BÜYÜME, DO RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE YURT Ç YATIRIMLAR ARASINDAK ETK LE M

Transkript

1 BÜYÜME, DO RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE YURT Ç YATIRIMLAR ARASINDAK ETK LE M Prof. Dr. Fak B LG L Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles ksa Bölümü fblgl@ercyes.edu.r. Yrd. Doç. Dr. Recep DÜZGÜN Ercyes Ünverses ksad ve dar Blmler Faküles ksa Bölümü rduzgun@ercyes.edu.r. Ergnbay U URLU Gaz Ünverses..B.F. Ekonomer Bölümü, Dokora Ö rencs ergnbay@gmal.com. Öz Bu makalenn amac büyüme, do rudan yabanc sermaye ya r mlar le yurç ya r mlar aras ndak ekle m ncelemekr. Türkye verlerne dayal olarak gerçekle rlen bu çal mada 199:1-004:4 dönemne a de kenler kullan lm r. Çal man n amac do rulusunda zaman sers analz yap lm r. Bu ba lamda VAR analz yap lm, ek-epk fonksyonlar ve varyans ayr rmas elde edlm r. Yap lan eslerde elde edlen sonuçlara göre, Türkye ba lam nda büyüme, do rudan yabanc sermaye ya r mlar ve yurç ya r mlar aras nda kar l kl br ekle m oldu u görülmü ür. Ancak, büyüme de kennn hem FDI hem de GSY üzernde daha belrgn br eksnn oldu u göze çarpmakad r. Anahar Kelmeler: Büyüme, Do rudan Yabanc Sermaye Ya r m, Yurç Ya r mlar, VAR, Ek-Tepk Fonksyonlar ve Varyans Ayr rmas. THE INTERACTION BETWEEN GROWTH, FOREIGN DIRECT INVESTMENTS (FDI) AND DOMESTIC INVESTMENTS Absrac Ths paper ams a nvesgang he neracon beween growh, foregn drec nvesmens (FDI) and domesc nvesmens for Turksh economy by employng several me seres mehods for he perod of 199:1-004:4. Emprcal evdence par of he sudy, hrough VAR analyss, mpulse-response funcons and varance decomposon, concludes ha here s an neracon beween growh, FDI and domesc nvesmen. The effec of growh, however, on boh FDI and domesc nvesmen s more evden han hose of oher varables. Key Words: Growh, Foregn Drec Invesmens, Domesc Invesmens, VAR, Impulse-Response Funcons and Varance Decomposon.

2 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) 1. G R Ekonomk büyüme, br ülkenn ürem kapasesnn ar d r. Ekonomk büyümenn en öneml belrleycsnn ya r m oldu uyla lgl gen br konsensüs vard r. Ya r m se, sermaye sokunda br dönemden d erne meydana gelen ar olarak an mlanmakad r. Neoklask büyüme modelnde, büyümenn kaynaklar eknolojk gel me, gücünün ar ve azalan gerye sahp sermaye brkmdr. Bu ba lamda sermaye sokundak ar büyümey olumlu ekleyecekr. Buna kar n yen büyüme modeller eknolojy, blg brkmn, be er sermayes vs. br ürem fakörü olarak ele alm ve çsel br de ken kabul em r. K sacas ça da büyüme modeller sermaye fakörüne göre belrlenm r. Ancak buradak sermayenn özellkler an mlanmam r. Buna göre sermaye hem yerl hem de yabanc sermayeden olu ablmekedr. Görülmekedr k, ekonomk büyüme, yurç ya r m ve yabanc sermaye ya r m aras nda yak n br l k bulunmakad r. Söz konusu l knn büyüklü ü ve yönü konusunda herhang br uzla m bulunmakad r. Ekonomk büyümede blgnn rolünün ele al nmas, büyümede do rudan yabanc sermaye ya r m n n (FDI) rolünün analz edlmesnn önemn ar rm r. Buna göre FDI, al c ülke çn pozf d sall k ve spllover (yay lma) eks olu urmakad r. FDI nn kendne özgü eknolojler, yönemsel ecrübeler ve d er amamlay c l k özellkleryle büyümey ar rmakad r. Romer 1993, Borenszen vd. (1995) ve Kumar ve Pradhan (00) GOÜ çn yap klar çal malarda yabanc ya r mlar n büyüme üzerndek pozf eksn bulmu lard r. Buna kar n Sngh (1988) 73 ülke çn yap çal mas nda, yabanc ya r mlar n büyüme üzernde ya çok az eksnn oldu unu ya da hçbr eksnn olmad n oraya koymu ur. Ancak FDI n n br ülkeye gelmes çn, ekonomk skrar n ve uygun ko ullar n olmas gerekr. Bu ba lamda büyümenn gerçekle ülkede, ekonomk yle melern de oldu u gerçekr. Bu yüzden ekonomk büyüme de FDI üzernde olumlu br ekye sahpr. Ekonomk büyümenn br d er kayna da yurç ya r mlard r. Yurç ya r mlar Keynesyen oplam alebn en öneml belrleycsdr. Buna göre ya r mlardak br ar, çarpan ve sonras nda h zland ran mekanzmas yla ekonomk büyümey ar racak r. FDI nn bzza kends ve ekonomk büyüme üzerndek eks arac l yla yurç ya r mlar üzernde olumlu ve olumsuz br ak m eklernn oldu u blnmekedr. FDI nn yurç ya r mlar üzerndek eks her k de kenn brbrlernn amamlay c s m yoksa, kâmes m oldu u üzernde yo unla makad r. Br arafan yerl müe ebbs özellkle de vermsz çal an frmalar d larken; d er arafan ekonomnn gel mem sekörlernde ya r m e vk emekedr. Apergs, Karak l d s ve Tabak s (006), 30 ülkenn yer ald panel çal mas nda ek de kenl model ba lam nda yabanc sermaye ya r mlar yla yurç ya r m aras da amamlay c l k l ks bulmu buna kar n, çok de kenl model ba lam nda se kame l ks elde em r. Drffeld ve Hughes (003), yabanc sermaye ya r mlar n n amamlay c l k ve y n ekonoms 18

