TÜRK MOB L TELEKOMÜN KASYON P YASALARINDA REKABET VE EBEKE ETK LER

Transkript

1 TÜRK MOB L TELEKOMÜN KASYON P YASALARINDA REKABET VE EBEKE ETK LER Mehmet Karaçuka * ÖZET Enformasyonun üretim sürecinin önemli bir girdisi olduu günümüz ekonomilerinde telekomünikasyon ebekeleri enformasyona dayal üretimin alt yapsn olutururken, bu piyasalarda sunulan hizmetlerin ekonomideki yeri de önemli düzeylere ulamtr. Arz yönünden ölçek ekonomileri, talep yönünden ise ebeke etkileri bu piyasalarda tam rekabet koullarnn olumasn ve optimal refah düzeyine ulalmasn engelleyebilmektedir. Türkiye de sabit hat piyasalarnda rekabet olgusu henüz ilevsel olmaktan uzak iken, mobil telekomünikasyon piyasalarnda göreceli de olsa bir rekabet süreci yaanmaktadr. Firmalarn rekabet sürecinde stratejik etkileim içinde olduu mobil telekomünikasyon piyasalarnda ise ebeke etkileri ile beraber arabalant ve eriim ücretlerinin, rekabetin önemli araçlar olduu görülmektedir. Çalmamzda edilen bulgular, Türk mobil telekomünikasyon piyasalarnda rekabetin henüz arzu edilen seviyede olmadn göstermektedir. Rekabet sürecinin ilk dönemlerinde mobil telekomünikasyon firmalarnn arabalant ücretlerinde yaptklar anlamalarn, perakende piyasalarda gizli ibirliine yol açt ve fiyat rekabetinin önlendii görülmektedir. Elde ettiimiz ampirik sonuçlara göre de tarifeler rekabet sürecini açklamakta ksmen yetersiz saylabilir. Bunda piyasadaki yüksek deitirme maliyetlerinin de pay önemlidir. Ayrca ampirik sonuçlara göre ebeke etkilerinin gücü belirgin bir ekilde ortaya çkmaktadr. Bu etkiler analizlerden de anlalaca gibi firma baznda önemli olmakla birlikte piyasa baznda önem derecesi azalmaktadr. Özetle, Türkiye deki telekomünikasyon piyasalarnn birbirleri ile uyumsuz (incompatible) ebekelerden olutuu, tüketicilerin ise hem makro hem de mikro ebeke etkilerinden yaralanmak için birden fazla hat (multihoming) kullanmna yöneldikleri görülmektedir. Çalmann panel veri bulgularn saha bulgular da desteklemektedir. Anahtar Kelimeler: Sanayi 1ktisad, Firma Stratejileri, Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalar, 3ebeke Etkileri, Telekomünikasyon Piyasalarnda Rekabet, Telekomünikasyon Piyasalarnda Regülasyon, Multinomial Logit Modeller, Panel Veri. * Ege Üniversitesi 1ktisat Bölümü, e-posta: mehmet.karacuka@ege.edu.tr

2 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri NETWORK EFFECTS AND COMPETITION IN TURKISH MOBILE TELECOMMUNICATION MARKETS ABSTRACT Services that are based on telecommunication networks, which are crucial infrastructural elements of the information societies, have been gaining increasing attention as composing higher shares within the economies. However, economies of scale in the supply side and network effects in the demand side prevent these markets to be perfectly competitive, and to reach social welfare maximizing equilibria. Turkish mobile telecommunication services form the most competitive segment of overall telecommunication services in Turkey, where the competition process is dysfunctional in the fixed line services. Our study shows that access and interconnection agreements and network effects have been important instruments of the strategic interaction among the firms in the mobile telecommunications. The empirical findings of our study point out that competition in Turkish mobile telecommunication services is far from the socially desirable levels. Tariff variables show statistically insignificant effects within both time series and panel data regressions based on firm level data. This can be explained partly due to high switching costs and by lack of price competition due to high interconnection agreements among firms in the early periods, which might have let to tacit collusion in the retail markets. The empirical results also show that network effects are an important determinant of the growth of markets and market shares of the firms. However, these effects are significant only for firm level whereas insignificant in the market level. These results imply that the firms in Turkish mobile telecommunication markets are incompatible with each other and this leads the consumers to multihome by using more than one network, in order to benefit from both micro and macro level network externalities. This hypothesis is also supported by panel data and survey data analyses within this study. Key Words: Industrial Organization, Firm Strategies, Turkish Mobile Telecommunication Markets, Network Effects, Regulation in Telecommunication Markets, Multinomial Logit Models, Panel Data. 1. G R 3ebeke endüstrilerinin temel özellii, bir maln üretimi veya hizmetin verilebilmesi için birden çok bileenin gerekmesi ve bileenlerin bir birleri ile tamamlayc olmasdr (Economides ve White, 1994; Economides, 1996). Burada tamamlayclk sadece üretim faktörleri arasnda veya ürünler arasnda deil, hem tüketicilerin kendi aralarnda hem de üreticilerle tüketiciler arasnda da ortaya çkmaktadr. Bu tamamlayclk derecesi o kadar güçlüdür ki, çou alanda sermaye mallar arasnda standartlama gerekmektedir. Bu çalma Türk mobil telekomünikasyon piyasalaryla snrl olmakla birlikte; havayollar, demiryollar, su ve elektrik ebekeleri, internet ve dier telekomünikasyon hizmetleri bu tip ebeke endüstrileri çerçevesinde deerlendirilmektedir. Bu çalmada telekomünikasyon ebekeleri (firmalar) arasndaki rekabet sürecinin Türkiye özelinde analiz edilmesi ve talepte ebeke etkilerinin uygulamal olarak test edilmesi amaçlanmaktadr. Bu amaçla, Türkiye mobil telekomünikasyon piyasalarnda hizmet sunan firmalarn aylk veri setinden yararlanlarak, rekabet sürecini açklayan temel dinamikler, ebeke etkilerini de içerecek ekliyle incelenecektir. Rekabet sürecine etki etmesi düünülen dier deikenlerin tanmlanmasyla birlikte yaplan analizlerin bir sonucu olarak sosyal refah açsndan etkin rekabet koullarnn oluturulmasna yönelik politika önermelerine ulalabilmesi çalmann temel motivasyonunu tekil etmektedir. Ayrca Türkiye nin gayri safi milli haslasnn % 4 ünü oluturan telekomünikasyon piyasalar ile ilgili u ana kadar uygulama yaznndan incelediimiz ölçüde bu tür bir çalmann yaplmam olmas çalmaya ilk uygulama özelliini kazandrmaktadr.

