Vitaminlerin Yaşamımızdaki Yeri Nedir, Ne Olmalıdır?

Transkript

1 DERLEME Vitaminlerin Yaşamımızdaki Yeri Nedir, Ne Olmalıdır? Doç. Dr. Şerife Gül ÖZ, Doç. Dr. Alpaslan KILIÇARSLAN Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Genel Dahiliye Ünitesi, Ankara ÖZET Vitaminler hücresel metabolik reaksiyonlarda önemli rol oynar. Vücudun sağlıklı gelişimi, sindirim fonksiyonları, infeksiyonlara karşı bağışıklık gelişimi açısından gereklidir. Yağda ve suda eriyenler olarak iki gruba ayrılır. Bazı vitaminler besinlerde aktif şekilde, bazıları da provitamin olarak alınıp vücutta aktif şekline dönüşür. Bazı vitaminlerin eksiklikleri kısa, bazılarının ise uzun zamanda ortaya çıkar. İlaç olarak kullanımları genellikle önerilmez. Sağlıklı bir diyet vücuttaki vitamin eksikliklerini karşılar. Aşırı vitamin kullanımı yarardan çok zararlı etki yapabilir. Anahtar Kelimeler: Suda eriyen vitaminler, yağda eriyen vitaminler, vitamin eksikliği SUMMARY Vitamins play an important role in cellular metabolic reactions. Vitamins are essential for the body's healthy development, the digestive functions, the development of immunity against infection. Vitamins, fat-and water-soluble vitamins are divided into two groups. Some vitamins in foods are active, some are taken as pro-vitamin in the body into active form. Deficiencies in some vitamins short, some of them occur in a long time. Medication is usually not recommended for use as vitamins. Healthy diet meets the body, vitamin deficiencies. Over use of vitamins may harmful effects than good. Key Words: Water-soluble vitamins, fat-soluble vitamins, vitamin deficiency Vitamin sözcüğü Polonyalı biyokimyacı Casimir Funk tarafından 1912 yılında kullanılmıştır (1). Vita Latince hayat demektir, -amin son eki ise amin sözcüğünü kastetmektedir. O dönemde tüm vitaminlerin amin oldukları sanılmaktaydı. Bugün bunun yanlış olduğu bilinmektedir. Vitaminler hücresel metabolik reaksiyonlar için çok az miktarları yeterli olan, eksikliklerinde bazı sorunlara neden olan organik bileşiklerdir. İnsan vücudu tarafından ya hiç yapılmadıkları ya da yeterli miktarda yapılamadıkları için besinlerle dışarıdan sağlanmaları gerekir. Vücudun sağlıklı gelişimi, sindirim fonksiyonları ve infeksiyonlara karşı bağışıklık gelişimi açısından gereklidir. Ayrıca, organizmanın karbonhidrat, yağ ve proteini kullanmasını da sağlar. Vitaminler vücutta yakılmaz, yani vitaminlerden doğrudan enerji (kalori) alınmaz (2-4). Kendi isimleri olmasına karşın daha kolay anlaşılmaları için alfabenin harfleriyle anılır. Bazı vitaminler besinlerde aktif şekilde, bazıları da provitamin olarak Yaz flma Adresi: Doç. Dr. Alpaslan KILIÇARSLAN Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Genel Dahiliye Ünitesi, ANKARA E-posta: kalpaslan2003@yahoo.com 139