3 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) olu urma özell n vurgulam r. Buna kar n, Backer ve Sleuwaegen (003) a göre, yerl gr mclern mal ve emek pyasas ndak erchler arac l yla yabanc ya r mlar yerl gr mclern müe ebbs gücü azalmakad r. Yukar da fade edld gb, büyüme, FDI ve yurç ya r mlar aras nda kar l kl olumsuz ve/veya olumsuz ekle m bulunmakad r. Bu ba lamda çal mam zda her üç de ken aras ndak l k zaman sers analz kullan larak esp edlmeye çal lm r. Çal mam z n amac, Türkye ekonomsne a verler kullan larak her üç de ken aras ndak ekle m oraya koymak r. Çal mam z dör bölümden olu makad r. Brnc bölümde, ele al nan de kenlern Türkye ekonomsndek gel mler ncelenm r. knc bölümde büyüme, FDI ve yurç ya r m aras ndak ekle m eork olarak ele al nm r. Üçüncü bölümde, VAR, Ek-Tepk Analz ve Varyans Ayr rmas yönemyle amprk br analz yap lm r. Daha sonra elde edlen bulgular, de erlendrmeye ab uulmu ve baz ç kar mlar yap lm r.. TÜRK YE DE GSY H, DO RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE YURT Ç YATIRIMLARIN GEL M Tablo 1.1 de GSY H, do rudan yabanc sermaye ya r mlar (FDI) ve gayr saf yurç ya r mlar n n (GSY) y llar baryle seyr göserlm r. Her üç de kenn genel e lm ar yönündedr. Do rudan yabanc sermaye ya r mlar özellkle GOÜ ekonomler üzernde yay lma (spllover) eks oraya ç karmakad r. Bu yüzden hemen üm ülkeler, kend ülkelerne daha çok yabanc sermaye çekmenn gayre çndedrler. Bu ba lamda da sermaye gel n cazp k lacak br ekonomk oram olu urmaya çal maka ve brçok düzenleme yapmakad rlar. Türkye ekonomsnde de br ak m düzenlemeler yap lm r. Bu düzenlemeler e l nde 006 y l nda gelen do rudan yabanc sermaye ya r mlar yakla k 0 mlyar dolar bulmu ur. Ancak son y llarda yabanc sermaye gr nn ar görülse de senlen düzeyde de ldr. Do rudan yabanc sermaye ya r mlar n n GSY H dak pay oldukça dü ükür. D er arafan yurçndek ya r mlara bak ld nda skrarl br abloyla kar la lmakad r. Türkye ekonomsnde y ll k oralama %0 cvar nda ya r m yap lmakad r. Ç kar lan 5084 say l e vk yasalar yla yurçnde özel sekörün ya r m n n ar r lmas hedeflenmekedr. Son y llarda aran yabanc ya r mlar ve devam eden yurç ya r mlar n hem alep hem de arz üzerndek ekler arac l yla GSY H de sürekl amakad r. 19

4 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Tablo 1.1 :Türkye dek FDI, GSY ve GSY H (Bn YTL) YILLAR FDI FDI/GSY H GSY GSY/GSY H GSY H ,09 0, ,40 0, , ,6 0, ,40 0, , ,4 0, ,90 0, , ,35 0, ,00 0, , ,83 0, ,60 0, , ,96 0, ,10 0, , ,01 0, ,50 0, , ,33 0, ,10 0, , ,3 0, ,10 0, , ,65 0, ,10 0, , ,86 0, ,0 0, , ,33 0, ,60 0, , ,56 0, ,80 0, ,80 Kaynak: TCMB, BÜYÜME, DO RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE YURT Ç YATIRIMLAR ARASINDAK ETK LE M Büyüme, do rudan yabanc ya r mlar ve yurç ya r mlar aras nda kar l kl ekle m bulunmakad r. Söz konusu ekle m brbrler üzerndek olumlu ve olumsuz eklerle daha y görülmekedr. Çal man n bu bölümünde her üç de ken as ndak ekle m ayr ayr ele al nm r Do rudan Yabanc Ya r mlar n, Yurç Ya r mlar ve Büyüme Üzerndek Eks Do rudan yabanc ya r mlar n yurç ya r mlar üzerndek ekler k yönlüdür. Br arafan yerl müe ebbs özellkle de vermsz çal an frmalar d larken; d er arafan ekonomnn gel mem sekörlernde ya r m e vk emekedr. Agosn ve Mayer (000) GOÜ lere a çal mas nda Asya ülkelernde çselleme eksn ve Lan Amerka ülkelernde se d lama eksn oraya koymu ur. Do rudan yabanc ya r mlarla lgl geleneksel görü, do rudan yabanc ya r mlarla yurç ya r mlar n brbrlernn amamlay c s olduklar d r. Do rudan yabanc ya r mlar, yurç ya r mlar n yo un oldu u br seköre yönelkse, yerl frmalar rekabeen zarar görmemek çn sermaye soklar n 130

5 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) güncelleyecekler veya ar racaklard r. Buna sermayenn dernle mes denmekedr. Yabanc ya r mlar, yerl ya r m n az oldu u sekörlere yönelkse, lgl sekörde olu acak rekabe yerl frmalar pozf yönde ekleyecekr (De Mello 1999). Do rudan yabanc ya r mlar fakör pyasas na yönelk ekleryle de yerl ya r mlar olumlu eklemekedr. Özellkle yabanc ya r mc lar mal ve grdlere yönelk alepler ve böylece hem fakör sahplernn hem de yerl frmalar n gelrlern ar r r (Cardoso ve Dornbusch 1989). Ancak d er arafan, yabanc ya r mlar ücreler ve yurçndek grdlern fya n ar r r. Bu durum grd kullan m n n ve shdam azalmas na neden olur (Apergs, Karak l d s ve Tabak s, 006: 385). Yabanc ya r mlar n en öneml eklernden brs de, ülkenn büyümes üzerndek olumlu ekler ve böylece oraya ç kacak olan ekonomk klmdr. Do rudan yabanc ya r mlar n al c ülkedek pozf d sall klar ve spllover eks yerl frmalar n ya r m güdüsünü ar racak r (Km ve Seo 003).Onlara göre yabanc ya r mlar yüksek oranl rskl bölgelerde yap lablr ve yerl ya r m n s n rl kald yen endüsrn kurulmas na yard mc olablmekedr. ksa leraüründe yabanc sermaye ya r mlar n n yurç ya r m olumlu ekled ne yönelk br çok çal ma yap lm r. Apergs, Karak l d s ve Tabak s (006), 30 ülkenn yer ald panel çal mas nda ek de kenl model ba lam nda yabanc sermaye ya r mlar yla yurç ya r m aras da amamlay c l k l ks bulmu buna kar n, çok de kenl model ba lam nda se kame l ks elde em r. Drffeld ve Hughes (003), yabanc sermaye ya r mlar n n amamlay c l k ve y n ekonoms olu urma özell n vurgulam r dönemne l kn çal mas nda Van Loo (1977), Kanada da yabanc sermaye ya r m n n yurç ya r m üzerndek eksn ncelem r. Buna göre yabanc ya r m n 1 dolar, do rudan ekyle oplam ya r m 1.40 dolarl k ar a neden olmakad r. Yukar da yap lan eork aç klamalar n aksne, do rudan yabanc ya r mlar n, yurç ya r mlar üzernde br ak m olumsuz ekler de bulunmakad r. Yerl ve yabanc ya r mc lar aras nda büyük eknolojk farkl l k varsa ve emek pyasas nda yeernce kalfye eleman yoksa, eksk rekaben oldu u pyasalarda yabanc ya r mlar yurç ya r m pyasadan ç kmaya zorlayacak r (Kokko, 1994; Aken ve Harrson, 1999). Yabanc ya r mlar n br d er olumsuz eks ödemeler blançosu üzerne eksnden dolay, yurç ya r m azalmas d r. Do rudan yabanc ya r mlar hala ar r r ve care olumsuz ekler. Bu, yurçnde olas vermllk avanajlar n n kaybolmas na, sermaye mallar n n fya n n yükselmesne ve yurç ya r m n azalmas na neden olur (Apergs, Karak l d s ve Tabak s, 006: 387). ksa leraüründe yabanc sermaye ya r mlar n n yurç ya r m olumsuz ekled ne yönelk br çok çal ma yap lm r. Agosn ve Machado (005), yabanc ya r mlar n yurç ya r m üzerndek eksnn hçbr surele, eork ve amprk olarak olumlu ve elver l olmad n oraya koymu ur. Onlara göre, yabanc sermayey çekmeye yönelk bas polkalar opmâl olmayacak r. Backer ve Sleuwaegen (003) a göre, meslek erch modeller ba lam nda, yerl gr mclern mal ve emek pyasas ndak erchler arac l yla yabanc ya r mlar n 131