3 Çalmada yöntem olarak zaman serisi ve panel veriyi kapsayan modellerin yan sra kesikli tercih modellerinden de yararlanlmtr. Zaman serisi yöntemleri ile önce firmalarn piyasa paylar ve abone saylarndaki gelimeleri etkileyen faktörleri tahmin edilmi, daha sonra panel veri analizi ile piyasann bütünü açsndan mobil telekomünikasyon kullanm oranlarn etkileyen unsurlar parametrik olarak test edilmitir. Maliyet fonksiyonlarnn yani teknolojilerin homojen olduu endüstrilerde firmalarn piyasa paylar arasnda belirgin farkllklarn olmas, bununla birlikte piyasada rekabet eden firmalarn rekabetçi özellikler göstermemesi, telekomünikasyon piyasalarnda talep ve talep unsurlarna daha yakndan bakmamz gerektirmitir. Bu amaçla, firma verilerinin bize gösteremedii tüketici özelliklerini, yani belli bir operatörü veya operatörleri tercih etmelerinin ardndaki etkenleri daha açk bir ekilde ortaya koymak üzere saha çalmas ile mobil telekomünikasyon piyasalarnda tüketici özellikleri kesikli tercih modelleri ile analiz edilmitir. 2.1 Türkiye de Mobil Telekomünikasyon Hizmetlerinin Yayg4nla5ma Süreci ve Temel Piyasa Göstergeleri Türkiye de mobil telekomünikasyon hizmetlerinin yaygnlamas, tüm dünyada olduu gibi hzl bir biçimde gerçeklemitir ylnda iki operatörle birlikte düopol yapda balayan rekabet sürecinin ilk yl sonunda 82 bin aboneye ulalmken, 2007 yl sonunda üç firmal bir yapda yaklak 53 milyon aboneye hizmet veren dinamik bir piyasa özelii tamaktadr. Balangçtan günümüze abone saysndaki art yaklak 660 kat gibi, bu dönemde hiçbir endüstride görülmeyen oldukça yüksek bir deerdir. Tablo 1.1 den de görülecei gibi ayn dönemde sabit hat abone says 12,2 milyondan, 18,83 milyona çkmtr. Sabit hat abonelerinin art hz yllk ortalama yüzde 3,75 olurken, mobil hat abonelerindeki art yllk ortalama yüzde 69,4 tür. Kukusuz, sabit hat teknolojisinin hane halkna yönelik meskenlerde ve iletmelerde hizmet vermeye uygun olmas, mobil hat hizmetlerinin ise daha bireysel hizmetler olmas böyle bir fark ortaya çkaran önemli bir etkendir. Bir dier etken ise, ksmen ayn nedenden kaynaklanan sabit hat telefon hizmetleri talebinin artk piyasada doyma seviyesine gelmesi, mobil hizmetlerin ise yeni bir olarak ürün olarak oldukça ksa bir süre önce piyasada yer almaya balamasdr. Bu durum penetrasyon oranlarndaki deimeden de görülebilir. Toplam nüfusta sabit hat abonelerinin oran 2006 yl itibariyle yüzde iken, mobil hat abonelerinin oran yüzde 72.6 dr (Telekomünikasyon Kurumu (TK), 2007). Abone saylarnda dikkati çeken dier bir gelime ise mobil hat penetrasyon oran sürekli yüksek bir art eilimi gösterirken, sabit hat penetrasyon orannda 2002 ylndan itibaren belirgin bir düü eiliminin yaanm olmasdr. Bu da iki hizmet arasnda belli bir ikamenin olabilecei düüncesini ortaya çkarmaktadr. Yine de özellikle mobil penetrasyon oranlarn ihtiyatla izlemek gerekmektedir. Avrupa ülkelerinde bu orann yüzde 85 düzeylerinde olmas halen Türkiye de mobil hizmetlerde piyasada önemli bir gelime ve rekabet alannn olduunu göstermektedir. Ayrca, mobil hizmet kullanmnn ülkemizde oran yüksek olan genç nüfus tarafndan birden fazla hat kullanm (multihoming) 1 eklini alm olmas bireysel kullanclarn nüfustaki orann daha da düürmektedir. 1 Birden fazla hat kullanmn rekabet ve toplumsal refah üzerindeki etkileri için bkz. Doanolu ve Wright, 2006.

4 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Tablo 1.1 Mobil ve Sabit Telekomünikasyon Hizmetleri Temel Göstergeleri Yllar Mobil Penetrasyon Sabit Penetrasyon Sabit Mobil Sabit Mobil Abone 2 Oran % Abone Oran % Gelir Gelir Yatrm Yatrm Kaynak: Telekomünikasyon Kurumu (TK) Faaliyet Raporlar 2.2 ebeke Etkileri ve Türk Mobil Telekomünikasyon Hizmet Piyasalar ylnda piyasaya sunulmaya balanan mobil telekomünikasyon hizmetlerinin büyük bir hzla yaygnlamas, ebeke endüstrilerinin ve ebeke etkilerinin tipik bir karakteristii olarak yorumlanabilir. Daha önce de vurguland gibi, mobil hizmetlerin piyasaya sunulduu 1994 ylndan günümüze abone says 660 kat artm, penetrasyon oran yüzde 70 lere ulamtr. Klasik talep teorisine göre talebi etkileyen faktörler Tablo 1.2 de görüldüü üzere bu tür bir talep artn açklayamamaktadr. Söz konusu dönem boyunca kii bana gayri safi yurt içi hasla oldukça düzensiz bir seyir izlemi ve ortalama yllk büyüme oran yüzde 2.3 gibi çok düük bir düzeyde gerçeklemitir. Talep artn tetikleyecek dier bir unsur olan fiyatlarda ise büyük bir art söz konusudur. Telekomünikasyon ekipmanlar endeksi 1996 ylndan itibaren yllk ortalama yüzde 42.2, telekomünikasyon hizmetleri fiyat endeksi ise yllk ortalama yüzde art göstermitir. Türkiye de bu dönemde tüm mal ve hizmetlerde görülen fiyat artlar ise yllk ortalama yüzde 56.8 dir. Endekslerde dikkat çeken dier bir özellik ise A.B ülkelerinde her iki endeksin sürekli bir azal gösterirken ülkemizde tam tersi artm olmasdr. Bu durum özellikle büyük ksm ithal mal telekomünikasyon ekipmanlarnn, her ne kadar d dünya fiyatlar düse de, Türk Liras nn (TL) bu düüün ötesinde deer kaybetmesi olarak açklanabilir. Nitekim TL nin deer kazand son dönemde ekipman fiyatlarnda düü görülürken, hizmet fiyatlarnn art devam etmektedir. Talebi etkilemesi beklenen dier bir unsur ise nüfusta ortaya gelebilecek deimelerdir. 2 Abone saylar milyon adet; gelir ve yatrm deerleri cari milyar dolar deerleridir. Penetrasyon oranlar toplam nüfusta 100 kii bana abone saysn ifade etmektedir.