2 Vitaminlerin Yaşamımızdaki Yeri Nedir, Ne Olmalıdır? bulunur. Provitaminler vücutta aktif forma dönüşür (2-4). Genelde vitaminler yağda ve suda eriyen olarak iki gruba ayrılır: Suda eriyen B ve C grubu vitaminlerin toksisiteleri minimaldir ve idrar yoluyla atılır (Tablo 1). Çoğunlukla ince barsaktan, bir miktar da mideden bağlayıcı proteinler aracılığıyla yüksek miktarlarda basit difüzyonla, düşük miktarlarda aktif transportla emilir. Vücuttaki miktarları kişinin beslenme durumuna, alınan gıdaların içerdiği diğer besin ve maddelere, kullanılan ilaçlara, yaşa ve mevcut hastalıklara göre değişir. Kan yoluyla karaciğere taşınır. Enerji metabolizmasında koenzim ve birçok rolleri vardır. Depolanmaları az olduğu için gereksinim fazladır. Bu, özellikle B vitaminlerinin birçoğu için geçerlidir. B kompleks vitaminleri eksik alan bir kişide bu eksikliğin belirtileri bazen birkaç günde ortaya çıkar. B12 vitamini bunun dışındadır, çünkü karaciğerdeki B12 vitamini deposu kişiye bir yıl veya daha uzun süre yetebilir. C vitamininin yokluğu ise birkaç haftada belirtilerin ortaya çıkmasına yol açabilir (2,3,5). Tablo 1. Suda eriyen vitaminler Vitamin B kompleks B1 B2 B3 B5 B6 B7 B12 C Kimyasal adı Tiamin Riboflavin Nikotinamid (niasin) Pantotenik asit Piridoksin Biyotin Folasin (folik asit) Kolin Siyanokobalamin Askorbik asit Tablo 2. Yağda eriyen vitaminler Vitamin A D2 D3 E K Yağda eriyen A, D, E, K vitaminleri toksik olabilir ve depolanabilir (Tablo 2). Bu vitaminler yağlarla birlikte emilir, lenfatik sisteme taşınır ve atılır. Diyette yağın az veya hiç olmaması, safra ve pankreas salgılarının eksikliği, barsaklardan emilimi engelleyen anatomik veya fonksiyonel bozukluklar bu grup vitaminlerin eksikliğine yol açar. Yağda eriyen vitaminlerin fazlası idrarla atılamaz, depolanır. Bu işlemin yeri karaciğerdir. E vitamini dışındaki yağda eriyen vitaminler uzun süre, gereğinden fazla alınırsa toksik etki yapabilir. Karaciğerde depolanan A vitamini hiç vitamin almayan bir kişi için 5-10 ay, D vitamini ise 2-4 ay yeterlidir. Hücre büyümesi, matürasyon ve gen regülasyonunda anahtar rol oynar (2,3,5). Yağda eriyen vitaminler pişirmeye dayanıklıdır, suda eriyenler ise pişirmeyle bozulur. Uygun olmayan koşullarda saklanma sonucu her iki gruptaki vitaminler de bozulabilir (2,3). T AM N (Vitamin B1) Alkol, kafein, yiyecek katkıları, antibiyotik kullanımında etkisiz hale gelir, vitamin C oksidasyonunu önler. Alkol tiamin düzeyini düşürür. Fazlası idrarla atılır. Enerji metabolizmasında koenzim, nörotransmitter sentezinde yardımcı, tiamin prifosfat (TPP) koenziminin bir parçasıdır. Kuru bira mayası, hububat, kuruyemiş (fındık, fıstık, ceviz) ve baklagiller (fasulye, nohut, bakla) doğal kaynaklarıdır. Eksikliğinde Beriberi hastalığı oluşur. Bunun yanında çok etkilenen organlardan biri de santral sinir sistemidir. Nöronlarda kromatoliz ve aksonların miyelin kısımlarında harabiyete neden olarak ciddi nörolojik bozukluklara neden olabilir (4-6). R BOFLAV N (Vitamin B2) Kimyasal adı Retinol Ergokalsiferol Kolekalsiferol Tokoferol Filokinon Isı, güneş ışığı, alkol, kafein ve östrojen ile etkisizleşir. Enerji metabolizmasında koenzim olarak rol oynar ve antioksidanları destekler. Karaciğer, dil, bira mayası, süt, yumurta, peynir, ıspanak, brokoli gibi yeşil yapraklı sebzeler, balık, mantar ve avokado doğal kaynaklarıdır. Eksikliğinde ariboflavinozis oluşur. Genellikle oral-oküler-genital sendromla ilişkili tabloya neden olarak keylozis, fotofobi ve skrotal dermatid oluşur (7,8). 140

