This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

Transkript

1 Bu metin Eylül 2014 tarihlerinde Kocaeli Üniversitesinde düzenlenen Uluslararası Enerji ve Güvenlik Kongresi başlıklı konferansta sunulan tebliğdir. This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

2 KARADENĐZ JEOPOLĐTĐĞĐNDE UKRAYNA VE KIRIM IN GÜVENLĐĞĐ VE BU GÜVENLĐĞĐN AVRASYA ENERJĐ GÜVENLĐĞĐNE ETKĐLERĐ Hasret ÇOMAK 1 Ufuk CERRAH I. Giriş Avrasya dünyanın ana stratejik eksenidir. Siyasi, askerî, ekonomik, sosyo-kültürel ve bilimsel-teknolojik güç parametreleri dikkate alındığında Avrasya da; AB, Rusya, Çin ve Hindistan gibi küresel aktörler bulunmaktadır. Bu aktörler küresel jeopolitik durumu yakından etkileyebilecek ve yönlendirebilecek durumdadırlar. Avrasya aynı zamanda büyük pazarların (AB, Çin ve Hindistan gibi) ve dev enerji kaynaklarının (Rusya, Hazar Havzası ve Ortadoğu) bulunduğu bir coğrafyadır. Avrasya coğrafyasında stratejik öneme sahip enerji arz merkezleri, enerji talep merkezleri ve bu merkezleri birbirine bağlayan jeostratejik değere sahip enerji aktarım hatları bulunmaktadır. Küresel ekonomik sistemin istikrarlı bir şekilde işlemesi için ekonominin temel girdisi olan enerji kaynaklarının küresel piyasalara istikrarlı bir şekilde aktarılması büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle enerji arz ve talep merkezleri ile enerji aktarım hatlarının güvenliği stratejik öneme sahip bir konudur. Soğuk Savaş sonrasında ve özellikle XXI. yüzyılın başından (11 Eylül 2001 terör saldırılarının ardından) buyana dünyada bu güvenliği tehdit edecek birçok gelişme yaşanmıştır. Ukrayna da 21 Kasım 2013 te başlayan ve 16 Mart 2014 te Kırım ın Rusya tarafından ilhakı ile devam eden kriz süreci de bu gelişmelerden bir tanesidir. Ukrayna merkezli yaşanan bu kriz Avrasya nın önemli deniz havzalarından biri olan Karadeniz de de önemli jeopolitik değişimleri beraberinde getirmiştir. Enerji arz ve talep alanlarını birbirine eklemleyen Ukrayna ve Karadeniz de yaşanan bu kriz Avrasya enerji güvenliğini de doğrudan etkilemektedir. Bu çalışmamızda öncelikle yılları arasında meydana gelen gelişmeler çerçevesinde Karadeniz Havzası nın değişen jeopolitik durumunu açıklayacağız, daha sonra Ukrayna krizinin ve Kırım ın Rusya tarafından ilhakının sebeplerini ve sonuçlarını ortaya koyacağız. Sonuç olarak da yaşanan bu jeopolitik değişimlerin Avrasya enerji güvenliği üzerindeki etkilerini analiz edeceğiz. II. Karadeniz Havzasının Değişen Jeopolitik Durumu Soğuk Savaş döneminde Karadeniz, Doğu ve Batı blokları arasında sınır oluşturan bir deniz havzasıydı. Bu dönemde Karadeniz e kıyıdaş devletler Varşova Paktı üyesi SSCB, 1 Prof.Dr., Kocaeli Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Uluslararası Đlişkiler Bölüm Başkanı 725

3 Romanya ve Bulgaristan ile NATO üyesi Türkiye idi. Soğuk Savaş döneminde Karadeniz de Moskova Yönetiminin stratejik bir üstünlüğü vardı. Varşova Paktı nın ve SSCB nin dağılması ile Karadeniz in jeopolitik durumu da değişikliğe uğramıştı. Karadeniz e kıyıdaş devlet sayısı artmış ve Kremlin in bu deniz havzasındaki stratejik üstünlüğü sona ermişti. Rusya Federasyonu, Türkiye, Romanya ve Bulgaristan ın yanında Gürcistan ve Ukrayna da Karadeniz in yeni kıyıdaş ülkeleri olmuşlardı. Varşova Paktı nın dağılması ile Bulgaristan ve Romanya da Moskova dan bağımsız hareket etmeye başlamışlar, bugün hem NATO ve hem de AB üyesi olmuşlardır. Soğuk Savaş sonrası oluşan bu konjonktürde Karadeniz kıyıdaş ülkeleri birbirinden ayıran bir deniz havzası olmaktan çıkmış ve kıyıdaş devletlerarasında siyasi, ekonomik ve güvenlik konularında işbirliğinin geliştirilebileceği bir bölge olmuştur. Türkiye nin öncülüğünde 1992 yılında kurulan Karadeniz Ekonomik Đşbirliği (KEĐ) Teşkilâtı işbirliği için değerli bir zemin sağlamıştır. KEĐ sadece kıyıdaş ülkeleri değil aynı zamanda Balkan ve Kafkas ülkeleri ile birlikte Moldova yı da kapsayarak Geniş Karadeniz (Wider Black Sea) fikrini öne sürmüşler ve yeni bir kavram yaratmışlardır. 2 SSCB nin dağılması ile birlikte Moskova Yönetimi Avrasya coğrafyasında (Baltık, Doğu Avrupa, Balkanlar, Karadeniz, Kafkasya, Hazar Havzası ve Orta Asya) jeopolitik kayıplara uğramıştır. Kremlin in çekilmek zorunda kaldığı bu coğrafyalarda jeopolitik boşluk alanları ya da diğer bir ifade ile güç boşlukları (power holes) oluşmuştur yılları arasında Moskova kendi iç sorunları (ekonomik ve siyasi) ile ilgilenmek zorunda kalmış ve özellikle Çeçenistan sorunu Kremlin Yönetiminin enerjisini tüketmiştir. Moskova bu dönemde dahi yakın çevre olarak tanımladığı ve kendi stratejik güvenliği açısından önemli gördüğü Doğu Avrupa, Kafkasya ve Orta Asya bölgeleri ile yakından ilgilenmiştir. Bu bölgelere Batı nın (ABD ve AB) müdahil olmasına karşı çıkmıştır. Özellikle bu bölgelerde yaşayan Ruslar ile Rusça konuşan diğer halkların çıkarlarının ve haklarının korunması Moskova için öncelikli bir politika olmuştur. Bugün Rusya dışında yaşayan Rusların sayısı yaklaşık 30 milyon dur. Ukrayna da yaklaşık 9 milyon, Kazakistan da yaklaşık 4 milyon ve Beyaz Rusya da ise yaklaşık 1,5 milyon etnik Rus yaşamaktadır. 3 Baltık ülkeleri Estonya, Letonya ve Litvanya; Kafkas ülkeleri Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan; Orta Asya ülkeleri Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan ile Belarusya ve Moldova da etnik kökeni Rus 2 Bilge Adamlar Kurulu Raporu, Karadeniz deki Gelişmeler ve Türkiye, Rapor No:62, Đstanbul, 2014, s.1, (Erişim ). 3 Olesya Aldushenko, Russia Interested In The Russian Diaspora Living Abroad, html, (Erişim ). 726