6 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) yerl gr mclern müe ebbs gücü azalmakad r. Buna kar n, yurç ve yabanc ya r m aras ndak a kurma ve zncr eks ve ö renme eksyle de yurç ya r m ar rd n fade emekedrler. Yabanc ya r mlar n büyüme üzernde de br ak m ekler bulunmakad r. Özellkle çsel büyüme model çerçevesnde büyümede blgnn rolünün ele al nmas, lgy büyümedek yabanc ya r m n rolünün analz edlmesne yo unla rm r. Bunun neden, yabanc ya r m n ya r mc ülkeden ev sahb ülkeye yönelk ürem ve yönemsel blgnn ransferyle oraya ç kan yay lma eksdr. Yabanc ya r mlar gkler ülkelere yen blgler gererek, büyümenn kaynaklar ndan brs olan GOÜ ve GÜ aras ndak blg bo lu unun azalmas na yard mc olur. Böylece büyümey olumlu ekler (Romer 1993: 548). ksa leraüründe br çok çal ma yabanc ya r m ve büyüme aras ndak l ky ncelemekedr. Ancak, elde edlen buldular baryle ne br sonuç elde edlmem r. Yap lan çal malar n baz lar, yabanc ya r mlar n büyüme üzernde önemsz br eksnn oldu unu oraya koymu ur. Sngh (1988) 73 ülke çn yap çal mas nda, yabanc ya r mlar n büyüme üzernde ya çok az eksnn oldu unu ya da hçbr eksnn olmad n oraya koymu ur. Fry (199), Türkye nn de yer ald 16 GOÜ üzernde yap analzde ekonomk büyüme üzerndek ek aç s ndan yurç ya r mla, yabanc ya r mlar aras nda fark bulmam r. Borenszen vd. (1995) ve Kumar ve Pradhan (00) GOÜ çn yap klar çal malarda yabanc ya r mlar n büyüme üzerndek pozf eksn bulmu lard r. Km ve Seo (003) e göre, oplam yabanc ya r m, hem yurç ya r m hem de ekonomk büyüme üzernde pozf ancak sasksel olarak anlams z ekye sahpr. 3.. Yurç Ya r mlar n, Do rudan Yabanc Ya r mlar ve Büyüme Üzerndek Eks Her ne kadar do rudan yabanc ya r mlar yurçndek ya r m olumlu ve olumsuz eklese de, yurç ya r mlar da do rudan yabanc ya r mlar ekleyeblmekedr. Özellkle kamunun alyap alan ndak ya r mlar, yabanc ya r mlar n ülkeye gelmesnde öneml rol oynamakad r. Kullan lablr ve gel m br alyap n n varl, yabanc frmalar n kârl l n ar rmakad r. D er arafan, br ülkedek yurç özel ya r mlar, yabanc sermaye ya r mc lar çn br baromere görev görmekedr. Yurçnde özel ya r mlar n ar, o ülkedek ekonomk skrar n br göserges nel ndedr. Bu yüzden yabanc ya r mc lar, gdece ülkedek ekonomk klm ö renmek ad na, yurç ya r m kendne krer olarak seçmekedr (Apergs, Karak l d s ve Tabak s, 006: 387). Harrson ve Revenga (1995) çal mas nda yurç ya r mlar n, yabanc ya r mlar aç klamada br de ken olarak ele alm r. Langshu Q (007), çal mas n hem gel m hem de gel meke olan ülkeler çn ayr ayr yapm r. O na göre, gel m ülkelerde nedensellk ek arafl ve oplam ya r mdan yabanc sermaye ya r m na do rudur. Buna kar n, gel meke olan ülkelerde yurç ya r mla do rudan yabanc ya r m aras nda çf yönlü nedensellk bulunmakad r. 13

7 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Yurç ya r mlar n ekonomk büyümeyle yak ndan l kl oldu u ar lmaz br konudur. Brçok blm adam sermaye olu um oran n n ekonomk büyüme oran n belrled n oraya koymu ur. Örne n De Long, dönem çn, ekpman ya r m ve ekonomk büyüme aras nda güçlü ve nedensel br l ky bulmu ur. Buna göre, ekpman ya r m, ç ba na ç k n n büyümesndek de mn yakla k %5 ne denk gelmekedr (Q 007: 10). D er arafan, Ghal (1998) nn Tunus çn yap çal mada, k sa dönemde yurç ya r m çndek kamu ya r m n n büyüme üzernde hçbr eksnn olmad buna kar n uzun dönemde, büyümey olumsuz ekled oraya konmu ur Büyümenn, Do rudan Yabanc Ya r mlar ve Yurç Ya r mlar Üzerndek Eks Ekonomk büyümenn hem yabanc ya r mlar hem de yurç ya r mlar üzernde olumlu br ak m eklernn oldu u görülmekedr. Örne n, yabanc ya r mlar büyümenn geçekle ekonomlere yönelmekedr. Lm (1983) e göre, yüksek büyüme oranlar n n ya and br ekonomde kâr olanaklar, yava br büyümenn oldu u veya büyümenn olmad br ekonomdek kâr olanaklar ndan daha yüksekr. Br ba ka dey le, büyüme kârl l ar rmakad r. Bundan dolay ekonomk büyümenn bzza kends yabanc ya r mlar n öneml br belrleycsdr. Benzer eklde, Felsen Baccheo (1991) ya göre, büyüme yurç ya r mlar da ar rmakad r. Bu ek asarruf oranlar üzerndek ekler yoluylad r. Buna göre, h zl br ekonomk büyüme, yüksek oranlarda sermaye brkmne neden olmakad r. Choe (003), 80 ülke çn yap çal mas nda ekonomk büyüme ve yabanc ya r mlar ars nda k yönlü nedensellk bulmu ur. Ancak, nedensell n yönü daha çok büyümeden yabanc ya r mlara do rudur. Buna kar n, büyümeyle yurç ya r m aras nda ek yönlü br nedensellk oraya ç km r. l knn yönü se, büyümeden yurç ya r ma do rudur. Q (007) e göre, her üç de ken aras ndak nedensel ekler GÜ lerde, ek arafl olarak, büyümeden yurç ya r ma, büyümeden yabanc ya r mlara veya yurç ya r mdan yabanc ya r ma eklndedr. Buna kar n GOÜ lerde nedensel ekler k yönlüdür. Yukar da ekonomk büyüme, yabanc ya r mlar ve yurç ya r mlar aras ndak kar l kl ekle m gen br leraür aramas yla verlm r. Buna göre, söz konusu de kenlern brbrlern olumlu ve olumsuz ekledkler görülmekedr. Çal mam z n uygulama bölümünde, Türkye ekonoms ne l kn verler kullan larak her üç de ken aras ndak l kler oraya konmu ur. 4. VER VE UYGULAMA VER LER N TANIMLANMASI Çal mada kullan lan verler TCMB Elekronk Ver Da m Ssem nden (EVDS) emn edlm r. Verler üçer ayl k olup 199:1-004:4 dönemn kapsamakad r. Böylece çal mada kullan lan orjnal serlern her br 5 gözleme 133