3 Öz ŞG, Kılıçarslan A. N AS N (Vitamin B3) Isıya ve ışığa karşı dayanıklıdır. Karaciğerde az miktarda depolanabilir. Enerji metabolizmasında koenzim olarak rol oynar (NAD: Nikotinamid adenin dinükleotid, NADP: Nikotinamid adenin dinükleotid fosfat), yağ asidi sentezinde etkilidir. Besinlerle alınan triptofandan vücut gerekli vitamini elde edebilir. Yapısal olarak bağlı formda olmadıkları takdirde de doğrudan alınabilir. Bira mayası, kuru fasulye ve bezelye, tahıl kepeği, avokado, hurma, incir, yer fıstığı B3 vitamini ve triptofan yönünden zengindir. Eksikliğinde pellegra hastalığı oluşur. Fazlalığında deride yanma, kızarma, kaşıntı (100 mg üzeri), karaciğer hasarı (500 mg üzeri) oluşur; gut, diabetes mellitus, mide ülseri, karaciğer hastalığı gibi mevcut sorunları ağırlaştırabilir. Kolesterol seviyesini düşürmek için kullanılabilir (4,9). PANTOTEN K AS T (Vitamin B5) Nemli sıcağa, oksidasyon ve redüksiyona dayanıklı, asit (sirke, limon), alkali (kabartma tozu) ve kuru ısıya (fırında pişirme) karşı dayanıksızdır. Tahılların içindeki B5 vitamini öğütülme sırasında %50 oranında kayba uğrar. Kırmızı et içinde bulunan B5 vitamininin yaklaşık 1/3 ü pişirilme esnasında yok olur. Vücutta depolanmaz, karaciğer, böbrek, kalp, adrenal bezler ve beyinde koenzim formunda bulunur. Glukoz, aminoasitler ve yağ asitlerinin ATP yapımında kullanımını; heme, kolesterol, safra tuzları, fosfolipid, yağ asidi ve steroid hormonların sentezini sağlar. Anne sütü ve inek sütündeki miktarlar bebekler için yeterlidir. Karaciğer, böbrek, yumurta sarısı, mayalar, buğday, kepek ve bazı sebzeler doğal kaynaklarıdır. Eksikliği az görülür, yanan ayak sendromu oluşur. Fazlalığı da seyrektir. Bulantı ve ishale yol açabilir (2-4). P R DOKS N (Vitamin B6) Dayanıksızdır, alkali ortamda, güneş ışığı etkisiyle, işlenme esnasında, uygun olmayan saklama koşullarında, pişirme sırasında kolaylıkla harap olur. Protein ve aminoasit metabolizmasında koenzimdir (PLP: Piridoksal fosfat), immün sistemde rol oynar. Avokado, soya fasulyesi, patates, sebzeler, kuruyemiş, et, yumurta ve karaciğer doğal kaynaklarıdır. Eksikliğinde mikrositik hipokromik anemi; fazlalığında kalıcı sinir hasarı görülür (2-4). B YOT N Yumurta akında bulunan avidin isimli madde biyotini etkisiz hale getirmektedir. Kas, karaciğer ve beyinde küçük miktarlarda depolanır. Aminoasit metabolizması, yağ asidi sentezi ve DNA sentezinde rol oynar. Doğada çok yaygın olarak bulunması yanında barsaklardaki bazı bakteriler tarafından da üretilir. Beslenmesinde çiğ yumurta akı bulunmayanlarda ve çok antibiyotik alınmadığında eksikliğinin oluşması olanaklı değildir. Eksikliği geliştiğinde alopesi, dermatit, konjunktivit ve nörolojik semptomlarla karakterize tablo oluşur (4,10). FOLAT (Folasin, Folik Asit) Dayanıksızdır, ışık, ısı, bekleme ve pişirilme esnasında tahrip olur. Karaciğerde bir miktar depolanabilir, bu da 6-9 ay kadar eksiklik belirtilerinin oluşmasını engeller. DNA sentezi ve hücre bölünmesinde koenzimdir: koenzim THF (tetrahidrofolat); DHF (dihidrofolat), normal eritrosit sentezi için gereklidir. Yeşil sebzeler, havuç, avokado, yumurta ve portakal doğal kaynaklarıdır. Eksikliğinde megaloblastik anemi, gebelikte nöral tüp defektleri görülür. Fazlalığı vitamin B12 eksikliğini maskeleyebilir (4,5). KOL N Yiyeceklerde bol miktarda olmasına karşın suya