5 Tablo 1.2 Makro ve Mikro Büyüklükler ile Penetrasyon Oranlar4 3 Mobil Sabit A.B. A.B Yllar Penet- Penetrasyon Art Ekipman Hizmetler Ekipman Hizmetler Nüfus Telekom. Telekom. Telekom. Telekom. Büyüme rasyon Oran % Oran Oran Oran Fiyat Fiyat Fiyat Fiyat % % % Endeksi Endeksi Endeksi Endeksi Kaynak: TÜ1K, TK, TCMB, Eurostat. Nüfus art hz ise, dönemi arasnda yllk ortalama yüzde 1.6 ile duraan bir seyir izlemitir. Mobil hizmetlerin kullanm oranlarnn ksa bir süre saylabilecek bir dönemde böylesine bir hzla artmasnn dier talep fonksiyonu deikenleri ile açklanamay, bu artn bata gelen nedeni olarak ebeke dsallklarn öne çkarmaktadr. Hizmetin kullanm arttkça beklentiler daha fazla kiinin bu ürünü benimseyecei eklinde gerçeklemekte ve marjinal kullanc için ürünün faydas kullanc says ile birlikte art göstermektedir. 3. TÜRK MOB L TELEKOMÜN KASYON P YASALARINDA (TMTP) REKABET SÜREC N AÇIKLAMAYA YÖNEL K UYGULAMALAR ve L TERATÜR Gruber ve Verboven (2001) Avrupa Birlii ülkelerinde mobil telefon teknolojisinin yaylmasn dönemi verileriyle incelenmektedirler. Bu çalmada dorusal olmayan en küçük kareler yöntemi kullanlarak lojistik yaylma modeli tahmin edilmi ve analog teknolojiden dijital teknolojiye geçiin mobil telefon hizmetlerinin yaygnlamasnda önemli bir etkisi olduu görülmütür. Bunun yan sra piyasalarda rekabetin artmasnn da yaygnlama üzerinde olumlu etkisi olduu görülmektedir. Grajek (2003) mobil telekomünikasyon hizmetlerinin güçlü ebeke etkileri sonucu S-eklinde bir yaylma gösterdii varsaymndan hareketle yapsal bir talep modeli tanmlayarak ebeke etkilerini ve ebekeler arasnda uyumluluu Polonya mobil telefon endüstrisinde çeyreklik verilerle dönemi için tahminlemektedir. Grajek, ebeke etkilerini tüketicinin ödeme isteinin ebekenin kurulu abone taban ile ilikisi ile ölçerken, belli bir popülasyonda ürünün yaygnlamasnn hzn fiyatlarla birlikte ebekenin kullanc tabannn belirlediini varsaymaktadr. Uyumluluk ise ebeke etkilerinin firma ve/veya endüstri düzeyinde mevcut olup olmadn gösterecek biçimde ebekelerin kendilerinden kaynaklanan ve dier ebekelerden kaynaklanan etkilerin (çapraz ebeke etkileri) göreceli büyüklüü ile ölçülmektedir. 3 Fiyat Endeksleri 2005 ylnn baz yl olduu Avrupa Birlii Uyumlatrlm Tüketici Fiyat Endeksleridir (HICP).

6 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Doganoglu ve Grzybowski (2007) Alman mobil telekomünikasyon piyasasnda 1998 Ocak ile 2003 Haziran tarihleri arasnda fiyatlarn % 41 dütüü bir ortamda kullanc saysnn % 700 gibi yüksek bir seviyede artmasnn ardnda ebeke etkilerinin oynad rolü ampirik olarak incelemektedirler. Logit model kullanlarak yaplan tahminlemeler sonucunda abone saysndaki artta ebeke etkilerinin yar yarya etkili olduu sonucuna ulamlardr. Grzybowski (2007) 1ngiliz regülasyon idaresi OFCOM un yaptrm olduu anket verilerinden hareketle 1ngiltere mobil telefon piyasalarnda deitirme maliyetlerini tahmin ettii çalma sonucunda tüketicilerin ebeke deitirmelerini engelleyecek derecede önemli deitirme maliyetlerinin mevcut olduunu saptamaktadr. Tablo 3.1 TMTP ye Yönelik Modellerde Kullan4lan De>i5kenler Deikenler Açklama Kaynak Pp it Operatörlerin Piyasadaki Pay TK pr it Operatörlerin Nüfus 1çinde Kullanlma Oran TK inc t Reel Kii Ba Milli Gelir (YTL) (1987=100) EVDS as it Operatörlerin Abone Says TK baz it Operatörlerin Baz 1stasyonu Says TK tar it Operatörlerin Tarife Ücretleri Firmalar otar it Dier Operatörlerin Tarifeleri Firmalar oas it Dier Operatörlerin Abone Says TK Telekomünikasyon Ekipman Ve Cihaz Tüketici EUROSTAT eq t Fiyat Endeksi (2005=100) ipe t (2003=100) 1malat Sanayi Kapasite Kullanm Oran EVDS pre it Operatörlerin Ön Ödemeli Hat Abone Says TK post it Operatörlerin Fatural Hat Abone Says TK prepp it Operatörlerin Ön Ödemeli Hat Piyasa Pay TK postpp it Operatörlerin Fatural Hat Piyasa Pay TK prepr it Oranlar Operatörlerin Ön Ödemeli Hat Kullanlma TK postpr it Operatörlerin Fatural Hat Kullanlma Oranlar TK sc it oluturulmutur 4 Operatörlere 1likin Deitirme Maliyetleri Tarafmzdan Bu çalmada ebeke endüstrilerine ilikin teorik yaklamlar veri iken rekabet sürecinde ebeke etkilerinin/dsallklarnn etkisi Türk mobil telekomünikasyon piyasalar (TMTP) için dönemine ait aylk veriler kullanlarak test edilmektedir. Bu çerçevede uygulamal analize geçmeden önce, uygulamann önemi, amac ve bu amaç dorultusunda kullanlacak yöntemler özet bir ekilde ele alnacak, ardndan da elde edilen analitik kurgular tartlarak politika önerileri gelitirilmeye çallacaktr. Çalmann firma verilerine dayal uygulama bölümü Türk mobil telekomünikasyon piyasalarnda (TMTP) hizmet veren operatörlerin 2002:1 ve 2006:12 dönemini kapsayan 4 Bkz. Shy (2002).