8 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) sahp olmakad r. TCMB-EVDS'den al nan bu verlern an mlamalar ve kodlar Tablo 4. 1 de verlmekedr. Tablo 4.1. Analzde Kullan lan De kenler (Bn YTL, Car Fyalarla) Do rudan Yabanc Sermaye Ya r mlar TP.OD.Z15.1: C-9 Gayr Saf Yurç Ya r m GSY H TP.UR.G11.C.1: (Harcama) kamu sekörü + özel sekör TP.UR.G3.C.1: (Harcama) Çal mada lgl de kenler s ras le do rudan yabanc sermaye ya r m n n GSYIH a bölünmesyle elde edlen deflae edlm verler (DEFDI) ve gayr saf yurç ya r m GSYIH a bölünmesyle elde edlen verler (DEGSY) ve GSYIH dek ar (BUY) olarak smlendrlm r. Nomnal de erlere sahp olan serlerden do rudan yabanc sermaye ya r m $ ken; gayr saf yurç ya r m ve büyüme rakamlar Bn YTL eklndedr. De kenlere a para brmlern e lemek çn lgl döneme a nomnal dövz kuru kullan larak, do rudan yabanc sermaye ya r m Bn YTL eklne dönü ürülmü ür. Çal mada kullan lan de kenler düzey de erleryle de l, oran de erleryle kullan lm r. Bu ba lamda, ele al nan de kenlerden yen de kenler elde edlm r. Buna göre yabanc sermaye ya r mlar n n ve yurç ya r mlar n GSY H dek pay esas al nm r. Büyüme de ken de GSY H dek de m olarak esp edlm r. De m oran hesaplan rken yap lan hesaplamadan dolay GSY H n n lk y l vers kaybolacak r. Bu nedenle çal man n ver dönem 199:1-004:4 dr. Teslern yap lmas nda E-vews 5.0 program kullan lm r. 4.. UYGULAMA Çal man n bu bölümünde öncelkle, kullan lan serlern büünleme merebeler ara r lm r. Elde edlen sonuçlardan hareke ederek Vekör Ooregresyon (Vecor Auoregresson, VAR) Modeller kurulmu ve ard ndan k sa döneml l knn analzne geçlm r. VAR dan elde edlen Ek-Tepk analzler ve Varyans Ayr rmas sonuçlar yorumlanarak, polka de kenler olarak nelern kullan lablece, reel dövz kurunun d er de kenler üzernde yara ek ve büyümey ekleyen fakörlern neler oldu u sapanmaya çal ld. Sonuç k sm nda elde edlen bulgular büünlüklü olarak ncelenm r Brm Kök Analz Makroekonomk zaman serlernn zaman çnde dura anl k gösermemesnden dolay öncelkle dura anl k ara rmas yap lmal d r. Dura an olmayan zaman serlernn kullan lmas, ahmn edlecek modelde yer alan de kenler aras nda gerçeke var olmayan br l knn elde edlmesne neden 134

9 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) olablmekedr. Bu nedenle, önce kullan lan serlern dura anl n n ncelenmes gerekmekedr. nceleme sonunda sernn dura an olmad belrlenrse, dura anla r lm serler le çal lmakad r. De kenlern dura anl klar n ncelemek amac yla; Gen lelm Dckey- Fuller (ADF) ve KPSS esler uyguland. Dckey ve Fuller (1979), zaman serlernn dura an olup olmad klar n belrlemek amac yla alernaf regresyon modeller kullanm r. Bu çal mada serlere, alernaf regresyon modellernden; sabn oldu u ve hem sab hem rendn oldu u model uygulanm r. DF esnn gen lelm hal olan ADF model, DF modeln ookorelasyondan ar nd rmak amac yla, ncelenen de kenn fark n n geckmel lemcs modele ka larak olu urulur. A a da görülen ADF modelnde yer alan Y; dura anl k esne konu olan de ken, brnc merebe fark lemcsn, T rend de kenn, se haa ermn gösermekedr. Y = 0 + Y -1 + m 1 Y - + (4.1) Y = 0+ 1T + Y -1 + m 1 Y - + (4.) Tes Hpoezler: H 0 : = 0 Ser dura an de l, Brm kök var, H a : < 0 Ser dura an, Brm kök yok. Tes sonucunda H 0 red edlemyorsa sernn dura an olmad karar na var l r ve sernn fark al narak brm kök ncelemesne devam edlr. Fark sersne uygulanan es sonucunda H 0 red edleblrse ser brnc dereceden dura and r denr ve I(1) eklnde göserlr. Dckey Fuller karar ölçülernde ablosu kullan ld nda küçük örneke sapmal sonuçlar vermekedr. Bu nedenle esn krk de erler ablosu de erlernden de l, ablosu krk de erlern kullanmakad r. Kullan lan de erler; sabn oldu u, hem rend hem sabn oldu u ve her ksnn de olmad modellere göre s ras yla, M, T,, adlar n al r. Kwakowsk, Phllps, Schmd, ve Shn (199) eslern sernn dura an oldu unu söyleyen bo hpoez kullanarak, Lagrange Çarpan üzerne kurmu ur. Bu es ekonomer yaz n nda dura anl k es olarak ele al nmakad r. D er eslern hpoezler hem brm kök hem dura anl a göre yorumlan rken, KPSS es sadece dura anl söyleyen hpoez üzerne kurulur. 135

10 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Kullan lan LM sas : LM T S ( ) f 0 ve S ( ) r 1 v r (4.3) S (), brkml ar k fonksyonunu ve vr se 4.3 denklemnden ahmn edlen ar klar smgelemekedr. Kullan lan krk de erler Kwakowsk, vd. (199) n çal mas nda belrlmekedr. Uygulanan es aç klay c de kenn sab veya deermnsk rend çermesne göre kurulur. Tes saskler de bu modellere göre; T, smlern al r. Ayr ca f 0 s f r frekans ndak ar k spekrumu ahmncsdr. Y D u, u 1, WN(0, Tes hpoezler H : 0 O Y I(0) I(0) (4.4) ) (4.5) H : 0 a Y I(1).5 BUY.05 DEFDI.30 DEGSY ekl 4.1: Kullan lan De kenlern Düzey Grafkler Dkka edlmes gerekr k üm verler nomnal GSY H ye bölünmesnden elde edlmekedr. Bu nedenle GSY H dek mevsmsellk d er de kenlere bula makad r. Grafke her ne kadar belrgn olsa da bu serlerdek mevsmsel fakörler de ayr ca ablola r lm ard ndan ser smlernn sonuna SA eklenerek mevsmsellken ar nd r lan serler elde edlm r. 136