karşı dirençsizdir. Besinlerin pişirilmesi, işlenmesi ve saklanması esnasında kolaylıkla bozulur. Yağların yakılmasını, karaciğerin yağlanmasını engeller, kanbeyin bariyerini geçerek beyindeki kimyasal olaylarda rol oynar, asetilkolin yapımı için gerekli bir moleküldür. Her türlü sebze ve hayvan etinde vardır. Soya fasulyesi, yumurta, balık, yeşil yapraklı sebzeler ve karaciğer doğal kaynaklarıdır. Eksikliği genellikle protein eksikliğine eşlik eder (4,5). S YANOKOBALAM N (Vitamin B12) R protein ve intrensek faktöre bağlanarak absorbe olur. Karaciğerde depolanır; ayrıca kalp, böbrek, pankreas, beyin, testis ve kemik iliğinde de bulunur. Normal folat fonksiyonu için gereklidir (DNA ve kırmızı kan hücresi sentezi), sinirlerin etrafındaki miyelin kılıfı korur, metilkobalamin ve deoksiadenosilkobalamin koenzimlerini oluşturur. Bitkilerde bulunmaz, hayvansal kaynaklı besinlerle alınabilir. Sakatatlar (hayvan karaciğer, yürek ve böbreği), kırmızı et, tavuk ve balık, yumurta doğal kaynaklarıdır. Eksikliğinde pernisiyöz anemi (megaloblastik anemi + sinir hasarı) oluşur (2-5). ASKORB K AS T (Vitamin C) Dış ortam koşullarında ve pişirme esnasında, diğer maddelerle etkileşerek kolaylıkla bozulabilir. Antiok- 141

4 Vitaminlerin Yaşamımızdaki Yeri Nedir, Ne Olmalıdır? sidandır. Kollajen sentezi; hormon, safra asidi, serotonin ve DNA molekülü sentezinde gereksinim vardır. İmmün sistemde rol oynar. Taze meyve ve meyve sularıyla sebzeler doğal kaynaklarıdır. Eksikliğinde Skorbüt hastalığı oluşur. Fazlalığında da ishal, karın ağrısı, idrarda yanma ve böbrek taşı oluşumu görülebilir (11). RET NOL (Vitamin A) Besinlerle provitamin olarak beta-karoten halinde alınır. İnce barsaklarda aktif hali olan retinol olarak emilir. Yaklaşık %90 ı karaciğerde retinil palmitat esteri olarak depolanır. Karotenoidler adipoz dokuda depolanabilir. Görme, hücre gelişimi ve sağlığı, immün sistemin sağlıklı işlemesi, kemiklerin güçlenmesinde rol oynar. Hazır A vitamini olarak balık yağı, tereyağı, yumurta, süt, peynir, kırmızı et ve karaciğer; karoten olarak havuç, yapraklı sebze, domates, taze kayısı, muz ve sarı patates doğal kaynaklarıdır. Eksikliğinde infeksiyon riskinde artış, gece körlüğü, kseroftalmi ve keratinizasyon oluşur. Fazlalığında ise bulanık görme, karaciğer bozuklukları, kemik gücünde azalma, doğum defektleri, akciğer kanseri riskinde artma ve hiperkarotenemi görülebilir (11-13). ERGOKALS FEROL-KOLEKALS FEROL (Vitamin D2-D3) Isıya dayanıklıdır, kaynatmakla aktivitesini yitirmez. D2 vitamini bitkisel, D3 ise hayvansal kaynaklıdır. İnsan vücudunda deride de bulunur. Güneş ışınlarının etkisiyle deride kolesterolden yapılır, karaciğer ve böbrekte aktive edilir. Kan kalsiyum düzeyini düzenler, gen ekspresyonu ve hücre farklılaşmasında rol oynar. Yumurta sarısı, süt ve tereyağı, hayvan karaciğeri (özellikle morina, kalkan, pisi, köpek balığı karaciğeri) doğal kaynaklarıdır. Yeterli güneş ışığı alanlarda başka bir hastalıkları yoksa D vitamini eksikliği oluşmaz. Eksikliği çocuklarda raşitizm, erişkinlerde ise osteomalazi ve osteoporoza neden olur. Fazlalığı hiperkalsemi, yumuşak doku kalsifikasyonu, böbrek taşına yol açar, damar sertliği yapar (14-16). TOKOFEROL (Vitamin