4 olan insanlar yaşamaktadır. Rusya nın Avrasya stratejisinin inşasında bu demografik durum önemli bir yere sahiptir. Moskova Yönetimi yakın çevresini kontrol altında bulundurmak maksadıyla, bu bölgelerde yaşayan etnik Rus nüfusu gerekçe göstererek söz konusu ülkeler üzerinde baskı uygulamaktadır. Bu ülkelerin zayıflığını ve içinde bulundukları istikrarsızlığı da fırsat bilerek ayrılıkçı hareketlere destek vermektedir. Bu noktada Moldova nın Transdinyester ve Gagavuz özerk bölgeleri, Gürcistan ın Güney Osetya, Abhazya, Acaristan ve Javakheti bölgeleri ile Dağlık Karabağ bölgesinde yaşanan sorunlara Moskova nın doğrudan müdahil olduğunu görmekteyiz. Bununla birlikte Ukrayna nın Rusça konuşulan Doğu bölgeleri ile Kırım Moskova nın önem verdiği ve müdahil olduğu bölgeler olarak ön plana çıkmaktadır. Bu sorunlar vasıtasıyla Rusya bölgedeki etkinliğini arttırmayı hedeflemektedir. Bu kapsamda Moskova nın bu bölgelerdeki askerî varlığının da dikkat çekici olduğunu görmekteyiz. Moskova Moldova nın Transdinyester bölgesinde yaşayan Rusları korumak için bu bölgede 1998 yılından buyana yaklaşık kişilik bir askerî birlik bulundurmaktadır. 4 Ukrayna nın Kırım Özerk Cumhuriyeti nde ise Moskova nın bir deniz üssü (Sivastopol) ve iki askeri hava üssü bulunmaktadır. Moskova Gürcistan ın ayrılıkçı Abhazya Özerk Cumhuriyeti ndeki ve Güney Osetya Özerk Bölgesi ndeki askerî varlığını 1991 yılından buyana korumaktadır yılının Ağustos ayında yaşanan Rus-Gürcü savaşının ardından Moskova bu bölgelerin bağımsızlığını tanımış ve buradaki askerî varlığını arttırmıştır. Moskova Yönetimi Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ sorunu ile doğrudan ilgilenmekte ve Ermenistan da kolordu büyüklüğünde (merkezi Gümrü şehri olan 112. Rus Askerî Üssü) hava ve kara unsurlarından oluşan bir askerî birlik bulundurmaktadır. Ayrıca, Rusya nın Azerbaycan da Gebele Askerî Radar Üssü bulunmakta ve bu üs Ruslara bütün Ortadoğu coğrafyasının hava sahasını kontrol imkânı sağlamaktadır. Rusya nın Orta Asya ülkeleri Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan da da askeri üsleri bulunmaktadır. 6 Moskova Yönetimi Varşova Paktı nın ve SSCB nin dağılmasının ardından Soğuk Savaş döneminde kendi kontrolü altında bulunan ülkeleri tekrar bir araya getirmek için Bağımsız Devletler Topluluğu nu (BDT) kurmuştur. Fakat Baltık ülkeleri Estonya, Letonya 4 EU Borderland Deals Will Not End Russia's Challenge, (Erişim ). 5 Ali Faik Demir, Türk Dış Politikası Perspektifinden Güney Kafkasya, Bağlam Yayıncılık, Đstanbul, 2003, ss. 181, Bilge Adamlar Kurulu Raporu, Rapor No:60, Đstanbul, 2014, s.11-14, (Erişim ). 727

5 ve Litvanya 2004 yılında, Romanya ve Bulgaristan ise 2007 yılında AB üyesi olmuşlardır. Yine bu ülkeler 2004 yılında NATO ittifak sistemine dâhil olmuşlardır. AB nin ve NATO nun bu genişlemesi Moskova Yönetimi nde büyük bir rahatsızlık yaratmıştır. Özellikle Ukrayna ve Gürcistan ın AB ve NATO üyeliğine yönelik girişimleri Kremlin i daha da rahatsız etmiştir. ABD nin Doğu Avrupa daki askerî varlığı ve özellikle 2008 sonrası Romanya ve Bulgaristan da askerî üsler tesis etmesi Soğuk Savaş sonrası değişen Karadeniz in jeopolitik durumunun Batı lehine daha da değişmesine neden olmuştur. Şüphesiz bu durum Karadeniz Havzası merkezli olarak Avrasya nın jeopolitik durumunda da önemli değişikliklere yol açmıştır. Rusya da 2000 yılında Vladimir Putin in iktidara gelmesi ve siyasi istikrarın yakalanması, artan enerji fiyatları ile enerji ihraç eden Rusya nın ekonomik durumunun iyileşmesi ve orduda yapılan yeniklilerle Rusya tekrar küresel bir aktör konumuna yükselmiştir. Rusya da yaşanan bu değişim Avrasya coğrafyasının jeopolitik durumunda da değişime yol açmıştır. Moskova Yönetimi 2002 yılında Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü nü kurarak Beyaz Rusya, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile askerî işbirliğini geliştirmiş ve eski SSCB ülkelerinden bazılarını ortak savunma konsepti bağlamında kendi liderliğinde bir araya getirmiştir. 7 Bu anlaşma günümüzde de önemini korumakta ve yürütülen güvenlik politikaları dikkatle izlenmektedir. Moskova nın Kazakistan ve Belarus ile birlikte Avrasya Gümrük Birliğini kurması ve bunu 1 Ocak 2015 tarihi itibari ile Avrasya Birliğine dönüştürecek olması da önemli bir gelişme olarak değerlendirilmelidir. 8 Ermenistan, Kırgızistan ve Tacikistan gibi ülkelerin bu birliğe üye olması da beklenmektedir. XXI. yüzyılın başında Avrasya coğrafyasında oluşan bu yeni jeopolitik durum Rusya ile Batı arasında yeni bir jeopolitik rekabeti de beraberinde getirmiştir. AB ve NATO doğu yönünde genişleyerek Karadeniz kıyılarına ve Rusya sınırlarına kadar ulaşmış bulunmaktadır. AB ve NATO'nun birlikte Doğu'ya genişlemesi Rusya'yı tedirgin etmemeye yöneliktir. Birlikte genişlemenin temel amacı Doğu Avrupa'da güvenlik ve istikrarın sağlanmasına yöneliktir. AB ve NATO, yeni üye ülkelerin; demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü ve demokratik değerlerin evrensel düzeyde gelişmesine katkı sağlamıştır. Nükleer güce sahip ve BM Güvenlik Konseyi daimi üyesi olan Rusya nın gücü ise sahip olduğu hidrokarbon (petrol ve doğal gaz) kaynaklarına dayanmaktadır. Moskova 7 Amid Crisis, Belarus Re-examines its Political and Security Situation, aiuhx, (Erişim ). 8 The Eurasian Union: The Other EU, (Erişim 23 August 2014). 728

6 Yönetimi hem enerji kaynaklarına hem de enerji kaynakları iletim hatlarına hâkim olarak bu gücünü korumak ve pekiştirmek istemektedir. Bu nedenle Rusya açısından hem kendi sahip olduğu (Sibirya) enerji kaynakları hem de Hazar Havzası enerji kaynakları stratejik bir öneme sahiptir. Bu enerji kaynaklarının Rusya nın kontrolünde dünya pazarlarına ulaştırılması da Rusya açısından önemlidir. Küresel sistemde enerji kaynaklarının fiyatlanmasında Moskova belirleyici bir rol üstlenmek istemektedir. Bu nedenle enerji kaynaklarının aktarımında geçiş ülkesi konumunda bulunan Belarusya, Ukrayna ve Moldova gibi ülkelerin Rusya nın kontrolünde olması Kremlin açısında stratejik öneme sahip bir konudur. Karadeniz bu noktada hem enerji kaynak alanı olması hem de enerji kaynakları aktarım hattı olması bakımından jeostratejik değere sahip bir bölgedir. Bununla birlikte Rusya yı dışarıda bırakarak Hazar Havzası enerji kaynaklarını Batı pazarlarına ulaştıracak en güvenli yol ise Güney Kafkasya ve Türkiye üzerinden geçmektedir. Bu nedenle Rusya, enerji aktarımı açısından önemli bir coğrafî konuma sahip Gürcistan la yakından ilgilenmekte ve daha önce de belirttiğimiz üzere bu ülkedeki ayrılıkçı hareketleri desteklemektedir. Rusya nın Ermenistan la stratejik ilişkiler geliştirmesi ve Azerbaycan ın Rusya ile Batı arasında denge politikası izlemesi Rusya açısından büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda Dağlık Karabağ sorunun dondurulmuş bir sorun (frozen conflict) olarak kalması bölgeye müdahil olabilmesi açısından Moskova nın çıkarına görünmektedir yılında yaşanan Rusya-Gürcistan savaşı ile Abhazya ve Güney Osetya nın Gürcistan dan koparılması Karadeniz jeopolitiğini de doğrudan etkilemiştir. Ukrayna da yaşanan kriz ve 16 Mart 2014 te Kırım ın Moskova tarafından ilhakı da bu bağlamda değerlendirilmelidir yılında yaşanan bu gelişmeler de Karadeniz jeopolitiğini doğrudan etkilemiştir. Soğuk Savaş ın sona ermesi Karadeniz jeopolitiğinde önemli bir değişime yol açmakla birlikte, 1991 yılı sonrasında yaşanan ve yukarıda açıkladığımız gelişmeler de Karadeniz jeopolitiğinde yapısal değişimlere neden olmuştur. Karadeniz Havzası ve bu bağlamda Ukrayna, Moldova, Belarusya, Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan Rusya için stratejik öneme sahip devletlerdir. Rusya bu devletlerin Avrupa-Atlantik kurumlarına (NATO ve AB) üye olmasına karşı çıkmaktadır ve çıkmaya da devam edecektir. Kısacası Avrasya coğrafyasında ve bu bağlamda; Karadeniz'in jeopolitik önemi nedeniyle bir kutuplaşma olduğu görülmektedir. Kısa ve orta vadede Rusya ile Batı nın söz konusu ülkeler üzerinden jeopolitik bir rekabeti devam ettirecekleri öngörülmektedir. III. Ukrayna Krizi ve Kırım ın Rusya Tarafından Đlhakı SSCB nin Rusya dan sonraki en büyük ve en zengin ülkesi olan Ukrayna 1991 yılında bağımsızlığını elde etmiştir. Rus anavatanının bir parçası olarak görülen Ukrayna nın 729

7 Rusya dan kopuşu Ruslarda psikolojik bir travma yaratmış ve bu ayrılık hiçbir şekilde kabul görmemiştir. Ukrayna nın Rusya dan ayrılışı da bu nedenle diğer cumhuriyetlerin ayrılışından daha çok derin etkiler bırakmıştır. Bunun birçok sebebi bulunmaktadır. Öncelikle Ukrayna Rusya nın Avrupa ile bağlantısını sağlayan bir ülkedir ve Ukraynasız bir Rusya nın Asyalı bir devlet olarak kalacağı bir gerçektir. Rusya ancak Ukrayna ile birlikte Avrasya coğrafyasının önemli bir aktörü olma konumuna yükselebilir. 48 milyon nüfusu ve kilometrekare yüzölçümü ile Ukrayna Avrupa nın büyük ülkeleri arasında yerini almaktadır. 9 Ukrayna Avrupa ile Asya yı birbirine eklemleyen coğrafî bir konuma sahiptir. Bağımsızlığını kazanan Ukrayna Karadeniz in kuzeyinde geniş bir sahil kesimine ve Kırım a sahip olarak Karadeniz de stratejik bir üstünlük sağlamıştır. Buna karşılık Karadeniz de görece kısa bir sahil kesimi ile yetinmek zorunda kalan Moskova nın ise Karadeniz de doğal bir limanı bile bulunmamaktadır. SSCB nin dağılması ile Moskova ayrıca Karadeniz donanmasını da Kiev ile paylaşmak durumunda kalmıştır. Bu paylaşım yılları arasında devam eden zorlu müzakereler sonunda gerçekleştirilebilmiştir. Rusya bu paylaşımın karşılığı olarak Ukrayna nın Kırım da bulunan Sivastopol şehrinde deniz üssü elde etmiş (kiralamış) ve doğal bir liman olma özelliği taşıyan Sivastopol Moskova nın Karadeniz donanmasının üssü olarak kalmıştır. Karadeniz donanmasının paylaşımı yanında Ukrayna nın sahip olduğu nükleer silahların Moskova ya devredilmesine ilişkin olarak Rusya Federasyonu, ABD ve Đngiltere arasında 1994 te Budapeşte Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile Ukrayna nın sahip olduğu nükleer silahlar Rusya ya devredilmiş ve söz konusu imzacı üç devlet Ukrayna nın toprak bütünlüğünü garanti altına almayı taahhüt etmişlerdir. Burada kısaca şunu belirtmeliyiz ki bugün Ukrayna nın toprak bütünlüğü tehlike altındadır ve bu tehlikeyi yaratan da Budapeşte Antlaşmasını imzalayan ülkelerden Rusya dır. Ukrayna da yılları arasında Leonid Kravçuk devlet başkanı olarak ülkeyi yönetmiş ve ülkesinin Batı ile olan ilişkilerini geliştirmeye ve Rusya ile olan sorunlarını çözmeye çalışmıştır yılları arasında devlet başkanlığı yapan Leonid Kuçma ise başlangıçta Batı ile Rusya arasında denge politikası takip etmiş ve daha sonra özellikle 2001 yılından sonra Moskova ya yakın bir diploması yürütmüştür. 10 Ukrayna Doğu ile Batı arasında kendine has özellikleri olan bir ülkedir. Karadeniz e dökülen Dinyeper nehri ülkeyi ikiye ayırmaktadır. Nehrin doğusunda kendilerini Rusya ya daha yakın gören Doğu Slavları yaşamaktadır. Batısında ise Balkanlar ve Doğu Avrupa ile 9 Zbigniew Brzezinski, Büyük Satranç Tahtası, çev. Yelda Türedi, Đnkilâp Yayınları, Đstanbul, 2005, s Serhy Yekelchyk, Ukraine: Birth of a Modern Nation, Oxford University Press, Oxford, 2007, ss

8 bağları olan Batı Slavları yaşamaktadır. Ülkenin doğusunda Rusça konuşan Ukraynalılar ile etnik Rus nüfus yaşamaktadır. Özellikle Luhansk ve Donetsk şehirleri Rusların yoğunluklu olarak yaşadığı şehirlerdir. Bu bölgede yaşayan halk Ortodoks Hıristiyanlığını benimsemiştir. Luhansk ve Donetsk şehirleri birlikte Donbas bölgesi olarak isimlendirilmektedir. Ülkenin doğusu Ukrayna nın sanayi bölgesidir. Bu bölge hem ekonomik hem de sosyo-kültürel açıdan Rusya ile entegre olmuştur. Ukrayna nın doğusunda yaşayan Ruslar ile Rusça konuşan Ukraynalılar ülkenin geleceğini Rusya ile yapılacak yakın işbirliğinde görmektedirler. Ülkenin batısında ise etnik milliyetçi ve batı yanlısı Ukraynalılar yaşamaktadır. Bu bölgede yaşayan Ukraynalılar Katolik Hıristiyanlığını benimsemiş olup, ülkelerinin geleceklerini Batı da görmektedirler. Bu nedenle Ukrayna nın NATO ve AB üyeliği bu bölgede yaşayan insanlar tarafından desteklenmektedir. Bu bölge ayrıca ülkenin tarım havzasıdır. Tarımsal ürünler Avrupa pazarına satıldığı için bu bölge hem ekonomik hem de sosyo-kültürel açıdan Avrupa ile entegre olmuş durumdadır. Ukrayna ayrıca Kırım Özerk Cumhuriyetine de sahiptir. Kırım 1783 yılına kadar Osmanlı hâkimiyetinde olan bir ülke iken, bu tarihten sonra Rus Đmparatorluğu hâkimiyetine girmiş bir bölgedir. Bolşevik Devriminden sonra Kırım da cumhuriyet kurulmuş ve Kırım doğrudan Moskova ya bağlanmıştır. II. Dünya Savaşı ndan sonra 1945 yılında Joseph Stalin Kırım ın yerli halkı Tatarları Sibirya ve Orta Asya ya sürgüne göndermiş ve onların yerine Rusları yerleştirmiştir. Bu nüfus politikası ile Kırım ın demografik yapısı değiştirilmiştir yılında SSCB devlet başkanı Nikita Kruşçev Kırım ı özerk cumhuriyet statüsü ile Sovyetler içerisinde ayrıcalıklı bir konumu olan Ukrayna ya bağlamıştır. Hâlihazırda yaklaşık 2 milyon kişinin yaşadığı Kırım da nüfusun %59 unu Ruslar, %24 ünü Ukraynalılar, %12 sini Tatarlar ve %5 ini de diğer halklar oluşturmaktadır. 11 Ukrayna nın Batı ile Rusya arasındaki bu kendine has konumu ülkeyi bölünmüş bir halde bulundurmaktadır. Yapılan seçimlerde ülkenin batısı Batı yanlısı partileri ve siyasileri desteklerken, doğusu ise Rusya yanlısı partileri ve siyasileri desteklemektedir. AB ve ABD Ukrayna da Batı yanlısı siyasi eğilimleri desteklerken, Moskova da Rusya yanlısı siyasi eğilimleri desteklemektedir. Bu durum Ukrayna nın son 10 yılda iki büyük kriz yaşamasına neden olmuştur. Đlki 2004 yılında Turuncu Devrim olarak bilinen krizdir. Bu kriz Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç in seçimlerde hile yaptığı gerekçesi ile Batı yanlısı halk tarafından protesto edilmesi ile başlamıştır. Yapılan gösterilerin ardından seçimler iptal edilmiş yeni yapılan seçimle Batı yanlısı Viktor Yuşçenko iktidara gelmiş ve ülkeyi 2010 yılına kadar 11 Russian Troops Storm Ukrainian Bases In Crimea, (Erişim ). 731

9 yönetmiştir. Ülkesini AB ve NATO üyesi yapmak için girişimler yürüten Yuşçenko ülkesinde iyi bir yönetim gerçekleştirememiş, yolsuzluk ve rüşvet başta olmak üzere hiçbir soruna kalıcı çözüm bulamamıştır. Bu dönemde Kiev Yönetiminin NATO ve AB ye üye olma isteğine Moskova tarafından karşı çıkılmıştır. AB ve ABD de Moskova nın hassasiyetlerine duyarlı davranmış ve Ukrayna nın Avrupa-Atlantik kurumlarına üye olmadan önce reformlar yapması, yolsuzluk ve rüşvet ile mücadele etmesi gerektiğini açıklamışlardır. Kısacası Ukrayna nın Batı ile entegrasyonu Moskova nın karşı çıkması üzerine ertelenmiştir. Fakat Ukrayna Belarusya, Moldova, Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile birlikte 2009 yılında AB nin Doğu Ortaklığı Programı na dahil edilmiştir. 12 Ukrayna da 2010 yılında iktidara Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç gelmiştir. Yanukoviç siyasi rakiplerini saf dışı bırakmış ve Rusya ile yakın ilişkiler geliştirmiştir. Rusya ile serbest ticaret antlaşması yapan Yanukoviç, süresi 2017 yılında dolacak Rusya nın Sivastopol deniz üssü kira sözleşmesini 25 yıl (2042 yılına kadar) uzatmıştır. 13 Rusya ile olan bu yakınlaşma Ukrayna daki Batı yanlılarının tepkisini çekmiştir. Fakat buna rağmen Yanukoviç Moskova ile olan ilişkilerini geliştirmeye devam etmiştir. Ukrayna daki ikinci kriz birincisinden on yıl sonra 2013 yılında patlak vermiştir yılından buyana AB nin Doğu Ortaklığı Programına dâhil olan Ukrayna nın 28 Kasım 2013 te AB nin Vilnius Zirvesi nde AB ile Ortaklık ve Kapsamlı Serbest Ticaret Antlaşması imzalaması bekleniyordu. Bu antlaşma Ukrayna nın AB üyeliği yönünde atılmış küçük fakat önemli bir adım olacak ve Ukrayna Batı tarafında bir pozisyon alacaktı. AB antlaşmanın imzalanması için Yanukoviç ten siyasi rakibi Yulia Timeşenko yu sağlık nedeni ile hapisten çıkaracak yasal düzenlemeyi yapmasını istedi ve bunu ön şart olarak sundu. Fakat Yanukoviç böyle bir yasal düzenleme yapmayı reddetti. Bunla birlikte Rusya AB ile Ukrayna arasında yapılacak Ortaklık ve Kapsamlı Serbest Ticaret Antlaşması nın Ukrayna ile kendi arasında mevcut olan serbest ticaret antlaşmasına aykırı olduğunu ve bu nedenle bu antlaşma imzalanırsa ekonomik çıkarlarının zarara uğrayacağını belirtti. Ayrıca Moskova eğer söz konusu antlaşma imzalanırsa Ukrayna ya olan gaz akışını keseceğini ve ekonomik yaptırımlar uygulayacağını ilan etti. Rusya ile ekonomik olarak entegre olan Ukrayna nın endüstri bölgesinde yaşayan halk enerji kesintisi ve ekonomik yaptırımların yol açacağı zararı da düşünerek AB ile söz konusu antlaşmanın imzalanmasına karşı çıktı. Ukrayna nın AB üyesi olmasını isteyen Batı yanlısı Ukraynalılar ise söz konusu antlaşmanın imzalanmasını talep 12 Max Fisher, What is the Ukraine Crisis?, (Erişim ). 13 Hasan Selim Özertem, Ukrayna daki Krizin Avrupa Enerji Güvenliğine Etkisi, USAK Analist Dergisi, Ankara, Temmuz 2014, s