7 aylk gözlemlerinden olumaktadr. Çalmada kullanlan tarife deikenleri firmalardan ve çeitli tarihlerdeki dergi ve gazetelerden elde edilerek, tarafmzdan düzenlenmitir. Türkiye ekonomisi ile ilgili kullandmz makro büyüklükler ise Türkiye 1statistik Kurumu (TÜ1K) ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas nn (TCMB) elektronik veri datm sisteminden (EVDS) temin edilmitir. Türkiye mobil telekomünikasyon piyasalarnda rekabete ilikin modellemelerde kullanlan deikenlere ilikin ksa tanm ve dier bilgiler Tablo 3.1 de sunulmaktadr. Bu bölümden itibaren deikenlerin solunda bulunacak ln, logaritmik, o dier firmalar, d ise fark anlamn ifade etmek üzere kullanlacaktr. Her bir i operatörüne ait t zamanndaki deikenler yukarda gösterilmektedir. X ( i = 1, 2,3 t = 2002 :1..., 2006 :12) it 3.1 TMTP de Firmalar4n Piyasa Paylar4na li5kin Analitik Bulgular Türkiye de ve tüm dünya mobil telekomünikasyon piyasalarnda fatural hat (postpaid) hizmetleri ve ön-ödemeli hat (pre-paid) hizmetler arasnda tüketicilerin daha çok pre-paid hizmetleri tercih etmesi yönünde bir eilim görülmektedir. Bu yönde bir ürün farkllatrmas bu hizmetlerde tüketici özelliklerinin de farkl olmas sonucunu getirmektedir. Çalmamzn bu bölümünde bu farkllklar firmalar için ayr ayr incelenmektedir. Piyasada ön ödemeli hat (prepaid) kullananlarn saysnn incelenen dönem içinde, fatural (postpaid) abonelerinden öok daha hzl bir ekilde art içinde olduu görülmektedir. Günümüz itibariyle piyasada ön ödemeli abonelerin says, fatural abonelerin yaklak 5 kat daha fazladr. Piyasann yaklak %20 si fatural abonelerden oluurken, %80 i önödemeli abonelerden olumaktadr. 1ki farkl hizmet türü kullanclar açsndan tüketici özelliklerinde akla gelebilecek en belirgin farkllk, sabit ücretlerden dolay fatural hatlar yüksek profildeki kullanclarn, ön ödemeli hatlar ise düük profildeki abonelerin kulland varsaymdr. Ancak çoklu hat kullanm imkan halinde bu varsaym tersine dönüebilir. Daha çok mobil telefon kullananlar ebeke etkilerinden daha fazla yararlanmak için birden fazla operatöre abone olurken, ön ödemeli hatlar seçme yönünde bir tercihte bulunabilirler. Elimizde mobil harcamalara yönelik gösterge bulunmadndan, gelire bal olarak fatural hatlarn daha çok, rekabet düzeyindeki düük seviyelerle birlikte ise çoklu hat kullanm sonucu ön ödemeli hatlarn daha çok tercih edilecei önsel olarak iddia edilebilir. Bu çerçevede firmalarn hizmet türlerinde piyasa paylarn etkileyen deikenlerin tahmincilerine Tablo 3.2, 3.3 ve 3.4 te yer verilmitir.

8 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Tablo 3.2 Firma I Fatural4 ve Ön Ödemeli Hatlarda Piyasa Pay4n4n Belirleyicileri PREPP1 (a) PREPP1 (b) PREPP1 (c) PREPP1 (d) PREPP1 (e) PREPP1 (f) POSTPP1(g) POSTPP1(h) POSTPP1() Sabit ** ** ** * * ( ) (2.0326) (2.391) ( ) (-1.894) ( ) ( ) ( ) LNAS1 (-1) *** ** * * (8.1095) (2.167) (1.7522) (1.7562) ( ) ( ) (-1.57) LNOAS1 (-1) *** *** *** (-31.24) ( ) (-30.09) ( ) LNTAR (-0.708) LNTAR1-SC ** * *** *** *** ( ) (-1.85) (-4.234) (-2.998) (-3.05) ( ) ( ) LNOTAR * * *** *** *** (-0.117) (-0.807) (1.6544) (1.687) ( ) (2.9372) (3.3844) LNBAZ ( ) ( ) LNINC * * (1.7292) (1.642) ( ) LNEQ (-0.627) ( ) R Adj. R F-1st *** 131.6*** *** 6.77*** 7.25*** 9.62*** 7.98*** 5.10*** 10.16*** D.W LM Test (Olaslk) N Elde edilen sonuçlar, EKKY yöntemi ile yaplan tahminlerden elde edilmitir. Parantez içindeki deerler t-istatistiklerini (*), (**) ve *** srasyla %10, %5 ve %1 düzeyinde elde edilen istatistiklerin anlamllk düzeyini göstermektedir. LM Test, Breusch Godfrey otokorelasyon testi sonucu elde edilen N* R 2 test deerinin olaslk deerini göstermektedir.

9 Tablo 3.3 Firma II Fatural4 ve Ön Ödemeli Hatlarda Piyasa Pay4n4n Belirleyicileri PREPP2 (a) PREPP2 (b) PREPP2 (c) PREPP2 (d) PREPP2 (e) POSTPP2 (f) POSTPP2 (g) POSTPP2 (h) POSTPP2 () POSTPP2 (i) POSTPP2 (j) Sabit *** 0.006*** *** (2.776) (3.336) ( ) (-3.964) (-3.942) (-1.175) (-1.51) ( ) ( ) (-1.380) LNAS2 ( ** ** ** *** ** ** * * 1) (2.242) (2.316) (-1.245) (-1.52) (-1.489) (1.8981) (1.9371) (1.8706) (1.9393) (1.953) (1.7258) LSNOA *** *** *** (-1) (-4.923) (-5.96) (-2.575) (0.0326) (0.472) LNTAR ( ) LNTAR SC2 (1.1436) (1.144) (1.804)* (1.561) (1.592) ( ) (0.0122) (0.673) ( ) ( ) (-0.716) LNOTAR (0.779) (0.823) (0.143) (-0.252) (0.3833) (0.064) (-0.835) LNBAZ * 0.106* (0.3838) (-0.027) (1.508) ( ) (1.725) LNINC (0.118) (-0.673) LNEQ (0.882) (-0.964) YON * *** *** (1.912) (3.6311) (3.6247) (-0.634) ( ) (-0.759) KAMP ** *** *** * * * (2.6073) (2.906) (2.925) (1.7675) (1.7871) (1.89) R Adj. R F-1st. 3.20*** 4.60*** 7.81*** 8.05*** 12.51*** 11.38*** *** 16.18*** 29.19*** 15.35*** D.W LM Test (Olaslk) N