11 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Tablo 4.: Mevsmsel Fakörler Orjnal Ver : DEFDI BUY DEGSY Mevsmsellken Ar nd r lm Ver: Dönem DEFDISA BUYSA DEGSYSA Mevsmsel Fakör Görüldü ü gb büyüme sers dör dönemde de yakla k %0 lk mevsmsellk çermekedr. Mevsmsellk brnc ve dördüncü dönemde negaf knc ve üçüncü dönemde pozf ek gösermekedr. Çal man n bundan sonrak bölümlernde büyüme sers mevsmsellken ar nd r larak kullan lm r. Uygulanacak esler; sabn oldu u, sabn ve rendn oldu u ve her ksnn de olmad modeller üzerne kurulmu ur. Olu urulan ablolar hang modeln kullan ld n da belrecek eklde düzenlenm r. Tablo 4.3, serlere uygulanan ADF es sonuçlar n özelemekedr. Brnc süunda ncelenlen de ken, knc süunda uygulanan model (rendl, sabl vb.) üçüncü süunda hesaplanan es sas ve d er k süunda se s ras yla %1 ve %5 haa paylar yla ablo de erler verlmekedr. Uygulanan DF brm kök esnde geckme say s n belrlemek çn AIC kullan lm r. Tablo 4.3 de, uygulanan brm kök eslernn sonuçlar görülmekedr. KPSS esnn ADF esnden daha güçlü br es olmas ve dura anl k üzerne yo unla m olmas ndan dolay bu sonuçlar n daha güvenlr oldu u görülmekedr. 137

12 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Tablo 4.3: Brm Kök Tes Sonuçlar ADF KPSS Sab Sab+rend Sab Sab+ rend Z BUYSA *** 0,84*** -0,16** DEFDI -.98** -3.68*** 0,43* 0,06 DEGSY -0,78-1,87 0,70** 0,16** BUYSA -4.64*** -4.85*** 0,16 0,14** DEFDI *** *** 0,0 0,01 DEGSY * 0,11 0,11 *, **, *** s ras yla; %10, %5, %1 bo hpoezn reddedld n gösermekedr. knc sa r s ras yla brm kök ncelemes çn kurulan modeller, sab erm, hem sab hem de rend çeren modeller olarak kye ay rmakad r. Üçüncü sa r se modelde yer alan paramerelere göre es sasklernn smlerdr. Yap lan brm kök analz sonunda ADF es sonuçlar na göre sabn oldu u modelde BUYSA ve DEFDI düzeyde dura an bulunurken, DEGSY sers brnc farka dura an bulunmu ur. Sabn olmad modelde se yaln zca DEFDI sers düzeyde dura an ç km r. KPSS es sonuçlar da k modelde farkl l k gösermekedr. Uygulanan k esn sonuçlar, kurulan modellerdek sab ve rend kasay lar n n anlaml l da göz önüne al nd nda; sonuç olarak BUYSA sers düzeyde dura an DEFDI ve DEGSY serler lk farka dura an oldu una karar verlm r. Çal mada kullan lan serlern GSY H ye oranlanarak elde edlmes serlern dura anla mas nda öneml br ekendr VAR Modeller VAR modellernde amaç; de kenler aras ndak l klern analz edlmesdr Bu modeller Sms (1980), çoklu ooregresf zaman sers olarak an mlamakad r. VAR modellernn ana özellkler yap sal olmayan aeork olarak belrleblr. VAR modeller kapsam ndak konular özelemek çn denklem (4.6) üzernde çal al m. y C( L) Bu denklemde vekörü olsun. Ayr ca y (4.6) ny x1 lk ksad de kenler vekörü, se oklar ny n olmas na zn veryoruz. Örne n emek ürekenl ndek yap sal br ok olablr. Burada d sal de ken y nn gözlemlenebld ama, d sal de ken nn gözlemlenemed varsay lmakad r. 138

13 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) lk olarak; y nn üzerndek dnamk br eksnn geckmel polnomal mars C(L) araf ndan belrlemekedr. C k ; lardan c j, k olu an n x n 'lk br mars olmak üzere C(L)= C C L C... olarak y göserlsn. Bu durumda a a dak e lk sa lan r. c j, k y, j, Denklem 4.7 de k y, k j, y,, y nn nc elemenn, elemenn gösermekedr. k n n fonksyonunu ncelersek; 0 1 L (4.7) j,, nn j nc c j, k ; y, çn j, nn Ek-Tepk (Impulse-Rsponse) fonksyonu olarak adland r l r. Bu çal mada kullan lan verlern Ek Tepk Fonksyonlar ncelenm r Bu an mlaman n ard ndan sorun ne olaca d r. Varsayal m k; dyagonal olsun. Böylece h j y nn h ad m sonrak haa varyans n n nn dyagonal elamanlar yla brlke a / nn nc elaman n n varyans : n j 1 h 1 j c j, k k 0 (4.8) olur. Sürec devam errsek unu elde ederz. h 1 j k 0, jh h 1 m k 0 c c j, k R (4.9) m, k Elde edlen denklem de erlernn n ane senden olu an de erlere, ayr rmas ad verlr. y nn h ad m sonrak haa varyans n verr. Bu R y,, jh nn h dönemndek varyans Klask ekonomer de kullan lan modellerden fark yap sal olmayan modeller (non-srucural models) olmal d r. Yan kurulan modellerde ksa eorsne dayanan l kler aranmaz. ncelenen konu le lgl ksad br eornn olmamas ya da aç k olmamas durumlar nda rahal kla kullan lablr. 139

14 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Ekonomerk br analzde d sal olarak dü ünülen de kenn d sall es edlmeldr. VAR modellernde se ncelenen de kenlern ümünün çsel (endojen) oldu u kabul edlr. Dolay s yla VAR Modeller bu nokada da üsünlük sa lar. VAR da EKK le çözüm yap makad r, ancak ahmn edlen denklemlern kasay lar le lgl yorum yap lamaz. Buradak paramereler uarl ve ekndr. Bunun sebeb denklemlern sa ndak de kenlern brebr ayn olmas d r (smerkrler). Tablo 4.4: VAR da Geckme Uzunlu u Ölçüler Geckme LR FPE AIC SC HQ 0 NA 6.01e e e * e * 8.74e-11* * * e e e Tablo 4.4 de DEFDI, DEGSY ve BUYSA de kenler kullan larak VAR model ahmn edlm ; AIC, FPE, HQ, ve LR eslernn orak sonucu olan 4 geckmel model kurulmu ur. Kurulan modeln ookorelasyon ve de en varyans çermed s ras yla LM ve Whe es kullan larak sapanm r. Yaln zca ookorelasyon es dördüncü geckme çn %7 lk haa pay nda reddedleblmekedr Granger Nedensellk Tes Uygulanacak olan Varyans Ayr rmas ve Ek-Tepk Fonksyonlar önces VAR modelne grecek olan de kenlern s ralamas n n belrlenmes gerekmekedr. Bu de kenlern, her nedensel s ralamas na kar l k farkl Varyans Ayr rmas de erler elde edlecekr. Granger es, lgl de kenlern (X ve Y) öngörüsünü elde emek çn gerekl olan blgnn, amamen bu de kenlern zaman serlernde mevcu oldu unu varsaymakad r. Tes, a a dak k regresyonun ahmn le lglenmekedr: n n Y X Y u (4.10) 1 J 1 j j 1 140