E) Alfatokoferol ısıya ve asitlere oldukça dayanıklıdır. Diğer tokoferoller gıdaların ısıtılma, pişirilme, dondurulma işlemleri esnasında tahrip olur. Antioksidandır; serbest radikallerin daha fazla serbest radikal üretmesine yol açan zincirleme reaksiyonunu durdurur, hücre içeriği ve membranını tahribattan korur, düşük dansiteli lipoprotein (LDL) oksidasyonunu önleyerek kalp hastalığı riskini azaltır. The Women s Health Study (WHS) kardiyovasküler hastalık insidansına etkisi olmadığı halde kardiyovasküler ölümlerde azalma saptamış, hemorajik inmede artış görülmemiştir. Sigara içen erkeklerde prostat kanseri riskinde (muhtemelen kolorektal kanser riskinde de) azalma, anjina ve trombotik inme riskinde azalma; subaraknoid kanama ve hemorajik inme riskinde artış görülmüştür. Yaşa bağlı katarakt üzerine vitamin E etkisi gösterilmemiştir. Tereyağı, margarin, sıvı yağlar, tavuk, yumurta, kırmızı et, fasulye, tahıl ve sebze-meyve doğal kaynaklarıdır. Eksikliği ve fazlalığı nadiren görülür (17-22). F LOK NON (Vitamin K) Isıya dayanıklıdır. Alkali, kuvvetli asitler, radyasyon ve okside edici ajanlar tarafından etkisizleşir. Kanın pıhtılaşması ve kemik formasyonunda rol oynar. Fazla E vitamini alınması emilimini bozar. Yoğurt ve kefir barsaklardaki bakterilerin K vitamini üretimini artırır. Barsak florasını bozan antibiyotikler ise üretimini engeller. Karaciğer, peynir, tereyağı, marul, lahana ve yeşil çay doğal kaynaklarıdır (2,3). Eksikliği nadir görülür, kanamaya eğilim artar (23). Vücudun normal çalışması için vitaminlere ihtiyacımız olduğu gerçektir. Ancak vitaminler enerji kaynağı değildir. Tanımlanmış olduğu gibi, vitaminler yediğimiz besinlerden alınan besin ögeleridir. Uygun ve sağlıklı bir diyet vücudun vitamin ihtiyacını karşılar. Günümüzde insanlar besleyici bir diyet uygulamalarına rağmen vücutlarının vitamin almadığı düşüncesi ile vitamin preparatları kullanmaktadır. Oysa normal beslenen kişilerde yüksek dozlarda ek vitamin alımı yararsız ve tehlikelidir. Buna ilaveten bir vitaminin aşırı alımı başka bir vitaminin (normal dozda olsa bile) vücut tarafından kullanılmasını da ters etkileyebilir. Bu duruma örnek; yüksek dozda E vitamininin K vitamini eksikliğine yol açmasıdır. Sonuç olarak, hekim bilgisi dışında yüksek dozlarda vitamin kullanımı çok tehlikeli olabilir ve ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir. Vücutta bir eksiklik veya hastalık yoksa mega dozlarda vitamin almaya gerek yoktur. KAYNAKLAR 1. Rosenfeld L. Vitamine-vitamin. The early years of discovery. Clin Chem 1997; 43: Lieberman S, Bruning N. The Real Vitamin and Mineral Book. NY: Avery Group, 1990:

5 Öz ŞG, Kılıçarslan A. 3. Bender DA. Nutritional biochemistry of the vitamins. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2003: Bolander FF. Vitamins: not just for enzymes. Curr Opin Investig Drugs 2006; 7: Combs GF Jr. The vitamins: Fundamental Aspects in Nutrition and Health. 