10 ettiler. Yanukoviç Timeşenko yu hapisten çıkarmayı reddetti fakat bununla birlikte Rusya nın enerji kesintisi ve ekonomik yaptırımlarının yaratacağı zararın ödenmesi şartı ile antlaşmayı imzalayacağını beyan etti. Avrupalılar Kiev Yönetimine yardım etmeye yanaşmadılar. Bunun üzerine Yanukoviç AB ile Ortaklık ve Kapsamlı Serbest Ticaret Antlaşmasını imzalamadı. Buna karşılık Moskova ile yakın ilişkileri öngören yeni bir antlaşma imzaladı. Yanukoviç in bu tutumu Batı yanlısı Ukraynalıların tepkisini çekti ve ülkede AB ile yakınlaşmayı öngören antlaşmanın imzalanması yönünde geniş katılımlı gösteriler başladı. Başkent Kiev başta olmak üzere ülkenin batısında gösteriler şiddetlenerek devam etti. Rusya nın ekonomik yardımları ve doğalgaz fiyatını düşürmesine rağmen gösteriler azalmadı, bilakis artarak devam etti. Gösterilere karşı alınan sert önlemler gösterileri daha da şiddetlendirdi ve sonuçta 17 Şubat 2014 te Yanukoviç ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Kiev de 25 Mayıs 2014 te yapılan seçimlere kadar geçici bir yönetim kuruldu. Bu yönetim Batı tarafından tanınırken, Rusya tarafından tanınmadı. Bunun üzerine Ukrayna nın Rusya yanlısı bölgelerinde yeni Kiev Yönetimi ve Batı karşıtı gösteriler başladı ve bu gösteriler de kısa zamanda yaygınlaştı. Đlk gösteriler Kırım da başladı. Moskova Kırım da yaşayan Rusların güvenliğini sağlamak için bu bölgeye asker gönderdi. Kırım da 16 Mart 2014 te referandum yapıldı. Kırım Ukrayna dan işgâl edilerek ayrıldı ve Rusya ya katıldığı uluslararası hukuka aykırı olarak ilan edildi. Kırım ın bu şekilde Rusya tarafından ilhakı uluslararası kamuoyunda büyük tepki çekti ve Rusya ya karşı bazı ekonomik ve siyasi yaptırımlar uygulandı. Kırım ın Rusya tarafından ilhakı Karadeniz jeopolitiğinde radikal bir değişim yarattı. Kırım ın ilhakı ile Moskova nın Karadeniz karasuları ve deniz yetki alanları genişlemiş oldu. Rusya hem enerji kaynakları iletim hatlarına hem de Karadeniz in muhtemel enerji kaynaklarına sahip olabilecek bir konum elde etti. Bu arada Batı karşıtı gösteriler ülkenin doğusunda yer alan Dunbas bölgesine de sıçradı. Rusya bu bölgede yaşayan Rusları korumak için gerekli hazırlıkları yaptı ve Kiev Yönetimi üzerinde ağır bir baskı oluşturdu. 11 Mayıs 2014 te Donetsk ve Luhansk ta referandumlar yapıldı. Donetsk ve Luhansk Halk Cumhuriyetleri ilan edildi. Fakat bağımsızlık Rusya tarafından tanınmadı. Ayrılıkçılar Donetsk ve Luhansk dışında kalan diğer Doğu oblastlarında da referandum yapılabileceğini ve bu oblastların da katılımı ile Ukrayna nın doğusunda Novorossiya (Yeni Rusya) adı ile yeni bir cumhuriyetin ilan edilebileceğini açıkladılar. Bu tarihten sonra Batı karşıtı gösteriler Novorossiya denilen bu bölgede devam etti Ukraine: Putin Calls For Talks On East Ukraine, (Erişim ). 733

11 25 Mayıs 2014 te yapılan seçimler sonucunda Ukrayna da Batı yanlısı Petro Poreşenko iktidara geldi. Fakat bu seçimler ülkenin her yerinde ve özellikle ayaklanmaların devam ettiği Doğu Ukrayna da yapılamadı. Rusya nın ilhak ettiği Kırım da yaşayan halk da seçimlere katılmadı. Poreşenko hem Batı hem de Rusya ile de diplomatik ilişkiler kurarak ülkesinin toprak bütünlüğünü sağlama ve krizi çözme politikası takip etti. Poreşenko nun çözmesi gereken öncelikli iki sorun bulunmaktaydı. Bunlardan ilki ayrıkçılarla müzakere ederek sorunu çözmek ve ikincisi ise Rusya ile olan enerji anlaşmazlığını çözüme bağlamak. Kiev Yönetiminin ayrılıkçılarla olan müzakeresini eski devlet başkanı Leonid Kuçma yönetmiş ve müzakerelerde Minsk Yönetimi arabuluculuk yapmıştır. 5 Eylül 2014 te yapılan ateşkes ile birlikte Kiev Yönetimi Novorossiya bölgesi için geniş özerklik sözü vermiştir. 15 Bu durum Moskova Yönetimi açısından büyük bir kazanç olarak değerlendirilebilir. Rusya Ukrayna içinde kendi kontrolünde yeni bir özerk bölge oluşturma fırsatı yakalamıştır. Yapılan ateşkese rağmen Ukrayna nın doğusunda hâlen ayrılıkçılarla hükümet güçleri arasında çatışmalar devam etmektedir. Rusya ile Ukrayna arasındaki enerji krizinin çözümüne ilişkin müzakereler ise AB Dış Đşleri ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisinin moderatörlüğünde sürmektedir. Bu konuda bir çözüme ulaşılabilmiş değildir. Müzakereler Ukrayna nın Rusya ya olan ve doğalgaz alımından kaynaklanan borçlarının ödenmesi ve yapılandırılması ile Rusya nın Ukrayna ya sattığı doğalgazın fiyatının yeniden belirlenmesi noktasında devam etmektedir. AB bu soruna kış gelmeden önce çözüm bulmak istemektedir. Çünkü Rusya dan Avrupa ya ihraç edilen doğalgazın yarısı Ukrayna üzerinden geçmektedir. Đkinci Ukrayna krizi hâlen devam etmektedir ve Ukrayna nın toprak bütünlüğü ve egemenliği tehdit altındadır. Kırım Rusya nın işgâli altında bulunmakta ve ülkenin Doğusundaki ayrılıkçı hareketler sürmektedir. Doğu ve Batı arasında en önemli enerji koridorlarından bir olan Ukrayna nın bu istikrasız durumu Avrasya enerji güvenliği konusunu da doğrudan etkilemektedir. IV. Avrasya Enerji Güvenliği Denklemi Đçinde Karadeniz Havzasının Yeri Karadeniz Havzası hem sahip olduğu muhtemel enerji kaynakları nedeni ile hem de enerji kaynakları aktarım hattı olması özelliği ile jeostratejik öneme sahip bir bölgedir. Bu kapsamda 2014 yılında Ukrayna da yaşanan ve hâlen devam etmekte olan kriz ile Kırım ın Rusya tarafından ilhakı enerji güvenliği konusunu doğrudan etkilemektedir. Öncelikle enerji güvenliği ile neyi ifade etmek istediğimizi açıklayalım. Enerji güvenliği hem enerji kaynak 15 Ukrayna da Ateşkes Đçin Đmzalar Atıldı, (Erişim ). 734

12 alanlarının güvenliğini hem de enerji kaynakları aktarım hatlarının güvenliğini kapsamaktadır. Enerji kaynaklarının güvenli, istikrarlı, kesintisiz ve serbest piyasa koşullarında küresel piyasalara aktarılması enerji güvenliği açısından stratejik öneme sahiptir. Enerji kaynaklarına ihtiyaç duyan pazarların bu enerji kaynaklarına güvenli bir şekilde ulaşabilmesi arz güvenliğini oluşturmaktadır. Enerji arz eden ülkelerin sahip oldukları enerji kaynaklarını istikrarlı bir şekilde pazarlayabilmesi kısacası güvenilir müşteriler bulabilmesi ise talep güvenliğini oluşturmaktadır. Talep ve arz güvenliğinin yanında enerji kaynaklarının ve enerji kaynakları aktarım hatlarının bir ülkenin veya şirketin tek elinde olmaması (Gazprom örneğinde olduğu gibi) da önemli bir konudur. Hem talep hem de arz açısından yüksek oranlardaki bağımlılık da enerji güvenliği konusunu tehlikeye sokmaktadır. Ukrayna krizi, Kırım ın ilhakı ve Karadeniz Havzası nın bu noktadaki önemini bu parametreler ışığında yeniden değerlendirmelidir. Öncelikle Rusya nın enerji ihraç eden bir ülke olduğunu ve Rusya nın ekonomik gücünü enerji ihracatından sağladığını belirtmeliyiz. Dünya petrol üretiminin yaklaşık %10 unu ve doğalgaz üretiminin de yaklaşık %18 ini Rusya yapmaktadır. Rusya nın dünya petrol ihracatındaki payı %12, dünya doğalgaz ihracatındaki payı yaklaşık %26 dır. Rusya petrol ihracatının %75 ini ve doğalgaz ihracatının da %32 sini Avrupa ya yapmaktadır. Avrupa açısından bakacak olursak AB enerji temini noktasında Rusya ya %32 oranında bağımlı görünmektedir. AB ithal ettiği petrolün %34 ünü, ithal ettiği doğalgazın da %30 unu Rusya dan almaktadır. 16 Enerji ihracatı açısından Rusya nın AB ye ve enerji ithalatı açısından da AB nin Rusya ya bağımlı olduğu görülmektedir. Ekonomik kriz içerisinde bulunan AB nin, ekonominin temel girdisi olan enerjiye güvenli, istikrarlı, kesintisiz ve ucuz ulaşımı büyük önem taşımaktadır. Yine aynı şekilde ekonomisi enerji ihracatına dayanan Rusya nın da güvenli bir pazar olan AB ye ihtiyacı bulunmaktadır. Enerji arzı ve talebi noktasında oluşan bu karşılıklı bağımlılık Avrasya nın iki küresel aktörü AB ve Rusya ya karşılıklı bağımlılıktan kaynaklanan işbirliği fırsatları sunarken, aynı zamanda kriz dönemlerinde yüksek bağımlılık riskleri de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle enerji ithal eden ülkelerin farklı enerji arz kaynaklarından ve farklı güzergâhlardan enerji temin etmesi de enerji güvenliği açısından büyük önem taşımaktadır. Buna paralel olarak enerji arz eden ülkelerin de farklı talep kaynakları bularak müşteri çeşitlendirmesine gitmesi de aynı derecede önemlidir. Enerji güvenliği açısından, Avrasya 16 BP Statistical Review of World Energy, June 2013, (Erişim ). 735

13 enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaştırılmasında bu parametre de dikkate alınması gerekmektedir. Rusya nın sahip olduğu enerji kaynaklarının AB pazarına aktarılmasında Karadeniz ve Ukrayna stratejik öneme sahiptir. Rusya sahip olduğu enerji kaynaklarını Avrupa ya aktarırken Ukrayna, Belarusya, Moldova ve Karadeniz i by-pass eden boru hatlarını kullanmaktadır. Bu nedenle bu bölgelerin istikrarı ve güvenliği hem AB hem de Rusya açısından önem taşımaktadır. Enerji kaynaklarına sahip olan Moskova Yönetimi aktarım hatlarını da kontrol etmek istemektedir. AB de Rusya nın hem enerji kaynaklarını hem de enerji aktarım hatlarını kontrol etmesini enerji güvenliği açısından riskli bir durum olarak değerlendirmektedir. Bu nedenle Ukrayna, Kırım, Moldova ve Beyaz Rusya üzerinden Batı ile Rusya nın jeopolitik bir rekabete giriştiği görülmektedir. Bununla birlikte 2008 Rus-Gürcü savaşı ve 2014 yılında Kırım ın Rusya tarafından ilhakı dikkatlerin Karadeniz Havzası na yönelmesine neden olmuştur. Özellikle 2008 yılındaki söz konusu savaştan sonra ABD nin Karadeniz de Romanya ve Bulgaristan da deniz ve hava üsleri kurduğu ve bu anlamda askerî varlık göstermeye başladığı görülmektedir. Günümüzde Karadeniz de ABD-Rusya arasında da jeopolitik bir rekabetin devam ettiğini görmekteyiz. Bu noktada Türk Boğazları ndan geçiş rejimini düzenleyen ve Karadeniz e kıyısı olmayan ülkelerin savaş gemilerinin Karadeniz e geçişine önemli kısıtlamalar getiren Montrö Boğazlar Sözleşmesi de Karadeniz jeopolitiğinde yaşanan bu durum değişikliğine paralel olarak yeniden gündeme gelmeye başlamıştır. Washington Yönetimi Montrö Boğazlar Sözleşmesi nin yenilenmesi konusunu bu dönemlerde gündeme getirmekte ve bu kapsamda Türkiye üzerinde zaman zaman baskı oluşturabilmektedir. Enerji arzı ve talebi konusunda Rusya ile AB arasında olan bu karşılıklı bağımlılık 2006 ve 2009 yıllarında yaşanan krizlerle daha belirgin hâle gelmiştir. Bu krizlerin temel sebebi Rusya ile Ukrayna arasında doğalgaz fiyatının belirlenememesi ve Ukrayna nın Rusya ya olan doğalgaz borcunu ödeyememesidir. Moskova ve Kiev Yönetimleri arasında yapılan müzakereler sonucunda bu sorunlara bir çözüm bulunamamış, Rusya Ukrayna ya aktardığı doğal gazı kesmiştir. Bu nedenle 2006 ve 2009 yılları kış aylarında Avrupa da doğal gaz krizi yaşanmıştır. Yaşanan bu krizden hem Rusya hem de Avrupa ülkeleri etkilenmiştir yılında yaşanan krizden sonra, Rusya ve Almanya Baltık Denizi nin altından geçerek iki ülkeyi birbirine bağlayan doğal gaz boru hattı inşa etmişlerdir. Kuzey Akımı (Nord Stream) 17 Jan Frederick Braun, EU Energy Policy Under the Treaty of Lisbon Rules: Between a New Policy and Business as Usual, EPIN Working Paper No:31, 2011, (Erişim ). 736

14 olarak bilinen bu hat vasıtasıyla Almanya Rus doğal gazına doğrudan ulaşırken, Rusya nın da enerji arzı konusunda Ukrayna ya olan bağımlılığı azalmıştır. Hâlihazırda Rusya dan Avrupa ya aktarılan yaklaşık 155 milyar metreküp gazın yaklaşık %60 ı Ukrayna üzerinden Avrupa ya aktarılırken, 2012 yılında faaliyete geçen Kuzey Akım hattından ise %15 lik kesim aktarılmaktadır. 18 Rusya yaşanan krizlerin neticesinde tek bir güzergâha bağlı kalmanın risklerinin ne kadar önemli olduğunu görmüş ve Balkanlar, Güney ve Orta Avrupa ya doğal gaz ihracatında kullanmak üzere Güney Akım (South Stream) projesini geliştirmiştir. Bu projede Rusya dan çıkan doğal gazın Avrupa ya Karadeniz in altından geçecek bir hatla ulaştırılması planlanmıştır. Bu proje Ukrayna krizi ve Kırım ın ilhakı nedeni ile sekteye uğrasa da projede yer alan ülkeler projenin gerçekleştirilmesi için gerekli çabayı harcamaktadırlar. Güney Akım projesi nedeni ile Karadeniz in jeostratejik değeri daha da artmış görünmektedir. Bu şekilde farklı güzergâhların kullanılması ve enerji arz eden ülkeler ile enerji talep eden ülkelerin doğrudan birbirine eklemlenmesi enerji güvenliği denklemi içindeki değişken sayısını azaltmaktadır. Bu durum hem arz eden ülkeler için hem de talep eden ülkeler için önemli bir konudur. Harita-1: Rusya ve Avrupa yı Birbirine Eklemleyen Doğalgaz Boru Hatları 18 A Possible Nord Stream Expansion, (Erişim ). 737

15 Moskova Yönetiminin enerji güvenliği kapsamında üç önemli politikasının olduğunu görmekteyiz. Bunlardan ilki enerji arzı açısından tek bir müşteriye (AB ye) bağımlılığı azaltmak maksadıyla güvenilir ve büyük yeni pazarlar bulmaktır. Bu kapsamda Rusya için Türkiye gibi pazarlar büyük önem taşımaktadır. Ayrıca Rusya Mayıs 2014 te Çin ile 400 milyar değerinde büyük bir antlaşma imzalamıştır. 19 Bu antlaşma ile Rus enerji kaynakları dev Çin pazarına aktarılacaktır. Yapılan bu antlaşma Avrasya da stratejik dengeleri değiştirebilecek niteliktedir. Moskova Yönetimi nin enerji güvenliği kapsamında takip ettiği diğer bir politika da enerji piyasasında fiyat belirleyen bir aktör ülke olmak ve bu rolü üstlenmektir. Çünkü Rusya nın ekonomik, siyasi ve askeri gücünün temel dayanak noktası enerji kaynaklarından elde ettiği gelirdir. Bu nedenle Rusya kendi sahip olduğu enerji kaynakları dışındaki kaynakların da kendi kontrolünde olması ve yine kendi kontrolünde küresel piyasalara aktarılmasını istemektedir. Bu kapsamda Rusya nın odaklandığı enerji kaynak alanı Hazar Havzası dır. Hazar Havzası enerji kaynaklarının Rusya nın kontrolünde küresel piyasalara aktarılması Moskova Yönetimi nin öncelikleri arasında yer almaktadır. Rusya bu politikayı takip ederek, farklı kaynak alanlarından ve farklı güzergâhlardan enerji temin etmek isteyen Avrupa üzerinde de baskı uygulamaktadır. Bu maksatla Rusya, Hazar Havzası enerji kaynaklarının Rusya yı dışarıda bırakan projeler vasıtasıyla küresel piyasalara aktarılmasına karşı çıkmaktadır. Rusya bu projeleri engellemek için Güney Kafkasya, Orta Asya ve Hazar Havzası ndaki jeopolitik problemleri kullanmaktadır. Bununla birlikte Rusya Hazar Havzası ülkeleri ile ikili enerji antlaşmaları yaparak bu ülkelerin enerji kaynaklarını kendi kontrolünde küresel piyasalara aktarmak istemektedir. Bu noktada Kazak petrolünün, Türkmen doğal gazının ve Azerî petrol ve doğal gazının Rusya için stratejik bir öneme sahip olduğunu görmekteyiz. Hazar Havzası enerji kaynaklarına ek olarak Rusya nın yeni yeni keşfedilmekte olan Doğu Akdeniz enerji kaynakları ile de yakından ilgilendiğini görmekteyiz. Rusya Doğu Akdeniz de diğer küresel aktörlerle birlikte askeri varlığını sürdürmektedir. Rusya nın bölgedeki stratejik müttefikleri Suriye (Esad Yönetimi) ve Güney Kıbrıs tır. Moskova Suriye nin Tartus limanında Akdeniz donanmasını konuşlandırmış ve aktif konuma geçirmiştir. Rusya Suriye krizinde Esad rejimini desteklemekte ve Esad ın devrilmesinin önüne geçmektedir. Rusya aynı zamanda BM Güvenlik Konseyi ndeki tam üyelik 19 Richard Martin, Russia-China Gas Deal Narrows Window for U.S. Exports, (Erişim ). 738

16 statüsünden de yararlanarak Kıbrıs sorununda belirleyici olmak istemektedir. Rusya nın Güney Kıbrıs ta ekonomik ve finansal açıdan etkili olduğunu görmekteyiz. Kısacası Rusya ve diğer küresel aktörler Doğu Akdeniz i hem enerji kaynak alanı hem de enerji kaynakları aktarım hattı olarak görmekte ve bu bölgede de siyasi, askerî ve ekonomik açıdan etkinlik kurmaktadırlar. Avrasya nın iki önemli deniz havzası olan Karadeniz ve Doğu Akdeniz deki jeopolitik durum değişikliklerinin birbirini etkiledikleri görülmektedir. Hemen hemen aynı dönemde patlak veren Ukrayna ve Suriye krizlerinin de bu kapsamda birlikte değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Avrasya coğrafyasındaki gücün dağılımı (küresel aktörler ABD, AB, Rusya, Çin, Hindistan; bölgesel aktörler Türkiye, Đran, vb.), Avrasya daki enerji kaynakları ve enerji kaynakları aktarım hatları, küresel aktör ABD nin Avrasya politikaları ve bir kısmını yukarıda açıkladığımız Avrasya daki jeopolitik problemler Avrasya nın güvenliğini ve bu kapsamda enerji güvenliğini doğrudan etkilemektedir. Moskova Yönetiminin enerji güvenliği açısından takip ettiği bir diğer politika da enerjinin fiyatlanması ve kendi belirleyeceği fiyattan piyasaya sunulması konusundadır. Rusya yaptığı ikili antlaşmalarla her bir ülkeye satacağı doğal gazın fiyatını kendisi belirlemektedir. Moskova Güney Kafkasya daki stratejik müttefiki Ermenistan a bin metreküp doğalgazı 189 dolardan satarken, Gürcistan a olan doğal gaz akışını 2008 yılından buyana kesmiştir. Belarusya ya bin metreküpünü 170 dolardan doğal gaz satarken, aynı doğal gazı Ukrayna ya hâlihazırda 485,5 dolardan satmaktadır. Fakat Rusya, Yanukoviç iktidarda iken aynı gazın bin metreküpünü 285,5 dolardan satmıştır. 20 Avrupa ülkelerine de Rusya nın farklı fiyatlardan doğal gaz satışı uyguladığı ve bu fiyatı yaptığı ikili antlaşmalarla belirlediği görülmektedir. Rusya aynı ekonomik sistem içerisinde bulunan AB üyesi devletlere karşı farklı fiyat politikaları uygulayarak AB içerisinde fırsat eşitliği ve rekabet koşullarının ihlal edilmesine yol açmaktadır. Bu durum AB içerisinde büyük bir problem kaynağıdır ve Rusya AB nin enerji bağımlılığını kullanarak Birliğin iç ekonomi-politik dengesini etkileyebilmektedir. Bu konu AB ülkelerinin enerji konusunda Rusya ya olan bağımlılıkları ile birlikte değerlendirildiğinde durumun ne kadar hassas olduğu daha iyi anlaşılabilecektir. AB üyesi ülkelerin enerji konusunda Rusya ya bağımlılığını gösteren harita aşağıda sunulmuştur. Özellikle Doğu Avrupa ülkelerinin enerji konusunda Rusya ya olan bağımlılık oranı sürdürülebilir bir seviyenin çok üzerinde görünmektedir. Bu tablo söz konusu AB üyesi 20 Anna Shiryaevskaya, Marek Strzelecki, Europe Seen Paying Twice as Much to Replace Russian Gas, (Erişim ). 739

17 ülkelerin enerji temini noktasında tamamen Rusya nın inisiyatifinde olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Ukrayna nın da %58 oranın da Rus doğalgazına bağımlı olduğunu belirtmekte büyük bir fayda bulunmaktadır. 21 Harita-2: Avrupa nın Rusya ya Doğalgaz Bağımlılığı V. Sonuç ve Değerlendirme 2014 yılında Ukrayna ve Kırım da yaşanan gelişmeler Karadeniz jeopolitiğinde Rusya lehine son derece önemli gelişmelere ve değişimlere yol açmıştır. Rusya Kırım ı ilhak ederek ve Ukrayna da yaşayan Rusları ve Rusça konuşan Ukraynalıları kullanarak bölgede kayda değer bir yeni ve önemli jeopolitik kazanım sağlamıştır. Ukrayna, Belarusya, Moldova, Karadeniz ve Güney Kafkasya (Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan) Moskova için enerji güvenliği bağlamında stratejik önemi olan bölgelerdir. Bu bölgelerin Avrupa-Atlantik kurumlarının ya da bir başka aktörün kontrolüne geçmemesi için Rusya büyük bir çaba harcamaktadır. Bunla birlikte Avrasya enerji güvenliğini doğrudan etkileyen Hazar Havzası ve Orta Asya nın kontrolü de Rusya açısından büyük önem taşımaktadır ve öncelikli bir konudur. Đran ve diğer Ortadoğu enerji kaynakları da Rusya nın ikinci derecede ilgilendiği jeopolitik öncelikli bir konudur. Bu nedenle günümüzde bu bölgelerde önemli jeopolitik problemler 21 Ukrayna ile Rusya Arasındaki Anlaşmazlık Yeni Doğalgaz Krizine Yol Açtı, (Erişim ). 740