10 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Tablo 3.4 Firma III Fatural4 ve Ön Ödemeli Hatlarda Piyasa Pay4n4n Belirleyicileri PREPP3 (a) PREPP3 (b) PREPP3 (c) PREPP3 (d) PREPP3 (e) POSTPP3 (f) POSTPP3 (g) POSTPP3 (h) POSTPP3 () Sabit ** ** *** * * ** (0.1912) (0.8985) (2.3318) (2.0767) ( ) (2.8607) ( ) (1.6732) (2.277) LNAS3 (-1) LNOAS3 (-1) LNTAR3 LNOTAR3 LNBAZ *** *** * *** (3.1084) ( ) (1.5335) (1.671) (3.0372) (0.3182) (0.6004) (0.596) (0.7127) ** * * * ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (-1.787) ** ** * *** (-2.092) (-2.056) ( ) ( ) (-3.02) (-0.351) (0.2905) (0.4765) (0.3981) (-2.27)** (-1.141) (-1.182) (1.047) (1.241) (0.646) (0.9704) ** ** (0.393) (0.127) (0.0483) (-2.31) (-2.135) LNINC ( ) (0.8358) LNEQ * ( ) (1.0238) YON ** ** (-2.023) (-2.611) ( ) R Adj. R F-1st. 6.05*** 2.16* 2.45** 5.50*** 3.73** 11.1*** 11.15*** 12.57*** 18.52*** D.W ** LM Test (Olaslk) N

11 1lgili tablolar incelendiinde ön ödemeli hatlarla, fatural hatlar ele alndnda, firmalarn piyasa paylarn etkileyen faktörlerin de deitii görülmektedir. Firma I için (e) sütunu baz alndnda, ön ödemeli hatlarda görülen ebeke etkileri, fatural hatlarda görülmemektedir. Dier firmalarn ebeke etkileri beklendii üzere firmann piyasa paylarnda olumsuz bir etki yaratmaktadr. Deitirme maliyetlerinden ayrtrlm tarifelerdeki artlarn da beklendii gibi firmann piyasa pay üzerinde ektisi negatif olurken, katsays abone saysn etkileme katsaysndan çok daha yüksektir. Böyle bir etki fatural hatlarda görülmemektedir. Dier firmalarn tarifelerindeki artlar da yine beklentilere uygun ekilde firmann piyasa payn hem fatural, hem de ön ödemeli hatlarda firmann piyasa paylarn artrc etki yapmaktadr. Baz istasyonlar saysndaki artlar ise firmann gerek fatural gerekse ön ödemeli hatlarda piyasa payn etkilemiyor görünmektedir. Bunun nedeni Firma I in analiz dönemi öncesinde kapsama alann büyük ölçüde tüm ülke düzeyine yaym olmas ve analiz dönemindeki artlarn marjinal bölgelerde kurulmu istasyonlar olmas ihtimalinin yüksek olmasdr. Firma II de ebeke etkileri ise birinci firmann aksine fatural hatlarda daha anlaml ve katsays yüksek görülmektedir. Tarifelerin ise piyasa pay üzerinde her iki piyasada da etkisi görülmezken, kampanyalarn önemli etkileri görülmektedir. Kampanyalarn etkisi ön ödemeli hatlarda daha yüksek ve anlaml iken, yönetimin etkisi fatural hatlarda görülmemektedir. Baz istasyonlarnn etkisi ise Firma II için fatural hatlarda %10 düzeyinde anlaml ve pozitif olarak görülmektedir. Kapsama alan genilii Firma I e göre daha geriden gelen ikinci firmada, kapsama alannn genilemesinin özellikle fatural hatlarda piyasa payn artrmasn salad söylenebilir. Firma III de ise ebeke etkilerinin birinci firmada olduu gibi ön ödemeli hatlarda görüldüü, fatural hatlarda böyle bir etki istatistiksel olarak anlaml bir seviyede görülmemektedir. Bu firmaya ait ön ödemeli hatlara ilikin regresyonlarda uyarlanm R2 deerlerinin (a) ve (d) sütunlar dnda oldukça düük olduu gözlemlenmektedir. Katsay iaretlerinin teorik beklentilerle tutarll açsndan (d) sütununu baz aldmzda, yönetim deiikliinin bu ön ödemeli hatlarda piyasa pay artnda olumsuz bir etkisi istatistiksel olarak anlamldr. Tarifelerdeki reel artlar da piyasa payn olumsuz etkilemektedir. Bu etki fatural hatlarda görülmemektedir. Bu durum kilitlenme lock-in etkisinin fatural hatlarda daha youn bir ekilde ortaya çkmas ile açklanabilir. Baz istasyonlarnn ise fatural hatlarda olumsuz bir etkisi görülmektedir. Bu durum tartmaya açktr. Firma III özellikle ilk dönemlerde fatural hatlarda önemli düzeyde sahte abone sorunu ile karlamtr. Bu abonelerin ayklanmas sonucu böyle bir yanltc etki söz konusu olabilir. Bir dier önemli neden ise üçüncü firmann birleme sonucu pek çok bölgede baz istasyonlarn kaldrmak durumunda kalm olmasdr. 3.2 Firmalara Yönelik Analitik Bulgular: Model Tan4m4 ve Panel Veri Analizi Firmalarn her birinin zaman serisi yöntemleriyle piyasa paylar ve abone saylarndaki gelimeleri etkileyen faktörlere dayal model elde edildikten sonra, bu bölümde piyasann bütününü ve tüm firmalar bir arada kapsayan modelin panel veri yöntemleriyle tahmincileri elde edilmeye çallacaktr. Panel veri yönteminin burada bize sunaca balca avantajlar, veri setindeki eksiklikleri gidererek çoklu dorusallk sorununu azaltmas ve gözlem saysn artrmasdr. Kullanacamz modeller, temel olarak zaman serisinde kullandmz modellerle ayndr. Çalmann bu bölümünde kullanlan temel model u ekilde ifade edilebilir: g = + X + Z + u i = 1,2,3; t = 1,..., T it i it it it

12 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Bu modelde g, baml deikenlere ait verilerin bulunduu vektörlerdir. Her bir baml deiken vektöründeki mobil telekomünikasyon iletmelerine ait deikenler vektörünü X, kontrol deikenleri vektörünü ise Z göstermektedir. ise firmalara ait sabit etkiler vektörüdür. Hata terimi ise u ile gösterilmitir. Modelde ayrca i firmalar, t ise zaman yani ay temsil etmektedir. Burada Tablo 3.5 ve 3.6 da görüldüü üzere duraan hale getirilmi panel serilerden elde edilen tahmincileri analis edilecektir. Panel veri analizlerinde En Küçük Kareler Yöntemi kullanlmtr. Bu bölümde de baml deiken olarak önce mobil telefon hizmetlerinin kullanlma oran modele dahil edilmi, daha sonra firmalarn ön-ödemeli ve fatural hat piyasalarnda piyasa paylarnn oluumunda etki eden unsurlar yeniden modellenmitir. Ayrca, firmalara özgü sabit etkiler (K) firma kukla deikenleri ile incelenmi ve bu katsaylarn ayr ayr anlamll Wald testi ile snanarak, Tablo 3.5 ve Tablo 3.6 da ayrca sunulmutur. Tablo 3.5 te ilk üç denklem sütunu tarife deikenini fiyat ölçüsü olarak kullanrken, son üç sütunu tarifeleri deitirme maliyetlerinden ayrtrmaktadr. 1lk üç denklemde de görüldüü üzere tarife deikeninin katsay iareti teorik beklentileri karlasa da, istatistiksel olarak anlamszdr. Tarifelerin deitirme maliyetlerinden ayrtrlmas durumunda ise fiyat deikeni anlaml hale gelmektedir. Bunun en önemli nedeni, deitirme maliyetleri ile karlaan bireylerin fiyata verecei tepkinin, fiyatn bu maliyetlerin üstünde kalan ksm için olaca beklentisidir. Piyasaya yeni girecek bireyler için ise her hangi bir operatöre abone olmadklarndan operatör deitirme maliyetleri de söz konusu olmayacaktr. Ancak kullandmz deitirme maliyetleri deikeni büyük ölçüde ebeke etkilerine baldr. Dolaysyla ebeke dsallklarn ücretlendirmek çabasnda olan firmalarn tarifeleri bu etkileri de kapsayacandan, piyasaya yeni girecek olan potansiyel bir abone de bu maliyetlerle karlamaktadr. Regresyonlarda ebeke etkisi literatüre uygun olarak, ebeke büyüklüünün gecikmeli deerinden olumaktadr. Bu ekilde fiyat etkisi ile ebeke etkisini birbirinden ayrmak mümkün olmaktadr. Elde edilen regresyon katsaylarna göre, Türkiye mobil telekomünikasyon piyasalarnda ebeke etkileri anlaml derecede mevcuttur ve piyasada büyümeyi etkileyen en önemli unsur olarak görülmektedir. Ancak, bu etkileri her bir firma kendi ebekesinde içselletirmektedir. Nitekim çapraz ebeke etkileri katsays bütün denklemlerde istatistiksel olarak anlamsz bulunmaktadr. Ayn durum fiyat esnekliklerinde de görülmektedir. Çapraz esneklikler anlamsz bulunurken, firmalarn penetrasyon oranlarn artrmalar kendi konuma ücretlerinin deitirme maliyetlerinin üstünde kalan ksmna bal görülürken, bu etkinin çok düük düzeylerde olduu bütün denklemlerde görülmektedir. Bu ekilde ortaya çkan piyasa göstergeleri, piyasada birbirleriyle uyumlu (compatible) olmayan firmalarn bulunduunu, fiyat rekabetinin çok düük düzeylerde gerçekletiini ve genel olarak piyasann rekabetçi olmad sonucunu dourmaktadr.

13 Tablo 3.5 Kullan4m (Penetrasyon) Oranlar4na li5kin Panel Veri Sonuçlar4 PR PR PR PR PR PR K *** (3.6677) *** (3.889) *** (6.2038) *** (6.465) ** (-2.399) *** (-3.33) K ( ) (-0.877) (-0.637) (-1.773) (-0.932) (-1.613) K *** ( ) *** (-9.768) *** ( ) *** ( ) *** (-9.445) *** ( ) LNAS (-1) *** (2.864) *** (2.9631) *** (2.675) *** (2.6236) *** (9.17) *** (8.138) LNOAS (-1) (-0.16) ( ) (-0.256) (0.3119) ( ) ( ) LNTAR ( ) ( ) ( ) LNTAR-SC *** (-2.78) *** (-5.735) ** (-2.422) LNOTAR (1.079) (1.3032) ( ) ( ) LNBAZ LNBAZ (-1) ** (2.281) (1.5888) (1.3791) ** (1.9698) ** (2.168) LNINC (0.648) (0.9633) (0.7888) LNEQ (-0.824) (-0.575) YABSER *** *** *** *** (25.791) (27.568) (25.146) (21.88) KAMP ** ** ** (2.267) (2.3569) (2.156)** (2.52) R Adj. R F-1st *** 11.53*** 9.41*** 7.10*** 9.08*** 11.02*** D.W Wald [2 (pr>[2) N Elde edilen sonuçlar, EKKY yöntemi ile yaplan tahminlerden elde edilmitir. Parantez içindeki deerler t-istatistiklerini (*), (**) ve *** srasyla %10, %5 ve %1 düzeyinde elde edilen istatistiklerin anlamllk düzeyini göstermektedir. Modellerde kullanlan K1, K2 ve K3 deikenleri firmaya özgü faktörlerin katsaylarn göstermektedir. Wald testi sonuçlarna göre bu katsaylarn birbirlerine eit olmamas, firmaya özgü faktörlerin de kullanm oranlarnn artmasnda önemli olduuna iaret etmektedir. Firma II hariç bu katsaylar istatistiksel olarak anlaml görülürken, Firma I in pozitif, Firma III ün ise negatif iaretli katsayya sahip olmas, iki firma açsndan markaya bal talep unsuralarnda önemli bir farklla iaret etmektedir. Firma I ile Firma III arasnda ise genel olarak Firma I in daha yüksek katsayya sahip olduu görülmektedir.

14 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Piyasann birbirleriyle uyumsuz firmalardan olumasna ramen firmalar arasnda fiyat rekabetin düük düzeylerde gerçeklemesi, teorik olarak piyasada çoklu hat kullanmnn yaygnlna iaret etmektedir. Bu önsel bulguyu destekleyecek analizler için çoklu hat kullanm ile ilgili veri maalesef bulunmamaktadr. Ancak bir sonraki bölümde ele alacamz anketlere dayal çalmada çoklu hat kullanmnn özellikle örenciler açsndan yaygn bir tüketim kalb oluturduu görülmektedir. Kullanm oranlarn pozitif olarak etkileyen dier deikenler ise, yabanc sermaye (YABSER) ve kampanya deikenleridir. Yabanc sermaye deikeni firmalarn yurt d firmalarla yapt birleme ve satn almalar içeren kukla deikeni oluturduundan, firmalarn sermaye yaplarnn piyasa performanslarndaki etkisini de içermektedir. Kampanyalar ise yine kategorik bir deiken olup, penetrasyon oranlarnn artnda önemli etkiye sahiptir. Firmalarn piyasa paylarn etkileyen unsurlarn analizi Tablo 3.6 da sunulmaktadr. 1lk iki regresyon sütununda firmalarn ön ödemeli hatlarda piyasa paylar, son iki sütunda ise fatural hatlarda piyasa paylar üzerinde etkili olan katsaylar verilmektedir. Yaplan analizler sonucu iki piyasa arasnda belirgin farklar olduunu göstermektedir. En önemli fark ön ödemeli piyasada deikenlerin piyasa payn açklamada yetersizliidir. 1lk iki regresyonda düzeltilmi R2 deerleri srasyla % 12 ve % 14 gibi oldukça düük düzeyde ortaya çkmaktadr. Fatural hatlarda ise bu oran % 71 dir. Bir bütün halinde katsaylarn yorumlanmasn güçletiren bu durumun, özellikle ön ödemeli hatlarda çoklu hat kullanmnn yaygn olmasndan kaynaklanabilecei düünülmektedir. Çoklu hat kullanm fatural hatlarda ise daha az görülen bir durumdur. Wald istatistik deerleri de her üç firma için firmaya özgü faktörlerin ön ödemeli hatlarda birbirlerinden farkl olmadn, bu faktörlerin fatural hatlarda önemli olduunu göstermektedir. Firma III, bu piyasada en yüksek katsayya sahipken, Firma II nin katsays anlasz çkmaktadr. 3ebeke etkileri de ön ödemeli hatlarda anlamsz çkarken, fatural hatlarda istatisksel olarak anlaml görünmektedir. Bu durum da yine çoklu hat kullanma eiliminin firmalarn uyumsuz olduu piyasalarda makro ebeke etkilerinin yeterince güçlü olmadna bir iaret olarak deerlendirilebilir. Deitirme maliyetlerinden arndrlm tarifelerin iareti beklendii üzere negatif olmakla beraber, katsaylar istatistiksel olarak anlamsz görülmektedir. Bu modelde dikkati çeken önemli bir deiiklik baz istasyonlarnn katsaysnda görülmektedir. Baz istasyonlarnn bir gecikmeli deerinin firmalarn fatural hatlarda piyasa paylar üzerinde olumlu etkisinin olmas, hem bu piyasadaki talebin ses gibi hizmet kalitesine daha fazla önem verdiinin bir göstergesi, hem de firmann piyasa payn artrmasnn kapsama alann geniletmesi ile ilikisini ortaya koymas nedeni ile modelin güvenilirliinin bir iaretidir. Ayrca, yaplan yatrmlarn gecikmeli bir ekilde piyasa paylarn artrmas özellikle baz istasyonlar açsndan tutarl görünmektedir. Kampanyalarn etkisi ve yabanc sermayeli ortaklklarn her iki piyasada da anlaml etkileri görülmektedir. Ancak, kampanyalarn etkisi fatural hatlarda daha yüksek görülürken, yabanc sermayeli ortaklklarn etkisi kendisini ön-ödemeli hatlarda daha youn olarak göstermektedir.

15 Tablo 3.6 Piyasa Paylar4na li5kin Panel Veri Sonuçlar4 PREPP PREPP POSTPP POSTPP K ** (-2.555) K *** (-2.664) *** (-2.802) (-2.858)*** (-0.957) (-0.961) ** (-2.405) ( ) K3 LNAS (-1) (-2.648)*** (0.4017) (-2.448)** * (1.789) * (1.676) ** (2.431) * (1.648) LNOAS (-1) (0.2749) ( ) (-1.173) LNTAR-SC (-1.378) (-1.295) ( ) (-0.156) LNBAZ (-1) (0.548) (1.9384)* (1.947)* YABSER *** (2.6323) *** (2.746) (-0.495) KAMP (1.397) * (1.679) ** (2.2588) ** (2.256) R Düzelt. R F-1st. 3.63*** 5.73*** 47.6*** 53.77*** D.W Wald [2 (pr>[2) N Saha Ara5t4rmas4na Yönelik Bir Uygulama (Ege Üniversitesi Ö>rencileri Örne>i) Maliyet fonksiyonlarnn yani teknolojilerin homojen olduu endüstrilerde firmalarn piyasa paylar arasnda belirgin farkllklarn olmas, bununla birlikte piyasada rekabet eden firmalarn rekabetçi özellikler göstermemesi, telekomünikasyon piyasalarnda talep ve talep unsurlarna daha yakndan bakmamz gerektirmektedir. Bu amaçla, firma verilerinin bize gösteremedii tüketici özelliklerini, yani belli bir operatörü veya operatörleri tercih etmelerinin ardndaki etkenleri daha açk bir ekilde ortaya koymak için mobil telekomünikasyon piyasalarnda tüketici özellikleri analiz edilecektir. Çalmada, cep telefonu kullanma oranlarnn yüksek olaca düüncesinden hareketle üniversite örencilerinin talep özelliklerinin incelenmesinin daha açklayc sonuçlar verebilecei düünülmütür. Uygulanan anketlerin geri bildirim açsndan güvenilirlii nedeniyle de Ege Üniversitesi örencilerinin saha çalmas için daha uygun olaca varsaym ile bu ana kütleden elde edilen örneklem kümesi üzerinden çalma tasarlanmtr. Saha çalmasnda örneklem kümesinin büyüklüünü belirlemek için aadaki formülden (Yazcolu ve Erdoan, 2004, ss.49-50, Özer, 2004, ss ) faydalanlmtr.

