi sonucunda Elde Edilen Sonuçlar

34 Öz olarak AHS ile yapılan değerlendirme ile, enerji-politiğin stratejik kriterleri bağlamında global bazda enerji ittifak ve işbirliklerinin sorunlarının çözülmesi ve asgari müşterekte anlaşmaların sağlanması çözümün başlangıç noktası olması gerektiği ve takiben enerji kaynağı bölgelerindeki etkinlik sorunun çözülebileceği ve dolayısyla enerji arz güvenliğinin sağlanabileceği ve sonuçta da bölgesel ve yerel sorun ve çatışmaların çözüme ulaşılabileceği anlaşılmıştır. Böylelikle, dünya barışına hizmet edecek çözüme ulaşılabilecektir.

35 Prof.Dr. A. Beril Tuğrul