18 mevcuttur. Bu problemler küresel aktörlerin bu bölgelere sık sık müdahale etmesine ve birbirleri ile bu bölgeler üzerinden rekabete girişmelerine yol açmaktadır. Küresel enerji ihtiyacının 2030 yılı itibarıyla %36 oranında artacak olması, 22 dönemde de devam edeceğini göstermektedir. 741 bu durumun önümüzdeki Avrasya enerji güvenliği denkleminin en önemli aktörü şüphesiz Rusya dır ve Rusya nın bu konumunu uzun vadede koruyacağı öngörülmektedir. Rusya nın yıllık petrol ihracatı 4 milyar varil ve yıllık doğalgaz ihracatı ise 604 milyar metreküptür. Rusya nın petrol ve doğalgaz rezerv/üretim oranları incelendiğinde mevcut rezervler ile ham petrolde yaklaşık 22 yıl, doğalgaz da ise 80 yıl üretim gerçekleştirebileceği öngörülmektedir. Moskova nın petrol ve doğalgaz ihracatından elde ettiği 235 milyar dolarlık gelir, ülke bütçesinin yaklaşık %50 sini oluşturmaktadır. 23 Rusya için enerji stratejik önem ve önceliğe sahip bir konudur. Bu nedenle Rusya nın enerji konularında üstlenmek istediği rol ve ayrıcalıklar her zaman belirgin olacaktır. Rusya nın enerji ihracatında en önemli müşterisi AB dir ve AB de enerji konusunda Rusya ya bağımlı görünmektedir. Enerji bağımlılığının kaynak çeşitliliği sağlayamayan aktörler (AB) ile talep çeşitliliği sağlayamayan aktörler (Rusya) üzerinde asimetrik bir yumuşak güç etkisine sahip olduğu görülmektedir. Bununla birlikte Rusya ile AB arasında yaklaşık 330 milyar dolar değerinde bir ticaret hacmi söz konusudur. Bu ticaret hacmi ABD ile Rusya arasındakinin on katı kadardır. Rusya ya enerji temini noktasında önemli ölçüde bağımlı olan AB ülkelerinin Rusya nın yakın çevresinde icra ettiği askerî operasyonlara engel olmadığı görülmektedir. Ukrayna krizi ve bu kriz karşısındaki AB ülkelerinin farklılaşan tutumlarını bu kapsamda değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Yaşanan bu krizler Rus tehdidini daha yakından hisseden Doğu Avrupa ülkelerini Avrupa-Atlantik kurumlarına daha da yaklaştırmakta ve bu durum Rusya ile Batı arasındaki jeopolitik rekabetin daha da artmasına neden olmaktadır. Enerji ve diğer konularda Rusya ya bağımlılığı olmayan ABD, Moskova nın bölgedeki bu etkinliğine şiddetle karşı çıkmakta ve Rusya ya karşı sıkı ekonomik ve diplomatik yaptırımlar uygulamaktadır. ABD nin enerji ve ekonomik konularda Rusya ile yakın ilişkileri bulunan Avrupalı müttefikleri ise bu konuda kararsız davranmaktadırlar. Bu durum Moskova nın elini güçlendirmektedir. Batı nın bu kararsızlığı karşısında, önümüzdeki 22 Lauren Goodrich, Marc Lanthemann, The Past, Present and Future of Russian Energy Strategy, (Erişim ). 23 Energy Production and Imports, )

19 dönemde Rusya kaynaklı Ukrayna benzeri krizlerle karşılaşmak mümkün görünmektedir. Bu noktada Moldova potansiyel kriz alanı olarak karşımızda durmaktadır. Rusya nın talep güvenliğini sağlamak için Çin ve Hindistan gibi pazarlara yönelmesi Avrasya daki stratejik dengenin yeniden oluşmasına yol açmaktadır. AB nin kaynak çeşitliliği sağlamak için Hazar Havzası, Ortadoğu, Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika enerji kaynaklarına daha fazla yönelmesi ile birlikte bu bölgelerdeki istikrarsızlığın da daha da artacağı öngörülmektedir. Türkiye nin yakın çevresini oluşturan bu bölgeler konusunda değişen durumlara uyum sağlayan pro-aktif politikalar üretmesi gerekmektedir. TANAP bu açıdan son derece önemlidir ve sonuçlandırılmalıdır. Özellikle Türkiye yi Karadeniz bağlamında önümüzdeki dönemde üzerinde duracağı konulardan biri de ABD nin Karadeniz deki deniz ve hava üslerine ilave olarak artırmak istediği askerî varlığı olacaktır. Romanya ve Bulgaristan ile birlikte ABD Türkiye üzerinde Montrö Boğazlar Sözleşmesinin yenilenmesi için uluslararası kamuoyu oluşturmak isteyebileceği ve hatta bu yönde etkili olabileceği değerlendirilmektedir. Sonuç olarak; Ukrayna Doğu ile Batı arasında bir sınır ülkesi (borderland) olması nedeni ile hassas bir konumda bulunmaktadır. Ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel açıdan Ukrayna nın içinde bulunduğu ikiye bölünmüşlük, Kiev Yönetimini ülkenin egemenliğini ve toprak bütünlüğünü korumakta zorlanmasına ve hatta bu yetkisini bir noktada alıkoymaktadır. Ukrayna nın içinde bulunduğu bu istikrarsızlık Avrasya enerji güvenliğini de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sorunun çözümü Ukrayna yı Batı (AB ve NATO) ile Rusya arasında seçim yapmaya zorlamaktan daha çok ülkenin toprak bütünlüğünün korunması ve egemenliğine saygı gösterilmesidir. Ukrayna kendi egemenliğini ve toprak bütünlüğünü koruyan istikrarlı ve güçlü bir ülke olmalıdır. Kısa vadede ne Rusya ne de Batı ile bir ittifak içerisine girmemeli, ekonomik ve siyasi istikrarı sağlama ve geliştirme konusunda kararlılık göstermelidir. Ukrayna nın kendine has özel durumu ve konumu O nu Avrasya coğrafyasının önemli bir ülkesi yapmaktadır. Bu nedenle Ukrayna diğer aktörlerle ilişkilerini ulusal çıkar üzerinden tanımlamalı, bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne saygı ilkesinden hareketle kalıcı ve tutarlı politikalar geliştirmelidir. 742

20 KAYNAKÇA Bilge Adamlar Kurulu Raporu, Karadeniz deki Gelişmeler ve Türkiye, Rapor No:62, Đstanbul, 2014, s.1, karadeniz1.pdf, (Erişim ). Olesya Aldushenko, Russia Interested In The Russian Diaspora Living Abroad, html, (Erişim ). EU Borderland Deals Will Not End Russia's Challenge, (Erişim ). Ali Faik Demir, Türk Dış Politikası Perspektifinden Güney Kafkasya, Bağlam Yayıncılık, Đstanbul, 2003, ss. 181,192. Bilge Adamlar Kurulu Raporu, Rapor No:60, Đstanbul, 2014, s.11-14, (Erişim ). Amid Crisis, Belarus Re-examines its Political and Security Situation, aiuhx, (Erişim ). The Eurasian Union: The Other EU, (Erişim 23 August 2014). Zbigniew Brzezinski, Büyük Satranç Tahtası, çev. Yelda Türedi, Đnkilâp Yayınları, Đstanbul, 2005, s Serhy Yekelchyk, Ukraine: Birth of a Modern Nation, Oxford University Press, Oxford, 2007, ss Russian Troops Storm Ukrainian Bases In Crimea, (Erişim ). Max Fisher, What is the Ukraine Crisis?, (Erişim ). Hasan Selim Özertem, Ukrayna daki Krizin Avrupa Enerji Güvenliğine Etkisi, USAK Analist Dergisi, Ankara, Temmuz 2014, s Ukraine: Putin Calls For Talks On East Ukraine, (Erişim ). 743