15 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) X m 1 Y J n 1 j X j u (4.11) Burada, u 1 ve u haa ermlernn aralar nda korelasyon olmad kabul edlmekedr. Yukar dak e lklerde Y'nn, kend geçm de erlernn yan s ra X 'nn kends ve geçm de erler le de l kl oldu u kabul edlmekedr. Genel olarak, gelecek geçm öngöremeyece ne göre, e er X de ken Y'nn (Granger) neden se; X'dek de meler Y'dek de melerden önce gerçekle meldr. Bu nedenle, Y'nn d er de kenlerle (kendsnn geçm de erler de dahl olmak üzere) gerçekle rlen regresyon denklemnde (Y'nn ba ml de ken oldu u durumda), e er X'n geçm ve geckmel de kenler denklemde yer al yorsa ve bunlar Y'nn öngörüsünü anlaml br eklde ar rablyorsa, X, Y'nn (Granger) nedendr denleblr. Tes Hpoezler ve Tes sas H : 0 se X, Y nn Granger neden de ldr. 0 1 H : 0 a F 1 ( SSR R SSR UR se X, Y nn Granger nedendr. SSR UR / s. d. ) / q UR F HESAP < F TABLO se H 0 red Tablo 4.5 : Granger Nedensellk Tes Sonuçlar Geckme Say s : 5 Bo Hpoez: F-sas P- De er BUYSA, DEFDI n Granger Neden de ldr DEFDI, BUYSA n n Granger Neden de ldr DEGSY, DEFDI n Granger Neden de ldr DEFDI, DEGSY nn Granger Neden de ldr DEGSY, BUYSA n n Granger Neden de ldr.56 0,0441 BUYSA, DEGSY nn Granger Neden de ldr,11 0,

16 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Yap lan nedensellk analz sonucu BUYSA ve DEGSY aras nda çf yönlü nedensellk oldu u görülmekedr. Faka görüldü ü gb gayr saf yurç ya r mdan büyümeye do ru nedensellk daha güçlüdür. Elde edlen bu sonuçlar serlern s ralamas nda kullan lacak, serler en d saldan en çsele do ru s ralanacak r. D er de kenler araf ndan belrlenen de ken çsel de ken, d er de kenler araf ndan belrlenmeyp kends belrleyc olan de ken se çsel de ken olarak adland r l r. Bu durumda s ralama DEFDI, DEGSY, BUYSA eklnde olacak r Ek-Tepk Fonksyonlar Ek-Tepk (Impulse-Response) fonksyonlar, rassal haa ermlernden brndek br sandar sapmal k okun, çsel de kenlern mdk ve gelecekek de erlerne olan eksn yans makad r. ncelenlen de kenn polka arac olarak kullan lablr olup olmad Ek-Tepk fonksyonlar le belrleneblr. Ek- Tepk kasay lar n elde emede en çok kullan lan yönemlerden brs haalar n Cholesky ayr rmas kullan larak dkeyle rlmes ve elde edlen varyanskovaryans marsnn çapraz (dyagonal) hale gerlmesdr. Y ve Z serler aras ndak ekle mler ncelemek çn harekel oralama göserm oldukça kullan l br yol olmakad r. kasay lar, Y ve Z serlernn zaman çndek harekeler üzerndek y ve z serlernn s çray lar n n eklern genelle rmek amac yla kullan lmakad r. jk (0) marsnn dör eleman ek çarpan d r (Kad lar, 000: ). y z y z 11 ( ) ( ) ( ) ( ) y z (4.1) Örne n, 1 (0), ayn dönemdek z sersndek br brmlk de menn Y sers üzerndek eksn gösermekedr. Ayn man kla, 11 (1) ve 1 (1) ögeler s ras yla y -1 ve z-1 br döneml geckmelernn br brmlk de mlernn Y sers üzerndek eksn göserecekr. y ve/veya z ermnn brkml ekler, ek epk fonksyonlar n n ndsler uygun kasay lar n n oplam ndan ele edlmekedr. Örne n, n dönem sonra y +n üzerndek z de mnn eksnn 1 (n) öges oldu u blnmeldr. Dolay s yla, n dönem sonra Y sersnn üzerndek z ermnn brkml eklernn oplam n 0 1 ( ) olmakad r. n sonsuza g nde uzun dönem ek çarpan elde edlmekedr. Y ve Z serler dura an kabul edld nden, üm j ve k durumlar çn 14

17 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) n 0 jk ( ) oplam sonlu olmakad r. 11 (), 1 (), 1 () ve () kasay lar na ek epk fonksyonu ad verlmekedr. ekl 4. de Ek-Tepk Analz sonuçlar na dayal olarak, ssemde yer alan de kenlerdek oklar n d er de kenler üzerndek epks göserlm r. Response o Cholesky One S.D. Innovaons ± S.E..010 Response of D(DEFDI) o D(DEFDI).010 Response of D(DEFDI) o D(DEGSY).010 Response of D(DEFDI) o BUYSA Response of D(DEGSY) o D(DEFDI).00 Response of D(DEGSY) o D(DEGSY).00 Response of D(DEGSY) o BUYSA Response of BUYSA o D(DEFDI).08 Response of BUYSA o D(DEGSY).08 Response of BUYSA o BUYSA ekl 4.: FDI, Büyüme ve Yurç Ya r ma l kn Ek Tepk Analz Görüldü ü gb üm sonuçlar güvenlrlk band n n çndedr. Gayr saf yurç ya r mda ve büyümede meydana gelecek 1 sd. sapmal k oka lk dönemde FDI n br epks görülmemekedr. DEFDI n n DEGSY ye epksne 143