3 rd ed. Ithaca, NY: Elsevier Academic Press, 2008: Bettendorff L, Mastrogiacomo F, Kish SJ, Grisar T. Thiamine, thiamine phosphates and their metabolizing enzymes in human brain. J Neurochem 1996; 66: Powers HJ. Riboflavin (vitamin B-2) and health. Am J Clin Nutr 2003; 77: Sperduto RD, Hu TS, Milton RC, Zhao JL, Everett DF, Cheng QF, et al. The Linxian cataract studies. Two nutrition intervention trials. Arch Ophthalmol 1993; 111: Pitsavas S, Andreou C, Bascialla F, Bozikas VP, Karavatos A. Pellagra encephalopathy following B-complex vitamin treatment without niacin. Int J Psychiatry Med 2004; 34: Otten JJ, Hellwig JP, Meyers LD. Dietary Reference Intakes: The Essential Guide to Nutrient Requirements. The National Academies Press, Padayatty SJ, Katz A, Wang Y, Eck P, Kwon O, Lee JH, et al. Vitamin C as an antioxidant: evaluation of its role in disease prevention. J Am Coll Nutr 2003; 22: Omenn GS, Goodman GE, Thornquist MD, Balmes J, Cullen MR, et al. Effects of a combination of beta carotene and vitamin A on lung cancer and cardiovascular disease. N Engl J Med 1996; 334: Goodman GE, Thornquist MD, Balmes J, Cullen MR, Meyskens FL Jr, et al. The Beta-Carotene and Retinol Efficacy Trial: incidence of lung cancer and cardiovascular disease mortality during 6-year follow-up after stopping beta-carotene and retinol supplements. J Natl Cancer Inst 2004; 96: Blot WJ, Li JY, Taylor PR, Guo W, Dawsey S, Wang GQ, et al. Nutrition intervention trials in Linxian, China: supplementation with specific vitamin/mineral combinations, cancer incidence, and disease-specific mortality in the general population. J Natl Cancer Inst 1993; 85: Ervin RB. Healthy Eating Index total and component scores for adults aged 20 and over: National Health and Nutrition Examination Survey, Natl Health Stat Report 2011;(44): Wactawski-Wende J, Kotchen JM, Anderson GL, Assaf AR, Brunner RL, et al; Women s Health Initiative Investigators. Calcium plus vitamin D supplementation and the risk of colorectal cancer. N Engl J Med 2006; 354: Lee IM, Cook NR, Gaziano JM, Gordon D, Ridker PM, Manson JE, et al. Vitamin E in the primary prevention of cardiovascular disease and cancer: the Women s Health Study: a randomized controlled trial. JAMA 2005; 294: Heinonen OP, Albanes D, Virtamo J, Taylor PR, Huttunen JK, Hartman AM, et al. Prostate cancer and supplementation with alpha-tocopherol and beta-carotene: incidence and mortality in a controlled trial. J Natl Cancer Inst 1998; 90: Albanes D, Malila N, Taylor PR, Huttunen JK, Virtamo J, Edwards BK, et al. Effects of supplemental alpha-tocopherol and beta-carotene on colorectal cancer: results from a controlled trial (Finland). Cancer Causes Control 2000; 11: Chylack LT Jr, Brown NP, Bron A, Hurst M, Köpcke W, Thien U, et al. The Roche European American Cataract Trial (REACT): a randomized clinical trial to investigate the efficacy of an oral antioxidant micronutrient mixture to slow progression of age-related cataract. Ophthalmic Epidemiol 2002; 9: Rapola JM, Virtamo J, Haukka JK, Heinonen OP, Albanes D, et al. Effect of vitamin E and beta carotene on the incidence of angina pectoris. A randomized, double-blind, controlled trial. JAMA 1996; 275: de Gaetano G; Collaborative Group of the Primary Prevention Project. Low-dose aspirin and vitamin E in people at cardiovascular risk: a randomised trial in general practice. Lancet 2001; 357: Mann KG. Review: biochemistry and physiology of blood coagulation. Thrombosis and Haemostasis 1999; 82: