ULUSLARARASI PAZARLARDA TÜRK GIDA SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ VE İHRACATTA ARANAN KRİTERLER / KARŞILAŞILAN ENGELLER

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI ULUSLARARASI PAZARLARDA TÜRK GIDA SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ VE İHRACATTA ARANAN KRİTERLER / KARŞILAŞILAN ENGELLER YAYIN NO: İstanbul, 2006

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar saklıdır. İTO'nun ve yazarın adı belirtilmek koşuluyla eserden normal ölçüde alıntı yapılabilir. İTO'nun ve yazarın yazılı izni olmadan eserin tamamı veya bir bölümü fotokopi, faksimile veya başka bir araçla çoğaltılamaz, dağıtılamaz, elektronik ortamlarda ticari ya da başka bir amaçla kullanılamaz. İstanbul Ticaret Odası: SITC O PAZ Pazarçeviren, Selim Yüksel. Uluslararası Pazarlarda Türk Gıda Sektörünün Rekabet Gücü ve İhracatta Aranan Kriterler / Karşılaşılan Engeller. Haz. Mehmet Barca, M. Said Döven, Kamil Taşkın İstanbul, 2006, 176 sayfa. 1.GIDA MADDESİ I. GIDA SEKTÖRÜ II. REKABET GÜCÜ III. TARİFE DIŞI ENGELLER IV. İHRACAT V. STANDARTLAR VI. TEKNİK ENGELLER VII. İTO ISBN NO: Türkçe Reşadiye Caddesi, Eminönü/İstanbul İTO BİLGİ HATTI Tel: (212) İTO yayınları için aynntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetinni Şubesi Dokünnantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks : (212) E. Posta : ito.yayin@ito.org.tr Internet: wvvw.ito.org.tr Odamız yaymlanna tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT MEGA AJANS REKLAMCILIK MATBAACILIK VE FUAR HİZM.LTD.STİ Tel: (212) Faks: (212) megaajans@hotmail.com

4 ÖNSÖZ Gıda sektörünün Türkiye ekonomisindeki yeri, yarattığı istihdam, ihracattaki payı başta olmak üzere gelecekte önemi daha da artacağından dolayı stratejik bir sektör konumundadır. Türkiye'de sektörün GSYIH içindeki payı % 4,8 dir. İmalat sanayi içindeki payı üretim değeri açısından % 15, işyeri sayısı açısından % 14 ve istihdam açısından % 13 ' tür. Son yıllarda ihracat oranındaki payını artıran gıda sektörü, ayrıca, önemli ölçüde ülke ekonomisine döviz girdisi sağlamaktadır. Bu yayının amacı Türk gıda sektörünün uluslararası pazarlarda sahip olduğu rekabetçi pozisyonunu ve gıda sektöründe ihracat için aranan kriter ve karşılaşılan tarife dışı engelleri belirleyerek gıda ihracatçılarımıza ışık tutmaktır. Bu çerçevede, birinci bölümde, gıda sektörünün dünya ve Türkiye ekonomisindeki yeri ve önemi ortaya konmaya çahşılmıştır. İkinci bölümde uluslararası pazarlardaki Türk gıda işletmelerinin rekabet gücü incelenmiştir. Üçüncü bölümde, gıda sektöründe aranan standartlar ve tarife dışı engeller ele alınmıştır. Dördüncü bölümde ise rekabet gücü ve ihracatta aranan kriterler ve karşılaşılan tarife dışı engellere ilişkin yapılan anket sonuçları sunulmuştur. Beşinci bölümde ise sonuçların değerlendirilmesi ve öneriler ele alınmıştır. "Uluslararası Pazarlarda Türk Gıda Sektörünün Rekabet Gücü ve İhracatta Aranan Kriterler/Karşılaşılan Engeller " isimh araştırmanın, Türk gıda sanayinin uluslararası piyasalarda rekabet gücünün artırılmasında yol gösterici olmasını diler, araştırmayı yöneten Doç.Dr.Selim Yüksel Pazarçeviren başta olmak üzere hazırlayan Doç. Dr. Mehmet Barca, Araştırma Görevlisi M. Said Döven, Araştırma Görevlisi Kamil Taşkm'a teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

5

6 YÖNETİCİ ÖZETİ Bu çalışmanın amacı, (i) Türk gıda sektörünün uluslararası pazarlarda sahip olduğu rekabetçi pozisyonu ve (ii) gıda sektöründe ihracat için aranan kriter ve karşılaşılan tarife dışı engelleri belirlemektir. Bu çerçevede, durum tespiti ve gelecek perspektiflerini belirlemek üzere üç çalışma yapılmıştır: 1. SWOT Analizi (Uluslararası pazarlarda Türk gıda sektörünün sahip olduğu güçlü ve zayıf yanlar ve karşılaştığı fırsat ve tehditler); 2. Elmas Modeh Analizi (Uluslararası pazarlarda Türk gıda sektörünün sahip olduğu rekabet üstünlüğü ve pozisyonunu açısından girdi ve talep koşulları, ilgili ve destekleyici endüstriler, firma stratejisi ve rekabet yapısı ve kamu'nun (devlet) rolü); 3. Anket Çalışması. Her üç çalışmada ortaya çıkan en önemli sonuçlar şunlardır: Rekabet Gücü 1. Türk gıda sektörü uluslararası pazarlarda bir rekabetçi üstünlüğe sahiptir, ancak bu rekabetçi üstünlüğün kaynağı yönetim becerilerinden (marka, Ar-Ge, yenilikte öncü, tasarım vs.) daha çok ülkenin sahip olduğu karşılaştırmalı durumdan (hammaddelerin ucuzluğu, bolluğu ve çeşitlihği, işgücünün bolluğu ve ucuzluğu, coğrafi konumu vs.) kaynaklanmaktadır. 2. Türk gıda işletmeleri uluslararası pazarlarda en büyük rakip olarak Çin ve Avrupa'yı görmektedirler. Türk işletmeleri rekabet avantajı olarak; üretim kalitesindeki başarıyı, ucuz hammadde faktörleri ve coğrafi konumdan kaynaklanan avantajları; dezavantaj olarak ise yüksek üretim maliyetleri ve ülkenin olumsuz imajını belirtmişlerdir. 3. İhracatçı işletmeler önümüzdeki yıllarda daha fazla dış pazarlara açılacakları ve satışlarını artıracakları yönünde iyimser görünmektedirler. 4. İşletmelere ihracat esnasında karşılaştıkları sıkıntıları önem sırasına göre belirtmeleri sorulduğunda en önemh sıkıntı olarak kendi işletmeleri ile ilgili sıkıntıları belirtmişlerdir. Makine parkı, markalaşmak, yönetim, kurumsallaşma, ihracat tecrübesi gibi işletmenin kendi kaynak ve kabiliyetlerinden kaynaklanan unsurlar sebebiyle işletmeler ihracatta sıkıntı çekmektedirler. İkinci olarak prosedür ile ilgili eksik bilgiden kaynaklanan sıkıntılar dile getirilmiştir.

7 ihracatta Karşılaşılan Engeller 1. Dünya Ticaret Örgütü üye ülkeleri tarafından ticarette keyfi uygulamaları ve teknik engelleri ortadan kaldırmak amacıyla imzalanan Ticarette Teknik Engeller Anlaşmasından işletmelerin yaklaşık % 40'ınm haberi yok; % 40'ının ise duymuş ama içeriğini bilmemektedir. Geriye kalan işletmeler ise, konu hakkında bilgilerinin olduğunu fakat detayh ve kapsamlı bir bilgilerinin olmadığını belirtmişlerdir. 2. Ortaya çıkan engel veya sıkıntının ithalatçı ülkeden kaynaklandığını öğrendiklerinde işletmelerin %75'i sıkıntının hukuki olup olamadığını incelemektedir. Sıkıntının hukuki olduğunu öğrendiklerinde ise %20'si ihracattan vazgeçerken %75'i işletmelerini ve ürünlerinin gerekli Standartlara uygun hale getirmeyi tercih etmektedir. Konunun hukuki olmadığı durumda ise; ise işletmelerin büyük çoğunluğu sıkıntıyı kişisel bağlantılarla çözmeye uğraştığını behrtmişlerdir. %20'si Türkiye'deki yetkili makama başvururken geriye kalan az bir kısmı ise ithalatçı ülkenin yetkiu makamlarına başvurmayı tercih etmektedirler. 3. İhracat esnasında karşılaştığınız teknik engelleri "Ticarette Teknik Engeller Türkiye Bilgi-Bildirim Merkezine" bildirir misiniz sorusuna ise yukarıdaki sorunun cevabına paralel olarak % 30'luk bir kısmı bildiririm şeklinde cevap verirken; geriye kalan büyük çoğunluk karşılaştığı teknik engeli bildirmemektedir. Bildirimde bulunmayanların sebebi ise; büyük çoğunluğunun böyle bir merkezden haberi olmamasından yada merkezden haberi olsa dahi işleyişinden haberi olmamasından kaynaklanmaktadır. 4. Türkiye'de mevcut yönetmelik ve standartların yeterliliği konusunda işletmeler gerek yurt içinde gerekse de yurt dışında yeterli olduğunu belirtmişlerdir. Bu çerçevede de işletmeler genel olarak Türk gıda ihraç ürünlerinin kalitesini uygun bulmaktadırlar. Bu çerçevede de işletmelerin %80'i ihraç ettiği gıda ürünlerinde kalite yönünden bir sıkıntı ile karşılaşmadığını ifade etmektedirler. 5. İşletmelerin karşılaştığı en önemli beş tarife dışı engel; çevre koruma ve sağlık sertifikaları, düzensiz ve behrsiz ek ödemeler, çeşitli amaç ve yöntemlerle yapılan yasaklamalar ve kotalar, dâhili vergi ve harçlar, çifte döviz kuru uygulaması olarak belirtilmektedir. 6. Karşılaşılan tarife dışı engeller incelendiğinde engellerin odak noktasını ürüne ait özelliklerin oluşturmadığı, aksine maliyeti arttırmaya ve dolayısıyla yerli sanayiyi korumaya yönelik oldukları gözükmektedir. Bu da

8 Türk gıda ürünlerinin kalite standartları açısından ciddi sıkıntılarının olmadığını dolayısıyla ülkelerin yapmış oldukları keyfi uygulamalar ortadan kaldırıldığında sektörün daha rekabetçi bir hal alacağına işaret etmektedir. 7. İşletmelerin tarife dışı engelle en çok karşılaştığı ülkeler AB ülkeleridir. En az ise ABD'dir. 8. İşletmelerin geleceğe yönelik hedefleri ise; kalitenin iyileşmesi, yeni yatırımlar, iç ve dış pazarlarda büyüme, yeni ürün geliştirme, markalaşmak şeklindedir. 9. Sektör işletmeleri geleceğe genel olarak olumlu bakmaktadırlar. Bütün bu sonuçlar birlikte değerlendirildiğinde, Türk gıda sektörünün sahip olduğu büyük potansiyelin çok daha büyük bir kısmını geçekleştirme durumunda olabileceğine işaret etmektedir. Bunun gerçekleşebilmesi için gıda sektöründe genel bir strateji değişimine ihtiyaç duyulmaktadır. Gıda sektörünün uluslararası pazarlardaki başarısının temel kaynağı, fiyat temelindeki rekabet avantajıyla en büyük ihracatçısı olduğu Avrupa ülkelerine karşı sahip olduğu karşılaştırmah maliyet üstünlüğünden kaynaklanmaktadır. Bu maliyet avantajları sahip olunan yönetim ve örgütlenme kabiliyetlerinden değil, ucuz girdi, ucuz emek ve kayıt dişilik gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Diğer bir ifade ile, başarının temel dayanağı büyük ölçüde "rekabet üstünlüğü" değil, "karşılaştırmah üstünlüğe" dayanmaktadır. Türkiye'de halihazırda gıda sanayi ürünleri ihracatında kısa vadede çözüm bekleyen ve sonuçlarının kısa/orta dönemde ihracatta artı değer getirişi oluşturacak konuları; gıda güvenliği ve kalite sistemlerinin kurulması ve belgelendirilmesi olarak görülmektedir. Bu kavramların gelişmiş ülkeler tarafından birer tarife dışı engel olarak ülkemize dayatılması şeklinde değil, tüm gıda sektöründe üretim felsefesi olarak benimsenmesi ihracatımızda kaliteye odaklanan stratejiyle etkin konumlandırma yapılmasına ve böylelikle ucuz ve kalitesiz imaj sorununun ortadan kalkmasına hizmet edecektir. Gıda sektöründe faal olan KOBİ'lerimizin yönetim becerilerinin geliştirilmesi, üretimde verimliliğin artırılması, risk tayini, kontrol sistemleri, esneklik ve yenilikçi ürün ve ürün tasarımı, performans ölçümü sistemleri uygulama ve daha etkin pazarlama için stratejik bir iş planına sahip olma konularına öncelik vermeleri sağlanmalı, bu konuda gerekh eğitimler kamu ve özel sektör danışmanları tarafından, finansmanı AB ve benzeri yabancı kaynaklı alt yapı uyumlaştırma projelerine ayrılan kaynaklardan sağlanarak, verilmelidir.

9 Firmalar ticarette teknik engellerin takip edilmesinin yanı sıra ihracat deneyim ve performanslarını artırarak dünya pazarlarındaki rakiplerinden daha etkin bir konumlandırma yapma yoluna gitmelidir. Bugün dünya ticaretine konu olan gıda güvenliği ve standartlar gibi tarife dışı engelleri:ı bilinmesi ve buna karşın kontrol, belgelendirme, akreditasyon sistemi kurulması çok ciddi kurumsal altyapı gerektirmektedir. Gıda sektörünün Türkiye ekonomisindeki yeri, yarattığı istihdam, ihracattaki payı, gelecekte öneminin daha da artması gibi nedenlerden dolayı stratejik bir sektör niteliği taşımaktadır. Bununla beraber, şimdiye kadar sektörün mevcut ve gelecek potansiyelinin bir ulusal strateji çerçevesinde değerlendirilerek nasıl stratejik davranılabileceğinin arayışı içerisine girildiği söylenemez. Halbuki, sektörde yapılacak sistematik çahşmalar ile, mevcut performansının birkaç katı daha yüksek başarının sağlanması ve dünya ticaretinde sektöründe izleyici değil, yön verici konuma gelmesi mümkün görünmektedir. Belirtildiği üzere, sektör incelendiğinde rekabet gücümüzün teknolojimizden ya da insan kaynaklarımızdan kaynaklanmadığı; doğal faktörlerden kaynaklandığı görülmektedir. Sektörde daha rekabetçi konuma gelmek için doğal faktörlerle teknolojiyi ve insan kaynaklarını entegre etmek gerekmektedir.

10 İÇİNDEKİLER Sayfa No: Giriş 15 BÖLÜM 1 DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE GIDA SEKTÖRÜNÜN EKONOMİDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Giriş Gıda Sektörü Dünya Genelinde Gıda Sektörünün Durumu Gıda Sektörü ve Türkiye Ekonomisindeki Yeri 21 Sonuç 31 BÖLÜM 2 GIDA SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ Giriş « Gıda sektörünün SWOT yöntemi ile rekabet gücü analizi Gıda sektörü mevcut durum değerlendirmesi Gıda Sanayinin Güçlü Yönleri: Gıda Sanayinin Zayıf Yönleri Gıda Sanayi için Tehditler Gıda Sanayinin Önündeki Fırsatlar Gıda Sektörünün Elmas Modeh İle Rekabet Gücü Analizi Gıda Sektöründe Girdi Koşulları Türkiye'nin iklim koşulları ve coğrafî yapıya bağh olarak tarımsal üretimdeki çeşitlilik miktarı Gıda ürünlerinin çeşitlendirilmesi ve ihracat yansıması İşgücü potansiyeh Gıda güvenliği ve kalite sistemi Organik gıda üretiminin yaygınlaşması Gıda sektöründe teknoloji kullanımı Nitelikli hammadde Firma stratejisi ve rekabet yapısı Firma Stratejisi Firma büyüklüğü, sahipliği ve birleşmeleri Nitelikli insan kaynakları ve eğitim Katma değer, ürün geliştirme, ar-ge ve innovasyon 54

11 Kayıt dişilik ve haksız rekabet Tarım ve gıda sektörü koordinasyonu Sözleşmeh tarım Kapasite kullanım oranı Talep koşulları İç talebin büyüklüğü, niteliği ve değişimi Avrupa birliği pazarına yakınlık ve birliğe üyelik süreci Başka pazarların durumu İlgih ve destekleyici kuruluşlar Sektörel STK'larının Yapısı Türk firmalarının yapmış olduğu stratejik ortaklıklar Üniversite-sanayi arasındaki işbirliği Lojistik altyapısı Büyük market zincirleri ve alışveriş merkezleri E-ticaret ve doğrudan pazarlama Ambalaj sektörü Devlet Gıda Sektöründe Görülen Özelleştirme Çalışmaları Ulusal tarım politikasının durumu AB müzakereleri kapsamında yeni yasal uygulamalar Denetim Eksikliği 62 Sonuç: 63 BÖLÜM 3 GIDA SEKTÖRÜNDE ARANAN KRİTERLER, STANDARTLAR VE TEKNİK ENGELLER Giriş Gıda Sektöründe Aranan Kriterler Ve Standartlar Gıda Kodeksleri İyi "Tarım, Üretim, Hijyen" Uygulamaları HACCP İhracatta Karşılaşılan Tarife Dışı Engeller Tarife Dışı Engeller Gümrük Vergisine Eş EtkiH Vergi ve Harçlar Fiyat Denetim Tedbirleri Finansal Tedbirler Otomatik Lisans Tedbirleri Tekelleşme Tedbirleri Miktar Ve İçerik Kontrolüne İlişkin Tedbirler 79

12 Teknik Engeller (Görünmeyen Engeller) Karşılaşılan Tarife Dışı Engeller Ve Bu Engellerin Dış Ticarete Etkisi Uluslar Arası Ticaretin Düzenlenmesi Ve Ticarette Teknik Engeller Anlaşması 87 Sonuç 90 BÖLÜM 4 ARAŞTIRMA SONUÇLARI Giriş Genel Bulgular Bulgular Genel Değerlendirme 113 BÖLÜM 5 BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ VE GIDA SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜNÜ GELİŞTİRMEYE YÖNELİK STRATEJİK ÖNERİLER Giriş Bulguların Değerlendirilmesi Ve Öneriler Stratejik Öneriler Gıda sektöründe yapısal değişimlere yol açan dinamikler ve gerektirdikleri stratejik değişim Değişimin Motorize Güçleri Küreselleşme Avrupa birliği entegrasyon süreci Uzak doğu'da gelen yeni rekabet dalgası Stratejik değişim: Karşılaştırmalı üstünlükler stratejisinden rekabet üstünlüğü stratejine geçme 129 SONUÇ 132 KAYNAKÇA 137 EKLER 141

13 Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9 Tablo 10 Tablo 11 Tablo 12 Tablo 13 Tablo 14 Tablo 15 Tablo 16 Tablo 17 Tablo 18 Tablo 19 Tablo 20 Tablo 21 Tablo 22 TABLOLAR ÜSTESİ Ürün Gruplarına Göre En Büyük 10 İhracatçı Ülke (2004) İhraç veya ithal ettiğimiz gıda ürünlerinin toplamdaki oranı. 22 Son on yıllık gıda ihracat ve ithalatının karşılaştırılması (^1 milyon $) 23 Yıllar İtibari ile 111 Ülkeye Yapılan Gıda Maddeleri İhracat İthalat karşılaştırılması C^l milyon $) 24 Gıda Sanayisinde Üretim Değeri (Milyar TL Yıh Fiyatlarıyla) 25 Gelire göre sıralı %20'lik gruplar itibariyle tüketim harcamalarının dağılımı, 2004 yıh değerleri ile, Türkiye 26 Türkiye'de gıda sektörünün yıllara göre çeşitli sayısal değerleri ve değişim oranları 27 Sektörler ve Gıda Sanayinde Fiyat Artışlarının Gelişimi (TL. TEFE 1994=100) 28 Gıda Sanayinde Faaliyet Kollarına Göre İşyeri Sayısı ve Ortalama Çalışan Sayısı 29 Gıda Sanayi Rekabet Göstergeleri (1998 Yılı Sabit Fiyatları ile hesaplanmıştır) 37 En çok beyan edilen teknik engeller 82 Tarife dışı engellerin ifade edilme sıklığı ve önem derecelenmesi 83 Gümrük Kuralları ve Prosedürlerine ilişkin Engeller 84 İşletmenizde aşağıdaki çalışmalardan hangisi yapılıyor? 99 Geçen yıl firmanızın dışarıdan temin ettiği danışmanlık ve eğitim hizmetleri hangileridir? 99 Son iki yılda elde ettiğiniz sonuçlara göre yapılan değerlendirmede sonuçlar (yüzde olarak); 100 İhracatta karşılaşılan sıkıntılar (önem sırasına göre) 100 Cevabınız Evet ise, kaliteyle ilgili şikayetleri önem sırasına göre belirtiniz? 102 Türk gıda ihraç ürünlerinin kalitesini arttırmak için neler yapılmalıdır? 103 Tarife dışı engellerin ihracatı etkileme derecesine verilen cevapların ortalamaları 104 En çok hangi ülkelerde tarife dışı engellerle karşılaşmaktasınız? 106 Sizce karşılaştığınız sıkıntıların sebebi nedir? 106

14 Tablo 23 Sizce karşılaşılan sıkıntıların kapsamı nedir? 106 Tablo 24 Firmanızın geleceğe dönük hedefleri çerçevesinde 107 Tablo 25 Türk Gıda Sektörünün uluslar arası pazarlarda rekabet avantajı olarak gördüğünüz unsurları belirtiniz 107 Tablo 26 Türk Gıda Sektörünün uluslar arası pazarlarda rekabet dezavantajı olarak gördüğünüz unsurunu belirtiniz 108 Tablo 27 Türk gıda sektörünün dış pazarlarda daha rekabetçi bir rol alması için önerileriniz nelerdir? 108 Tablo 28 Devlet kurumlarının sağlamış olduğu Araçlardan faydalandıkların oranları 109 Tablo 29 Türk gıda sektörünün dış pazarlarda daha rekabetçi bir rol alması için Devletin yapması gerekenleri belirtiniz 110 Tablo 30 Türk gıda sektörünün dış pazarlarda daha rekabetçi bir rol alması için Bağh Olduğunuz Birliklerin (İTO, TOBB, Sanayi ve Ticaret Odaları vs.) yapması gerekenleri belirtiniz..110 Tablo 31 Gelecekte uluslararası gıda pazarında Türk firmalarının rekabet gücünün artacağının sebebini neye bağlıyorsunuz? (faktörlerin elde edilen sonuca göre oranları) 111 Tablo 32 Firmanızın önümüzdeki üç yıl için ihracattaki hedefi nedir? 111 Tablo 33 Türk gıda sektörünün uluslararası pazarlarda büyümesinin önündeki en büyük engel olarak neleri gördükleri önem sırasına göre verilen cevapların ortalamaları (1 en önemli...7 en önemsiz) 112 Tablo 34 Gelecekte uluslararası gıda pazarında Türk firmalarının rekabet gücünün azalacağının sebebini neye bağlıyorsunuz? (faktörlerin elde edilen sonuca göre oranları) 112 Tablo 35 Uluslararası pazarlarda Türk gıda sektörünün/firmalarının rekabet gücünün geliştirilmesi için eklemek istediğiniz düşünce ve önerileriniz 113

15

16 GİRİŞ Bu araştırmada cevabı aranan soru, "Türk gıda sektörünün uluslararası pazarlardaki rekabet gücü nedir ve bu pazarlarda daha fazla rekabetçi bir güç elde etmesini zorlaştıracak teknik, yasal ve uygulamaya ilişkin düzenleme ve engeller nelerdir?" şeklinde ifade edilebilir. Bu çerçevede, araştırmanın temel iki amacı vardır: (1) Türk gıda sektörünün uluslararası pazarlarda sahip olduğu rekabet avantajının kaynağını tespit etmek, sektördeki yapısal değişimler ve bu değişimleri sürükleyen dinamikleri belirlemek ve bunlardan hareket ile daha güçlü bir rekabet pozisyonu elde etmek için stratejik yön ve öncelikleri belirlemek; (2) gıda sektöründe ihracat için aranan kriter ve standartları ortaya koymak ve gerek mevzuattan kaynaklanan gerekse de uygulamada karşılaşılan engelleri belirleyerek gıda sektörünün ihracatta daha aktif bir hale gelmesi için neler yapılabileceğini tartışmaktır. Dolayısıyla, bu araştırmada gıda sektöründe gündemde olan tüm sorunların irdelenmesi yerine, potansiyel ihracat hedefine ulaşmamızda sorun teşkil eden en önemli konularda odaklanılacaktır. Türkiye'nin ithal ikameci stratejiden ihracata dayalı ulusal kalkınma stratejisine geçtiği ve liberal politikalar ile dünya ekonomisine entegre olmaya çalıştığı 1980'li yıllardan sonra, özellikle ihracata yönelik modern sanayi tesislerinin kurulmasıyla, gıda ihracatı ivme kazanmıştır. Bu tarihten itibaren Türk gıda işletmeleri, her yıl uluslararası pazarlardaki ihracatçı pozisyonunu daha da güçlendirmiştir. Ancak son yıllarda yaşanmakta olan genel, ulusal ve sektörel değişimler ve bunların yol açtığı yapısal değişimler (küreselleşme olgusu, uluslararası anlaşmalar, tüketici talepleri, gıda mevzuatı, çevre duyarlılığı, yeni pazarlama tekniklerinin uygulanması, sektörel örgütlemenin gelişmesi vs.) nedeni ile eski rekabet dayanaklarının gelecekte de benzer bir başarı yaratacağına ilişkin varsayımları tartışılır hale getirmiştir. Bu yapısal değişimler sadece rekabeti yaygmlaştınp hızlandırmamış, aynı zamanda rekabet stratejilerini ve rekabet kabiliyetlerini de değiştirmiştir. Bu durumda, uluslararası pazarlarda sahip olunan sektörel rekabet gücünün korunması ve geliştirilmesi için yeni arayışlar gündeme gelmiştir.

17 Bu arayışların bilimsel verilerle desteklenebilmesi için mevcut durum tespiti niteliğinde ve daha da önemlisi gelecek perspektifleri sunacak içerikte birçok araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışma yapılması gereken böylesi araştırmalardan biri olarak görülmelidir. Gıda sektörünün gündeminde olan ihracatla ilgili sorunlara cevap bulmak veya, daha gerçekçi bir beklenti ile, cevap oluşturmaya yardımcı olacak perspektifler geliştirmek, bu çalışmanın hedeflediği katkı olarak görülebilir. Bu doğrultuda mevcut çalışma iki ana konu etrafında organize edilecektir: Türk gıda sektörünün rekabet gücü ve ihracatta karşılaşılan tarife dışı engeller. Bu çerçevede, birinci bölümde, gıda sektörünün dünya ve Türkiye ekonomisindeki yeri ve önemi ortaya konmaya çalışılacaktır. İkinci bölümde uluslararası pazarlardaki Türk gıda işletmelerinin rekabet gücü SWOT yöntemi ve Elmas modeliyle incelenecektir. Üçüncü bölümde, gıda sektöründe aranan standartlar ve tarife dışı engeller ele alınacaktır. Dördüncü bölümde ise rekabet gücü ve ihracatta aranan kriterler ve karşılaşılan tarife dışı engellere ilişkin yapılan anket sonuçları sunulacaktır. Beşinci bölümde ise sonuçların değerlendirilmesi ve öneriler ele alınacaktır.

18 BÖLÜM 1 DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE GIDA SEKTÖRÜNÜN EKONOMİDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

19

20 Giriş Bu bölümde cevabı aranan temel soru, "Gıda sektörünün ekonomideki rolü ve önemi nedir?" olacaktır. Genel ekonomik yapı içerisinde gıda sektörünün yerini ve önemini belirlemek, araştırmanın diğer bölümlerine ışık tutacaktır. Dolayısıyla bu bölüm, gıda sektörünü tanıtıcı nitelikte bir giriş olarak da görülebilir. Çok kısa şekilde dünya gıda sektörüne değindikten sonra, Türk gıda sektörü çeşitli yönleriyle incelenecektir. Gıda Türkiye'nin önde gelen sektörleri arasında yer almaktadır. Bu bakımdan gıda sektörünün sorunlarının tespiti ve giderilmesi, ülke ekonomisine de önemli bir katkı sunacaktır. Türk gıda sanayi ürünlerinin ihracatı 1980'li yıllardan sonra ivme kazanmıştır. Bu durum, o tarihlerde ihracata dayalı ulusal kalkınma stratejisinin benimsenmesi doğrultusunda ihracata yönelik modern gıda sanayi tesislerinin kurulmasıyla sağlanmıştır. Geçen 25 yıllık süre içerisinde büyük mesafeler alınmasına rağmen, sektör hâlâ önemli yapısal sorunlar ile karşı karşıyadır Gıda Sektörü Tarımdan sağladığı bitkisel ve hayvansal hammaddeyi, uyguladığı bir veya birden fazla işlemle, raf ömrü uzun ve tüketime hazır ürünlere dönüştüren sanayi koluna gıda sektörü adı verilmektedir. Tarımsal üretimin mevsime ve yöreye bağlı değişkenliğine karşılık gıda gereksiniminin sürekliliği, çabuk bozulma eğilimindeki tarımsal ürünlere belirli işleme ve muhafaza yöntemlerinin uygulanmasını zorunlu kılmakta ve bu işlevi gıda sanayi yerine getirmektedir (Ekşi, 1992). Diğer bir deyişle, gıda sektörü hammaddesini tarım sektöründen almaktadır. Bu nedenle her ülkede tarım sektörü ile gıda sanayi birbiri ile etkileşmekte ve birbirine paralel gelişmektedir. Etkileşim derecesi, gelişme düzeyine bağlı olarak artmakta ve/veya azalmaktadır (Kıral ve Akder, 2000; Güneş, Albayrak ve Gülçubuk, 2002). Tarımsal üretimin bir kısmı doğrudan yani taze olarak tüketilirken, bir kısmı da gıda sanayinde hammadde olarak işlenmekte ve değişik gıdalara dönüştürülmektedir. Tarımsal üretimin gıdaya işlenen oranı üründen ürüne farklılık göstermektedir. Bu oran buğdayda, yağlı tohumda, şeker pancarında daha yüksek, et, süt, sebze ve meyvede daha düşük olarak görülmektedir.

21 Uluslararası gıda sanayi sınıflandırma (ISIC- 3) sistemine göre gıda sanayi, (1) et ve et ürünleri, (2) süt ve süt ürünleri, (3) su ürünleri mamulleri, (4) nişasta mamulleri, (5) meyve ve sebze işleme, (6) bitkisel yağ ve mamulleri, (7) şeker ve şekerli ^mamuller, ve (8) yem sanayi olmak üzere sekiz alt sektörden oluşmaktadır. Gıda Sanayi, Avr^pa Topluluğu ekonomik faaliyet sınıflandırmasında, Nace kodu DA şeklinde nitelendirilmektedir Et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması 15.2 Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve saklanması 15.3 Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 15.4 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı 15.5 Süt ürünleri imalatı 15.6 Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastah ürünlerin imalatı 15.7 HmM bayvan yemleri imalatı 15.8 Diğer gıda maddeleri imalatı Dünya Genelinde Gıda Sektörünün Durumu Gıda, tüm dünyada büyüme potansiyeli en büyük sektörlerin başında gelmektedir. 600 milyar Euro yıllık cirosu ve 2.7 milyon çalışanı ile 26 binin üzerinde firmanın faaliyet gösterdiği gıda sanayi, AB'nin en büyük üçüncü sektörü konumundadır. Almanya, 2005'te gıda ve paketleme ekipmanında toplam 8.7 milyar Euro'luk üretimle Avrupa pazarında ilk sırada yer almıştır. Almanya'nın dünyadaki rakipleri ise İtalya, Hollanda, ABD, Fransa ve Danimarka olmaktadır. Ürün gruplarına göre sıralandığında ise en yüksek ihracatı soya fasulyesi ile ABD'nin yaptığı görülmektedir. Bu ülke, yine, mısır, buğday ve pamuk ürününde de ön sırada yer almaktadır.

22 Tablo 1 Ürün^ Gmpliarma Göre En Büyük 10 İhracatçı Ülke (2004) Sıralama Ülke Ürün Değer(000 US$) 1 ABD Soya Fasulyesi Fransa Şarap Hollanda Ham Organik ürünler Malezya Palmiye Yağı ABD Mısır İngiltere Damıtılmış Alkollü İçki Brezilya Soya Fasulyesi ABD Buğday ABD Pamuk Arjantin Soya Unu Emek yoğun bir sistem gerektiren gıda sektörü, tarımsal ürünlerin değerlendirilmesi, sanayiye hammadde temini, istihdama katkısı ve halkın dengeli beslenmesi ile doğrudan ilişkili olması nedeni ile, bütün dünya ülkeleri açısından bir anlamda, sosyolojik ve ekonomik yönden stratejik öneme sahiptir Gıda Sektörü ve Türkiye Ekonomisindeki Yeri Gıda sanayi; tarımsal üretim, dengeli beslenme, katma değer, istihdam ve ihracat açısından önemli işlevleri olan bir sektördür. Sektörün GSYİH içindeki payı % 4,8 dir. İmalat sanayi içindeki payı üretim değeri açısından % 15, işyeri sayısı açısından % 14 ve istihdam açısından % 13 ' tür. Türkiye'de gıda sanayinde alt sektörler açısından sayısal dağılıma bakıldığında; sanayinin %65'ini un ve unlu mamuller, %irini süt ve süt mamulleri, %12'sini meyve-sebze işleme, %3,5'ini bitkisel yağ ve margarin, %3'ünü şekerli mamuller, %rini et mamulleri ve %4,5'luk kısmını tasnif dışı gıdalar, alkolsüz içecekler, su ürünleri sanayi oluşturduğu görülmektedir. Un ve unlu mamuller, süt ve mamulleri, meyve-sebze işleme gibi alt sektörlerdeki oranların yüksek olması, halkın tüketim alışkanlıklarının yanı sıra gelişmiş teknoloji uygulamayan (değirmen, mandıra, zeytin salamura işleme v.b.) işletmelerin sayısal fazlalığından da kaynaklanmaktadır. Yukarıda da açıklandığı gibi, gıda sektörü 8 alt gruptan oluşmaktadır yılı verilerine göre unlu mamuller ve nişasta grubu hem toplam gıda şirketleri içinde hem

23 de toplam üretimdeki en yüksek payı alan kısım olarak göze çarpmaktadır. Son yıllarda ihracat oranındaki payını her yıl artıran gıda sektörü, ayrıca, önemli ölçüde ülke ekonomisine döviz girdisi sağlamaktadır (Başer ve Akgül, 2003). Sektörün genel ihracattaki payı ise 1996 yılında % 20 iken, tablo 2'de gözüktüğü gibi 2004 yılında % 10 dolayındadır. İthalatta ise toplam ithalat miktarının yaklaşık % 3'luk kısmını gıda sektörü oluşturmaktadır. Tablo 2 ihraç veya ithal ettiğimiz gıda ürünlerinin toplamdaki oranı Bölümlere Göre İhracat (2004) ( $) Bölümler İhracattaki Tutarı İhracattaki Oranı Canlı hayvanlar ve hayvansal ürünler % Bitkisel ürünler 2841 Katı ve sıvı yağlar 277 Gıda sanayi 2566 Diğer kalemler % Toplam % Bölümlere Göre İthalat (2004) ( $) Bölümler İthalattaki Tutarı İthalattaki Oranı Canlı hayvanlar ve hayvansal ürünler % Bitkisel ürünler 1282 Katı ve sıvı yağlar 511 Gıda sanayi 1245 Diğer kalemler % Toplam % Kaynak/DİE

24 Son on yılda Türkiye'nin genel ihracat ithalat ve toplamda ithalat ve ihracattaki sektörün rakamları aşağıdaki gibidir Tablo 3 Son on yıllık gıda ihracat ve ithalatının karşılaştırılması (*1 milyon $). ithalat ihracat Yıllar Gıda Toplam İthalattaki Gıda Toplam İhracattaki İthalatı İthalat Oranı İhracatı İhracat Oranı ,6% ,9% ,0% ,9% ,0% ,0% ,3% ,8% ,8% ,9% ,2% ,1% ,3% ,6% ,4% ,2% ,2% ,1% ,7% ,3% Kaynak: DTM

25 Tablo 4 Yıllar İtibari ile 111 Ülkeye Yapılan Gıda Maddeleri İhracat İthalat l<arşılaştırılması (*1 milyon $) H ithalat M ihracat [iithalat ^İhracat ithalat Kaynak: DTM Şekilden de anlaşılacağı üzere gıda ihracatımız son yıllarda genel olarak artma eğilimindedir. Fakat Türkiye'de yaşanan krizlere bağlı olarak (17 ağustos depremi, 2001 krizi gibi) trend bazen düşüş gösterse de, son dört yıldır ihracatımız artma eğilimindedir. Son 4 yılda gözlenen bu artışta ülkede ciddi bir istikrarsızlık ve kriz dönemi yaşanmamasmm etkisinin büyük olduğu söylenebilir. Bu da gıda sektörünün kendi aktörleri, kaynak ve kabiliyetleri ihracat ve büyüme için yeterh görünmesine rağmen istenen performansı yakalayamamasının önemli sebeplerinden birinin genel ekonomide yaşanan durgunluk ve krizler olduğuna işaret etmektedir.

26 Tablo 5 Gıda Sanayisinde Üretim Değeri (Milyar TL Yıh Fiyatlarıyla) Yıllar Gıda üretim değeri Yıllık Değişim (%) , ,6 2005(r) ,7 (t): Tahmini Kaynak: DPT 2005 Gıda üretim değerleri açısından sektör değerlendirilecek olunursa ekonomik krizin yaşandığı yıl haricinde sektörde gerçekleşen üretim değeri değişiminin %5,5 civarlarında sabit olduğu gözükmektedir. Aşağıda yer alan Tablo 6'da görüldüğü üzere ülkemiz bireylerinin gelir seviyeleri değiştikçe gıda harcamalarına ayırdıkları pay belirgin olarak değişmektedir. Birinci gelir grubunda yer alanlar bütçelerinin %40 civarında kısmını gıda harcamaları için ayırırlarken üst gelir düzeyinde yer alanlarda bu oran %20 seviyelerinin altına kadar inmektedir.

27 Tablo 6 Gelire göre sıralı %20'lik gruplar itibariyle tüketim harcamalarının dağılımı, 2004 yılı değerleri ile, Türkiye Harcama grupları Gelire göre sıralı hane halkı yüzdeleri Gelirden en az pay alan Gelirden en fazla pay alan Toplam 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Gıda ve alkolsüz içecekler 26,4 40,0 34,2 29,8 26,0 19,3 Alkollü içecek, sigara ve tütün 4,3 5,1 5,0 5,0 4,4 3,5 Giyim ve ayakkabı 6,5 5,2 5,7 6,1 6,6 7,2 Konut ve kira 27,0 27,6 29,1 28,5 27,3 25,2 Ev eşyası 6,6 4,9 5,6 6,9 6,8 7,2 Sağlık 2,2 2,4 2,2 2,0 2,1 2,4 Ulaştırma 9,5 4,2 5,5 7,0 9,3 13,3 Haberleşme 4,5 3,1 4,1 4,2 4,6 5,0 Kültür, eğlence 2,5 1,2 1,4 2,0 2,2 3,5 Eğitim hizmetleri 2,1 0,5 0,9 1,2 2,1 3,3 Otel, lokanta, pastane 4,5 2,7 3,7 3,8 4,6 5,4 Çeşitli mal ve hizmetler 3,9 3,3 2,6 3,4 4,0 4,6 Grubun en düşük aylık ortalama geliri (Milyon TL) Grubun en yüksek aylık ortalama geliri (Milyon TL) Türkiye geniş ürün yelpazesi nedeniyle, gıda sektörünün bazı alanlarında önemli ihracat değerleri ortaya çıkarmıştır. Üretilen domates salçasının yaklaşık %50-60'ı, dondurulmuş meyve ve sebzenin %90'ı, konservenin %70-80'i, meyve suyunun %15-20'si ihraç edilmektedir. Ayrıca, un ve unlu mamuller (makarna, bisküvi v.b.) üretiminde önemli ihraç olanakları bulunmaktadır. Uygun coğrafyası ile Türkiye, organik tarım uygulanmasının sunduğu kuru üzüm, incir, kayısı olmak üzere üretilen 30'a yakın organik ürünü ihraç edebilecek potansiyele sahiptir.

28 Çeşitli gıda ürünleri ihracat miktarındaki değişimlere bakıldığında; buğday unu, makarna, bisküvi, dondurulmuş ve konserve edilmiş meyve ve sebze ürünleri, çekirdeksiz kuru üzüm, çikolata ve kakaolu ürünlerin ihracat miktarlarında önemli yer teşkil etmektedir. Aşağıdaki tabloda gıda sanayisinin üretim, ihracat/ithalat miktarları ve ihracat, ithalat ve talep değerleri geçmiş yedi yıl baz alınarak gösterilmiştir. Tablodaki veriler ışığında gıda sektörünün üretim miktarının her sene artarak yükseldiği gözükmektedir. Tablo 7 Türkiye'de gıda sektörünün yıllara göre çeşitli sayısal S O Is S İS ^ ö n 1-1 >H CO ^ o.s e s 00 "S -c 2^ j_, 1-1 s-ı <^? JS -O I 5 ^ T ON s ^'^ Yıllar (t) A Yıllık değişim (%) % 281% 518% 38% 4% 5% % 0% 29% -11% 14% -3% % 127% 6% 11% -8% 2% % 23% 25% 11% 22% 5% % 16% 16% -3% 15% 6% % 1% 7% 4% 8% 5% (t): Tahmin Not: NBŞ için 2005 yılı 9 aylık ihracat miktarıdır. Kaynak: DPT 2005 ve Sektör Temsilcileri Raporları.

29 Türkiye'de genel fiyat düzeyindeki değişimler ve bu değişimlerin sektörler, gıda sanayinin içinde bulunduğu gıda sanayi ve gıda sanayine hammadde veren tarım sektörü ile karşılaştırmalı durumu yılları itibariyle Tablo 8 'den izlenebilir. Tablo 8 Sektörler ve Gıda Sanayinde Fiyat Artışlarının Gelişimi (TL TEFE 1994=100) Yıllar Genel indeks Tarım, Avcılık, imalat Sanayi Gıda Ve İçecek Ormancılık Ve Balıkçılık Yıllık Artışlar (%) ,6 42,3 66,7 56, ,1 56,4 48, ,6 33,9 23,8 25, ,1 13,6 11,0 12,1 Kaynak: TÜİK TÜİK Sanayi Sayımı geçici sonuçları baz alınarak sektörde yer alan işyerlerinin ve çalışanların sayısal dağılımı Tablo 9'da verilmiştir. Sektörde işyeri sayısının ve istihdamın yoğun olduğu sektör, ekmek, taze firm ürünleri ve kek imalatının yapıldığı alanlardır.

30 Tablo 9 Gıda Sanayinde Faaliyet Kollarına Göre İşyeri Sayısı ve Ortalama Çalışan Sayısı Faaliyet Kolları İşyeri Sayısı Çalışan İŞ Çalışanlar Sayısı yerindeki İçindeki Oranı Oranı Et imalatı ve saklanması Kümes hayvanları etlerinin imalatı ve saklanması Et ve kümes hayvanları ürünlerinin imalatı Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve saklanması Patatesin işlenmesi ve saklanması Sebze ve meyve suyu imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması Ham, sıvı ve katı yağların imalatı Rafine sıvı ve katı ve yağların imalatı Margarin ve benzeri yenilebilir katı yağların imalatı Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı Dondurma imalatı Öğütülmüş tahıl ürünleri imalatı Nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı Çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı Ev hayvanları için hazır yem imalatı Ekmek, taze fırın ürünleri ve kek imalatı Peksimet, bisküvi imalatı, dayanaklı pastane ürünleri ve kek imalatı Seker imalatı Kakao, çikolata ve şekerleme imalatı Makama, şehriye, kuskus ve benzer unlu mamullerin imalatı Kahve ve çayın islenmesi Baharat, soslar, sirke ve diğer çeşni maddelerinin imalatı Hazır, homojenize gıda maddeleri ile diyet yiyecekleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer gıda maddeleri imalatı TOPLAM

31 Geniş bir yelpazeye sahip olan gıda sanayi, alt dalları açısından birbirinden farklı özellikler taşıyan sektörleri barındırmaktadır. Bazıları iç pazar için önemli iken, bazıları iç piyasa yanında dış rekabet/pazarlar açısından önem taşımaktadır. Gıda sanayinde çoğu alt sektör hammaddeyi ülke içi kaynaklardan sağlayabilirken, az sayıda da olsa kimi alt sektörler hammadde açısından dışa bağımlılık göstermektedir. Türkiye'de gıda alanında üretim yapan işyeri sayısı farklı kaynaklarda bin arasında değişmekte olup yaklaşık 260 bin kişi bu sektörde çalışmaktadır. Genelde küçük ve orta ölçekli işletme yapısı ile faaliyetlerine devam eden gıda işletmelerinin çoğunluğunu özel sektör kuruluşları oluşturmaktadır. İşletmelerde ortalama yıllık kapasite kullanım oranı %65-75 arasındadır. Gıda sanayi üretim değeri içinde tahıl ve nişasta mamulleri sanayi en yüksek değeri almaktadır. Bunu süt ve et mamulleri sanayi izlemektedir. Türkiye'de gıda sanayi ithalat değeri en yüksek olarak bitkisel yağ, mezbaha ürünleri ve tahıl-nişasta ürünlerinde gerçekleşirken, en düşük olarak su ürünleri ile meyve-sebze ve yem sanayinde olmuştur. Türkiye'de geniş ürün yelpazesi nedeniyle, gıda sektörünün bazı alanlarında önemli ihracat değerleri ortaya çıkmıştır. Üretilen domates salçasının yaklaşık %50-60'ı, dondurulmuş meyve ve sebzenin %90'ı, konservenin %70-80'i, meyve suyunun %15-20'si ihraç edilmektedir. Ayrıca, un ve unlu mamuller (makarna, bisküvi v.b.) üretiminde önemli ihraç olanakları bulunmaktadır. Uygun ekosistemi ile Türkiye, organik tarım uygulanmasının sunduğu kuru üzüm, incir, kayısı olmak üzere üretilen 30'a yakın ekolojik ürünü ihraç edebilecek potansiyele sahiptir. Gıda sanayi ürünleri yurt içi tüketimine yönelik olarak da gelişme göstermiştir. Özellikle artan nüfusun gıda gereksinimi gidermek amacıyla faaliyetleri artan gıda firmalarının iç pazara yönelmeleri ve bu pazarda farklı ürün gruplarıyla tutunma çalışmaları, gelecek faaliyetleri için önemlidir. Bu süreçte toplumun tüketim harcamaları içinde gıdaya ayırdıkları pay, sanayinin üretimini şekillendirmek açısından büyük önem taşımaktadır. Toplumların gelir düzeyinin, beslenme alışkanlıklarının ve sosyo-demografik yapısının gıda tüketimini şekillendirdiği bilinmektedir. Gıda sanayi talep artışının döneminde sabit fiyatlarla yıllık ortalama %2,8 olacağı, üretim için bu rakamın %3,1 civarında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Gıda sanayi toplam ihracat rakamlarında ise 7 yıllık dönemde %3,8 ve ithalatında %3,5 artış olması beklenmektedir. Gıda sanayinde gelişimin genel eğihmi yıldan yıla azalan oranda artış olarak ortaya çıkmaktadır. Uzun vadeli eğilim olarak gıda sanayinde büyümenin daha yavaş oranlarda artışla gerçekleşmesinin neden-