18 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) yo unla m zda DEGSY dek pozf br okun knc ve üçüncü dönemde FDI da ar a neden oldu u, ard ndan azal ve ar larla devam e görülmekedr. Bu k de kenle uygulanablecek polkalar n k sa döneml olablece görülmekedr. Verlermzn üç ayl k oldu u dü ünüldü ünde uygulanacak polkalar 6 ay kapsayablecekr. Ayr ca de kenlern yakla k 16 dönem sonunda brlke hareke ekler dengeye geldkler görülmekedr. Do rudan yabanc sermaye ya r mlar n n büyüme de kennde meydana gelecek br sandar sapmal k oka epks de DEGSY ye benzer br seyr zlemekedr Faka dönemler baryle epklern ers oldu u görülmekedr. FDI da meydana gelecek pozf br ok GSY y lk k dönemde negaf (- 0,005) ama ar yönünde eklemekedr. Buradan lk k dönem çn yabanc sermaye gr nn GSY y azal n söyleyeblrz. Ard ndan gelen dönemlerde her ne kadar ek pozf olsa da genel olarak yabanc sermayenn GSY y azal söyleneblr, ek 3. y ldan oldukça küçük de erlere (0,0006) ula makad r. Büyümedek oklara GSY nn epksnn mevsmsel br seyr zled görülmekedr. Bu çal man n kapsam d nda olmakla brlke bu verlere mevsmsel brm kök esnn yap lmas, yap lacak daha sonrak çal malarda uygulanacak es sonuçlar n n daha smooh (düzgünle rlm ) olmas n sa layablr. Bu ara rma daha sonrak ara rmac lara b rak lm r. mdye kadar ncelenen ek epk analzler sonucu yap lacak uygulamalar n k sa döneml (6 ayl k) olablece, ekler genel olarak yakla k dönem sonra ers yönde gel görülmü ür. Büyüme versne bak ld nda, FDI dak pozf okun her dönem ve son döneme kadar dü ük ama yne de sürekl br ekye sahp oldu u görülmekedr. FDI dak ar büyümey ar r c ek yapmakad r. GSY dek ar lk dönem büyümey azalmakla brlke lerleyen dönemlerde eknn dengeye yak nsad söyleneblr. FDI da meydana gelecek br sandar sapmal k oka büyüme de ken lk dönem 0,004 lk br epk vermeke son dönemde ble bu epk 0,005 olarak sürmekedr Varyans Ayr rmas Varyans ayr rmas, de kenlerden brndek de m, üm de kenler ekleyen ayr ayr oklar olarak ay rmakad r. Bu anlamda varyans ayr rmas, ssemn dnamk yap s hakk nda blg verr. Varyans ayr rmas n n amac, her br rassal okun, gelecek dönemler çn öngörünün haa varyans na olan eksn oraya ç karmak r. Br makroekonomk büyüklü ün üzernde en ekl de kenn hangs oldu u varyans ayr rmas le bulunablr. Varyans ayr rmas de kendek de melern ne kadar n n kendsnden ne kadar n n semdek d er de kenlerden kaynakland n belrler. Br VAR modelnde h ad m öngörüsünün öngörü haa kovaryans mars (MSE mars) a a dak gb fade edleblr (Köse, 1998: 58-59), 144

19 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) (h) = + M 1 M M h-1 M h-1 = P -1 P P (P -1 ) + M 1 P -1 P P (P -1 ) M M h-1 P -1 P P (P -1 ) M h-1 = h-1 h-1 (4.13) n n n m. dyagonal eleman n n m. sa r ndak elemanlar n karelernn oplam d r. Buna kar n, h-1 h-1 n m. kö egen elemanlar n n oplam, Y m de kennn h ad m öngörüsünün öngörü haa varyans d r. Bu öngörü haa varyans na j. de kendek okun kak s a a dak gb olacak r: mj,0 + mj,1 + mj,h-1 (4.14) Burada, mj,n ; n n mj eleman d r. Buradan harekele, herhang br de kenn öngörü haa varyans na ssemdek d er de kenlere l kn oklar n n kak s ve bu kak lar n oplam varyans çndek paylar bulunablr. Bu leme varyans ayr rmas ad verlmekedr. Örne n k de kenl VAR modelnde brnc de kene l kn varyans ayr rmas, 11,0 11,0 1,0 11,0 1,0 1,0 br ad m çn, 11,0 11,0 11,1 11,1 1,0 1,1 11,0 1,0 11,1 1,1 1,0 1,1, k ad m çn h 1 0 ( h , 11, 1, ) h 1 0 ( h , 1, 1, ), h ad m çn eklnde olacak r. FDI de kenn üzernde ekl olan de kenlern eksnn görülmes amaçlanarak, bu de kenn aç klanma oranlar n n; brnc, dördüncü, on knc, on al nc ve yrmnc dönem de erler Tablo 4.6 da göserlm r.. 145

20 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Tablo.4.6: FDI n n Varyans Ayr rmas Dönem DEFDI DEGSY BUYSA ,49 4,7 1, ,39 6,69 14,6 1 78, 6,80 14, ,96 7,05 14, ,8 7,17 15,00 Görüldü ü gb FDI ç dnamklern lk dönemlerde amam n kends aç klamakad r. Dördüncü dönem yan lk y l n son çeyre nde büyüme knc aç klay c de ken olarak %1 lk aç klama oran na sahp olmu ur. Bu aç klama oran 0. dönemde %15 e kadar ula makad r. Büyümenn FDI üzerndek aç klama oran n n oralama %15 oldu u ve kal c olarak devam e görülmekedr. Gayr saf yurç ya r m FDI n harekelern aç klamaka ekn br de ken de ldr. Aç klama oran knc y lda ancak %6 olmu 0. dönemde se %7 ye ula m r. Tablo 4.7: Büyümenn Varyans Ayr rmas Dönem BUYSA DEFDI DEGSY 1 90, ,95 4 8,86 10, ,10 10, ,85 10,54 4, ,17 10,57 4,5 0 85,3 10,63 4,1 GSY nn büyüme üzernde daha lk dönemde aç klama oran na sahp oldu u görülmekedr. Faka bu oran lerleyen dönemlerde dü erek %4 e kadar gerlem r. Elde edlen sonuçlardan Türkye nn büyüme sersnn büyük oranda kend ç harekeyle belrlend görülmekedr. lk dönemde GSY ekl br de kenken knc dönemden sonra FDI n n her dönemde yakla k %11 lk br orana sahp oldu u görülmekedr. Elde edlen sonuç Ek-Tepk analz le ko u olup büyüme üzernde FDI n n GSY den daha ekl oldu u ve eksnn devaml oldu u görülmekedr. 146

21 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Tablo 4.8: Gayr Saf Yurç Ya r mlar n Varyans Ayr rmas Dönem DEGSY DEFDI BUYSA 1 87,9 1, ,88 3, ,51 10,79 5, ,00 9,6 6, ,34 9,00 6, ,67 8,46 6,85 GSY versnn varyans ayr rmas sonuçlar ncelend nde %88 lk br aç klama oran yla kendsn aç klama oran na sahp oldu unu görüyoruz. lk y l FDI n n GSY üzernde ekl oldu u görülmekedr. Daha öncek analzlermzde elde edlen sonuçlarda lk dönemlerde FDI n n eksnn ar kça GSY nn eknsnn azald görülmekedr. Görüldü ü gb lk dönemler FDI n n GSY üzernde %1 gb br aç klama oran bulunmakad r. Bu knc y l emsl eden 8 dönemde dü meye ba lam, kal c ama lk döneme nazaran daha dü ük br ekyle nceled mz son döneme kadar ula m r. Büyümenn eks se genel %5-7 aral nda seyremekedr. 5. SONUÇ Çal mada, büyüme, do rudan yabanc sermaye ya r mlar ve yurç ya r mlar aras ndak nedensellk l ks ncelenm r. ksa leraüründe, brçok k nn bu konuda eork ve prak çal ma yap görülmü ür. Ancak bu çal ma Türkye aç s ndan öneml br bo lu u doldurmakad r. Çal mada Türkye ye a, 199:1-004:4 dönemn kapsayan üçer ayl k verler kullan lm r. Yap lan eslerde elde edlen sonuçlara göre, Türkye ba lam nda büyüme le yurç ya r m aras nda kar l kl nedensellk l ks oldu u görülmekedr. Ancak Gayr Saf Ya r mdan büyümeye do ru nedensellk daha güçlüdür. Yap lan ek epk analz çerçevesnde, FDI dak ar büyümey ar r c ek yapmakad r. GSY dek ar lk dönem büyümey azalmakla brlke lerleyen dönemlerde eknn dengeye yak nsad söyleneblr. Gayr Saf Sab Ya r m da ve büyümede meydana gelecek 1 sd. sapmal k oka lk dönemde FDI n br epks görülmemekedr. Sonrak dönemlerde, FDI da ar a neden oldu u ard ndan azal ve ar larla devam e görülmekedr. Büyüme versne bak ld nda, FDI dak ar n büyümey ar r c ek yap görülmekedr. GSY dek ar lk dönem büyümey azalmakla brlke lerleyen dönemlerde eknn dengeye yak nsad söyleneblr. Varyans ayr rmas sonuçlar da ek epk analzn desekleyen bulgular oraya 147

22 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) koymakad r. Ancak, büyüme de kennn hem FDI hem de GSY üzernde daha belrgn br eksnn oldu u göze çarpmakad r. Br ba ka dey le, uzun dönemde FDI ve GSY dek de melerde büyümenn aç klay c l armakad r. Bu ba lamda, ekonomk büyüme ve skrar çn gerek yurç gerekse yabanc sermaye ya r mlar olmazsa olmazd r. Daha fazla ya r m yapmak çn daha çok mkâna sahp olmak gerekmekedr. Özellkle do rudan yabanc sermaye ya r mlar n n büyümeye kak lar göz önüne al nd nda, ülkemz yabanc sermaye ya r mlar ndan daha fazla yararlanmal d r. D er arafan, ekonomk skrar, kal c ve sürekl yabanc sermayenn gel çn oldukça önemldr ama, yeerl de ldr. Bu aç dan, yabanc sermaye ya r mlar n n gelmesn kolayla racak skrarl br oram n ess aç s ndan yasal ve kurumsal brçok düzenlemelern yap lmas gerekmekedr. 148

23 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) KAYNAKÇA Agosn M. R., and Machado R., (005), Foregn Invesmen n Developng Counres: Does Crowd n Domesc Invesmen?, Oxford Developmen Sudes, Vol. 33, No:, 005, pp Agosn M. R. and Mayer R., (000), Foregn Invesmen In Developng Counres Does I Crowd n Domesc Invesmen?, UNCTAD Dscusson Paper, No: 146. Aken B. J., and Harrson A. E., (1999), Do Domesc Frms Benef from Drec Foregn Invesmen? Evdence from Venezuela?, Amercan Economc. Revew, Vol. 89, pp Apergs N., Karaklds C. P., and Tabaks N. M., (006), Dynamc Lnkages Beween FDI Inflows and Domesc Invesmen: A Panel Conegraon Approach, Alanc Economc Journal, Vol. 34, pp Backer K. D., and Sleuwaegen L., (003), Does Foregn Drec Invesmen Crowd Ou Domesc Enrepreneurshp?, Revew of Indusral Organzaon, Vol., pp Borenszen, Eduardo, Jose De Gregoro, Jong-Wha Lee, (1995), ; How Does Foregn Drec Invesmen Affec Economc Growh? NBER Workng Paper, No: Choe Jong Il, (003), Do Foregn Drec Invesmen and Gross Domesc Invesmen Promoe Economc Growh, Revew of Developmen Economcs, Vol. 7, No: 1, pp Cardoso E. A., and Dornbusch R., (1989), Foregn Prvae Capal Flows, n: H. B. Chenery T. N., Srnvasan eds., Handbook of Developmen Economcs, Vol., Amserdam. De Mello L. R., (1999) Foregn Drec Invesmen-led Growh: Evdence from Tme Seres and Panel Daa, Oxford Economc Papers, Vol. 51, pp Dckey, D. A., W. A. Fuller, (1979), Dsrbuon of he esmaors for auoregressve me seres wh a un roo, Journal of he Amercan Sascal Assocaon, Vol. 74, pp (1981), Lkelhood Rao Sascs for Auoregressve Tme Seres wh a Un Roo, Economerca, Vol. 49, No: 4, pp

24 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Drffeld N., and Hughes D., (003), Foregn and Domesc Invesmen: Regonal Developmen or Crowdng Ou?, Regonal Sudes, Vol. 37, pp Enders, W., (1995), Appled Economerc Tme Seres, Frs Edon, John Wley and Sons, New York. Engle R. F. and Granger J. W., (1987), Co-Inegraon and Error Correcon: Represenaon, Esmaon, and Tesng, Economerca, Vol. 55, No:, pp Feldsen, M. and P. Bacchea, (1991), Naonal Savng and Inernaonal Invesmen n B. D. Bernhem and J. B. Shoven (eds), Naonal Savng and Economc Performance, Unversy of Chcago Press, pp Fry, Maxwell J., (199) Foregn Drec Invesmen n a Macroeconomc Framework: Fnance, Effcency, Incenves and Dsorons, PRE Workng Paper, Washngon, DC: The World Bank. Ghal, H., (1998), Publc Invesmen and Prvae Capal Formaon n A Vecor Erro-Correcon Model of Growh, Appled Economcs, Vol. 30, pp GUJARAT, D., (1995), Basc Economercs, Thrd edon,mc-graw-hll, Inc.,USA. Harrson A, and Revenga A., (1995), The Effecs of Trade Polcy Reform: Wha Do We Really Know?, NBER Workng Paper, No. 55. Kad lar, C., (000) Uygulamal Çok De kenl Zaman Serler Analz, Haceepe Ünverses Fen Faküles sask Bölümü Km D. Deok-K and Seo Jung-Soo, (003), Does FDI Inflow Crowd ou Domesc Invesmen n Korea?, Journal of Economc Sudes, Vol. 30, No: 6, pp Kokko A., (1994), Technology, Marke Characerscs and Spllovers, Journal of Developmen Economcs, Vol. 43, pp Kwakowsk, D., vd., (199), Tesng he Null Hypohess of Saonary Agans he Alernave of a Un Roo., Journal of Economercs, Vol. 54, pp Lm, D., (1983), Fscal Incenves and Drec Foregn Invesmen n Less Developed Counres, Journal of Developmen Sudes, Vol. 19, pp

25 Sosyal Blmler Ensüsü Dergs Say :3 Y l:007/ ( s.) Nagesh, Kumar and Jaya Prakash Pradhan, (00), Foregn Drec Invesmen, Exernales and Economc Growh n Developng Counres: Some Emprcal Exploraons and Implcaons for WTO Negoaons on Invesmen, RIS D scuss on Papers, pp Ng S. Ve Perron P., (001), Lag Lengh Selecon ve The Consrucon of Un Roo Tes Wh Good Sze ve Power, Vol. 69, No: 6, pp Q L., (007), The Relaonshp Beween Growh, Toal Invesmen and Inward FDI: Evdence from Tme Seres Daa, Inernaonal Revew of Appled Economcs, Vol. 1, No. 1, pp Romer, Paul M., (1993), Ideas Gaps and Objec Gaps n Economc Developmen, Journal of Moneary Economcs, Vol. 3, No: 3, pp Sngh, R. D., (1988), The Mulnaonals Economc Peneraon, Growh, Indusral Oupu, and Domesc Savngs n Developng counres: Anoher Look, The Journal of Developmen Sudes, Vol. 5, No: 1, pp Van, L. F., (1977), The Effec of Foregn Drec Invesmen on Invesmen n Canada, The Revew of Economcs and Sascs, Vol. 59, pp