32 lerinden ikisi, nüfus artış hızındaki yavaşlama ve tarım sektöründeki büyümenin doğal şartlara ve orta-uzun vadeli verim artışlarına bağlılığı olarak değerlendirilebilir. Sonuç Gıda sanayi, imalat sanayinin daha çok tüketim malları üreten sanayiler grubunda yer almaktadır. Gıda sanayi, imalat sanayi içinde ve dolayısıyla ülke ekonomisi içerisinde önemli bir paya ve role sahiptir. Ülkemiz gıda sanayi ürünleri ihracatı özellikle 1980'li yıllardan sonra ihracata yönelik modern gıda sanayi tesislerinin kurulmasıyla ivme kazanmıştır. Son yıllarda Türk gıda sanayi ürünleri ihracatında Avrupa Birliği pazarı önemli bir paya sahiptir. Halen dünyanın en büyük ve yüksek gelirli tüketim bölgesinin AB pazarı olduğu gerçeği göz önüne alındığında bu önemlidir. Genel olarak bakıldığında, 2000'den bu yana yaşanan yapısal değişim sürecinde gerek üretim, gerek ihracatta emek yoğun tarım, tekstil gibi geleneksel sektörler paylarını kaybederken, benzer nitelikte olan gıda sektöründe artış görünmektedir. Gıda sektörünün, temel farkı, talep esnekliğinin düşük olmasıdır. Diğer bir ifade ile, tüketim alışkanlık ve kültürün değişime dirençu olması nedeni ile fiyat dalgalanmalarına daha az duyarlılık göstermesi ve dolayısıyla ithalata göreli olarak daha kapalı olmasıdır. Ancak genel olarak bakıldığında, Türk gıda sanayi KOBİ ağırlıklı bir sektördür. İşletme sayısı ile ilgili tahminler bile çok büyük farklılıklar göstermektedir. Tüketilen gıdanın üçte ikisinin merdiven altı üretim olması sektörün hala büyük ölçüde modernleşememesini göstermektedir. Bu bakımdan, AB entegrasyonu sürecinde yıldız sektörlerden biri olarak görülen gıda sektörünün bu yapısal durumu gelecek hakkında endişelere yol açmaktadır.

33

34 BÖLÜM 2 GIDA SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ

35

36 Giriş Dünyada ve Türkiye'de gıda sektörünün genel ekonomi içerisindeki yeri ve önemine ilişkin belirlemelerden sonra, bu bölümde cevabı aranan soru, "Uluslararası pazarlarda Türk gıda sektörünün rekabet gücü nedir?" olacaktır. Rekabet gücü analizinin temel amacı, rekabet üstünlüğünün dayanaklarını, üstün ve zayıf olunan yanları, karşılaşılan fırsat ve tehditleri tespit etmektir. Böylece sektörün uluslararası pazarlarda rekabetçi pozisyonu belirlenmiş olacaktır. Gıda sektörünün rekabet gücünün durum tespitini yapmak için iki analiz aracı kullanılacaktır: SWOT analizi ve Elmas Modeli. SWOT analizi, geçmişten geleceğe uzanan trendler göz önüne alındığında, sektörün sahip olduğu/olabileceği temel rekabetçi güçlü yanları ve rekabet yarışında dezavantajlı konuma yol açabilecek zayıf yanları bir taraftan, yapısal değişimler (politik, ekonomik, sosyolojik, teknolojik, küresel, çevre) karşısında ne tür fırsat ve tehditler ile karşı karşıya olduğunu diğer taraftan tespit etmeyi gerektirmektedir. Böylece sahip olunan zayıf ve güçlü yanlar ve buna karşın fırsat ve tehditler bir arada sektörün genel bir fotoğrafını verecektir. Genel bir durum tespiti açısından elde edilen bu fotoğraftan hareket ile, zayıf yanları giderecek, tehditleri bertaraf edecek, fırsatlardan yararlanmayı sağlayacak temel sektörel güçlü rekabetçi yanları geliştirmenin bir haritası çıkarılabilir. Bu yol haritası rekabet avantajı elde etme ve sürdürmek için neler yapılması gerektiğinin referans kaynağı olacaktır. Elmas (Diamond) modeli ise, bir sektördeki ulusal rekabet gücünü belirleyen dört temel unsurun birbiri ile ilişkili olarak incelenmesini gerektirmektedir. Bunlar, ulusal faktör donanımı, talep koşulları, ilişkili ve destekleyici sektörler ve işletme stratejileridir (bunlara ilave olarak devlet veya kamu, şans, gidilen ülkenin koşulları gibi temel değişkenleri de göz önüne alan araştırmacılar bulunmaktadır). Bu model sektörler düzeyinde rekabetçilik analizi yapmaya elverişli önemli bir araç olarak kullanılmaktadır. Bu bağlamda. Elmas modeli sayesinde, gıda sektörünün söz konusu dört faktör esas alınarak ulusal rekabet avantajı elde etmeye ne derecede imkan tanıyacağının tespit etmek mümkün olabilecektir.

37 2.1. Gıda sektörünün SWOT yöntemi ile rekabet gücü analizi Gıda sektörü mevcut durum değerlendirmesi Gıda sektörünün en önemli özeliği tarımdan aldığı hammaddeyi sanayi ürününe dönüştürmesidir. Diğer bir deyişle tarım sektörü ile yakından ilişkilidir ve etkileşim halindedir. Dolayısı ile Türkiye'nin tarım için elverişli bir konuma sahip olması ülkemizde gıda sektörünün daha güçlü bir durumda olmasına olanak vermektedir. Gıda sektörü daha evvel yapılan çalışmalarda (Öz, 2003) Türkiye'nin rekabetçi sektörü olarak ele alınmaktadır. Örneğin, Saraçoğlu ve Köse tarafından yapılan bir çalışma (2000:93) sonucunda yapılan istatistikî analiz sonrası Türk makarna sanayi İtalya'dan'sonra ikinci sırada gelmektedir. Bisküvi sektöründe ise yılları arasında Türkiye 7. sırada yer almıştır. Un sanayinde ise de 4. ve 5. sırada iken 1997 yılında 2. sıraya yükselmiştir. Sektörün rekabet gücü ithalat sızma oranı, uzmanlaşma katsayısı, dış rekabete açıklık ve ihracat/ithalat oranı hesaplamaları ile ortaya konmaya çalışılabilir (Kıymaz, 2003). İthalat sızma oranı, ithalatın toplam talep içerisindeki payı olarak ortaya konulmaktadır. Gıda sanayi için bu oran ortalama yüzde 7 civarındadır. İthalatın talep içindeki yeri oldukça düşük düzeydedir. Gıda sanayi ithalatında 1996 yılı başında yürürlüğe giren Gümrük Birliği Kararı'ndan bugüne kadar geçen sürede önemli bir değişiklik olmadığı anlaşılmaktadır. Uzmanlaşma katsayısı üretimin talebe oram olarak hesaplanmaktadır. Gıda sanayinde üretimin genelde tüketimi karşıladığı, küçük bir bölümünün (yaklaşık yüzde 7) ihracata yönlendirildiği düşünülürse, gıda sanayinde kendine yeterli bir seviyede bulunulduğu söylenebilecektir. Sektörde uzmanlaşmanın sağlandığını söylemek zordur. Dış rekabete açıklık katsayısı incelendiğinde, bu rakamın ortalama 0,135 olduğu ve sektörün dış rekabete açıklık düzeyinin düşük olduğu anlaşılmaktadır. Son gösterge ihracat/ithalat oranıdır. Gıda sanayinde ithalatı karşılama oranı loo'ün üzerindedir. Kurun uygun olduğu yıllarda ihracatın ithalatı karşılama oranı yükselirken, TL'nin değerlendiği yıllarda bu oran azalmaktadır.

38 ~- -- V.J...:ı Tablo 10 Gıda Sanayi Rekabet Göstergeleri (1998 Yılı Sabit Fiyatları ile hesaplanmıstır) i (Tahmin) Talep ! Üretim i İhracat i İthalat ! Rekabet Göstergeleri i İthalat Sızma Oranı i (İthalat/Talep)~100 7,49 8,60 7,58 6,08 4,97 6,25 5,53 6,24 6,80 Uzmanlaşma Katsayısı (Ü retimitalep) 1,007 1,012 1,051 1,043 1,035 1,016 1,016 1,007 1,004 i Dış Rekabete Açıklığı (İhracat/ü retim)+ [( ı - (İhracat/Üretim) )*talep)] 0,151 0,159 0,153 0,134 0,116 0,124 0,130 0,123 0,133 (İthalatiT) İhracatIİthalat Oranı 1,104 0,942 1,159 1,329 1,454 1,063 1,454 1,052 1,024 İthalat Sızma Oranı (İthalat/Talep) *" 100 Uzmanlaşma Katsayısı (üretim/talep) Bir sektörde ithalat miktarının, o sektöre yönelik toplam iç talep miktarına (yurtiçi üretim+ithalat-ihracat) bölünür ve 100 sayısı ile çarpılır. Oranın O'a yakın olması ithalatın iç talep içerisinde ihmal edilebilir olduğunu, ıoo'e yakın olması iç talebin tamamına yakınının ithalat ile karşılandığını gösterir. Bu ölçü, sektörün ithalat yoğunluğunu ve dışa dönüklük derecesini göstermektedir. Bir sektördeki üretimin, o sektördeki yurtiçi tüketime bölünmesi suretiyle hesaplanır. Bu göstergenin yorumlanması ithalat sızma oranına benzemektedir. Oranın büyüklüğü sektörün uzmanlaşma düzeyinin yüksek olduğunu gösterir. Dış Rekabete Açıklık Bu gösterge, sektörün ithalat ve ihracat düzeylerini dikkate alır. Aşağıdaki formüle göre hesaplanır.(sektör İhracat/İthalat Oranı ihracatı! sektör üretimi)+( (1-( sektör ihracatı/sektör üretimi)) *(sektör ithalatı/sektörde yurtiçi tüketim) Oranın yüksek olması sektörün dışa açık olduğunu gösterir Bir sektörün ihracat miktarının, o sektörün ithalat miktarına bölünmesiile hesaplanır. Oranın büyüklüğü, söz konusu sektörün uzmanlaşma derecesini gösterir. -- ~ ~-~ _._--~- ----_._..._--_..._.. i

39 ihracatı GeHştirme Etüd Merkezi Araştırma Ve GeHştirme Başkanhğı Tarım Dairesi tarafından Kasım, 2004 de hazırlanan "Tarım Ve Gıda Sektörü İhracat Potansiyeli" raporunda Türkiye tarım ve gıda sanayi sektörleri ihracatının rekabet gücünü etkileyen unsurlar aşağıdaki gibi belirtilmiştir. (İGEME; 2004). Üretimde Mevcut Olan Altyapı Sorunları Miras Hukuku (arazi bölünmesi) Etkin Tarım Sigortası Kıt Kamu Kaynakları Eğitim Sertifikalı Tohum Üretiminin Yaygınlaştırılması Sözleşmeli Tarım Hammadde Sanayi Entegrasyonu İyi Tarım Teknikleri (ITU) İzlenebilirlik HACCP ISO Gibi Yeni Gıda GüvenHği Yönetim Standartlarının Uygulanması (ISO Çalışma Grubu tarafından 2005'te tamamlanması beklenmektedir) Kalite Belgelendirme / Akreditasyon Ürün/Ülke Bağımlılığı Ürün Adaptasyonu Ürün/Teknoloji Geliştirme/Buluş Yapma Ambalaj Sektöründe İleri Teknolojiyi Yakalama/Buluş Yapma Konumlandırma Tanıtım Sektör ve Sistem İle İlgih Tüm Uluslararası Gelişmeleri Takip Etme Markalaşma Kalite Sloganı/İmaj Yükseltme Kamuda Yetişmiş Teknik Personelin Aynı Konuda Sürekliliğinin Sağlanması (uzmanlaşma) Gerek Kamu Gerekse Özel Sektör Kuruluşlarının Görev Alanlarıyla İlgili Güçlü Alt Yapıya Sahip, Hızlı Hareket Edebilen Yapıya Dönüştürülmesi Tarımsal Altyapı Fonlarının Etkin Kullanılması Ar-Ge Teşviklerine İşlerlik Kazandırma İhracat İadesi Yardımlarından (mahsup sistemi)uluslararası Geçerliliği olan Kalite

40 Gıda alt sektörleri itibariyle yapılan bir çalışmada; ihracatta rekabet gücüne sahip alt sektör olarak meyve sebze işleme sanayi belirtilmiş, diğer sektörler itibariyle ihracatta güçlü olduğumuzu söylemenin zor olacağını ortaya koymuştur. Özelikle süt/süt ürünleri ile et/et ürünleri sanayisi ihracatta en geri kalmış gıda alt sektörü olduğu belirtilmiştir. Yine bu çalışmaya göre Türk gıda sektörünün önündeki en büyük engelin hammadde temininden kaynaklandığını ve gıda sektörünün ülke içinde ve dışında daha rekabetçi bir hal alması için tarım sektörünün iyileştirilmesine vurgu yapılmıştır. (Turhan;2002:177) Diğer bir gıda alt sektörü olan un ve unlu mamullerde karşılaşılan en büyük sıkıntı bahsi geçen sektöre giriş engellerinin düşük olması, yatırımın yoğun teknoloji gerektirmemesi sebepleriyle sektörde yaşanan sürekli kapasite artışıdır. Bu durum adı geçen sektörde kalite, markalaşmak, etkin bir pazarlama politikaları ile desteklendiği taktirde ülkemiz için bir avantaj sağlayacak olsa da şu durumdaki kalite, markalaşma düzeyi, pazarlama politikaları ile sektör için kapasite fazlalığı sıkıntısını doğurmaktadır. Fakat etkin önlemlerle buğday unu ihracatında ABD ve AB'den sonra 3.sırada olan ülkemiz üst sıralara yükselebilir (Günalp, Tipi, Özsayın;2002:76). Son yıllarda giderek ön plana çıkan diğer gıda alt kolu da dondurulmuş gıda sanayisidir. Türkiye için oldukça yeni olan bu sektör hızlı bir gelişme trendine sahiptir. Türkiye için yeni bir ürün grubu ve tüketim kültürü olarak benimsenmemiş olması sebebiyle Türkiye'de üretimin yaklaşık %80'i ihraç edilmektedir. Sektörün ihracat yaptığı ülkeler arasında AB ülkeleri. Merkez ve Doğu Avrupa ülkeleri, Türk Cumhuriyetleri, Japonya ve ABD'dir. Ülkemiz henüz dondurulmuş gıda sektöründe potansiyelini kullanmamaktadır. Bu potansiyeli geliştirmek ve dünya ticaretinde ülkemizin hak ettiği yeri almasını engelleyen bazı unsurlar aşağıdaki gibidir (Gürbüz, Acar:2002:214, Topaloğlu ve Gülten:2002; 282); Hammadde sorunu Devlet desteğinin yetersiz olması Ekonomideki istikrarsızlık Taşımacılık sorunu Enerji maliyetlerinin sorunu Yetersiz Türk markası imajı Gıda mevzuatındaki düzenlemelerin yetersizliği