16 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri n NPQZ = 2 2 ( N 1) d + PQZ 2 Bu formülde n örneklem büyüklüünü; P, ana kütlede aratrmaya konu olan olayn gözlenme olasln; Q=(1-P), söz konusu olayn gözlenmeme olasln; Z, (1- ) önem düzeyinde Z test deerini; d ise hata payn ifade etmektedir. Saha çalmasnn balangcnda yaplan ön aratrma sonucu üniversite örencilerinin tamamna yakn bölümünün mobil telefon abonesi olmas bilgisinden hareketle P nin 0,9 olarak ele alnmas sonucu, % 5 önem düzeyi ve hata pay ile yukardaki formül örneklem kümesinin minimum 139 olmasn gerektirmektedir. Bu sonuçtan hareketle anketlerin geri bildirimlerinde doabilecek aksamalar da dikkate alnarak 300 anketin uygulanmasnn yerinde olaca düünülmütür. Uygulanan anketlerdeki eksik bildirimler ve tutarsz geri bildirimler elendikten sonra analizlere konu olan yatay kesit örneklem kümesinin büyüklüü 226 olarak gerçeklemitir. Tablo 3.7 Multinomial Logit Model Olas4l4k De>erleri N= 225 Log olabilirlik= Baz Kategori: Turkcell R2= LR (84) = Pr > chi^2= (1) Telsim (2) Avea (3) Çoklu Hat Deiken RRR Z P> z RRR Z P> z RRR Z P> z Kampanya Kalite Fiyat Arkadas Bilgiservis Musterihizmeti Kapsama Arkdak Ailedak Digerdak kamet Mobharc Elde edilen bir tercihin olma olasl oranlar (odds ratio) (Risk Response Ratio- RRR) Tablo 4.21 de verilmektedir. Elde edilen olaslk oranlarna göre, istatistiksel olarak anlaml görülen deikenler u ekilde yorumlanabilir. Telsim kategorisi için katsays en yüksek olan deiken kampanyaya verilen önem deikenidir. Bu katsayya göre, kampanyaya önem veren bir örencinin önem vermeyen bir örenciye göre dier koullar sabitken, Turkcell yerine Telsim i seçme olasl % 623 gibi yüksek bir oranda artmaktadr. Bunun dier bir anlam kampanyaya önem veren birisinin Turkcell yerine Telsimi seçme olaslnn 7,23 kat daha fazla olduudur. Çalmann zaman serisi analizinde de görüldüü üzere, kampanya deikeni Telsim için anlaml iken, dier operatörlerde anlamsz bulunmutur. Bu da bize Telsim in abonelerinin önemli bir ksmnn yaplan kampanyalar sonucunda ebekeye dahil olduunu iaret etmektedir. Çoklu hat kullananlarda ve Avea kullananlarda böyle bir etki gözlemlenmemektedir.

17 Fiyata (arama ve SMS ücretleri) bal deikenin ise Telsim kullanclar için anlamsz, Avea ve çoklu hat kullanclar için anlaml çkt görülmektedir. Ancak anlaml çkan gruplar arasnda fiyatn etkisindeki farkllk dikkat çekicidir. Fiyata önem verenlerin, vermeyenlere göre Turkcell yerine Avea ve birden fazla hat almann ihtimali yaklak 4 kat artmaktadr. Avea nn katsaysnn bu ekil yüksek çkmas, Avea nn düük tarifeler yoluyla abone elde etme politikasnn tüketiciler üzerinde etkili olduunu göstermektedir. Çoklu hat kullanclarndaki fiyat katsays ise multihoming in teorik boyutu nedeniyle daha yakndan incelemeyi gerektirmektedir. Daha önce de deinildii üzere, çoklu hat kullanma (multihoming) örenciler arasnda oldukça yaygn bir tüketim özelliidir. Çoklu hat kullanm esas olarak firmalarn/ebekelerin hizmetlerinin birbirleriyle kullanlamamas yani, hizmetlerin uyumlu (compatible) olmamas sonucu tüketicilerin daha geni ebeke etkilerinden faydalanmak için birden fazla operatöre abone olmasndan kaynaklanmaktadr (Doanolu ve Wright, 2006). Mobil hizmet sunan ebekelerde her ne kadar arabalant ile bu uyumluluk teknolojik olarak salansa da, ebeke içi ve ebeke d fiyat farkllatrmas bu uyumluluu, yani ebekeler aras hizmet kullanmn snrlamaktadr. Çoklu hat kullanm imkann olmas halinde her ne kadar birbirleriyle uyumlu olmayan firmalarn talep erisi fiyata daha az duyarl hale gelse de, tüketiciler için uyumsuzluun kayna olan fiyat farkllatrmasn amak, homojen ebekelerden oluan piyasada tek belirleyici etken olarak karmza çkmaktadr. Nitekim modelimiz çerçevesinde çoklu hat grubu seçimini pozitif etkileyen deikenlerin tümü firmalarn bu tip fiyat farkllatrmasna kar tüketici davran kalplarn göstermektedir. Örnein, operatör kalitesinin anlaml olduu tek grup, çoklu hat kullanclardr. Operatör kalitesine önem verenlerin dier koullar sabitken, Turkcell yerine çoklu hat tercih etme ihtimali %66 daha düük olmaktadr. Bilgi hizmetlerine verilen öneme göre operatör tercihi açsndan anlaml tek katsay Avea grubunda bulunmaktadr. Bu katsayya göre bilgi hizmetlerine önem veren birisinin Turkcell yerine Avea seçme ihtimali % 60 daha düüktür. Yine Turkcell ve Avea gruplar arasndaki önemli bir fark kapsama alanna verilen önemde ortaya çkmaktadr. Kapsama alanna önem veren birisinin dier koullar sabitken, Turkcell yerine Avea y tercih etme ihtimali % 76 daha düüktür. Turkcell'in ilk operatör olarak kapsama alann Avea dan önce yaygnlatrmas ve halen kapsama alannda en geni ebekeyi oluturmas böyle bir sonucu hakllatrmaktadr. Ailenin ikamet ettii il deikeni Avea ve çoklu hat kullanclar açsndan anlamldr. Ailesi ile ayn ehirde (1zmir) ikamet eden örencilerin Turkcell yerine Avea tercih etme ihtimali % 69, çoklu hat kullanmn tercih etme ihtimalleri % 68 dümektedir. Aileleri ile ayn ehirde bulunan örencilerin, dierlerine göre pek çok açdan farkl davran kalplar göstermesi beklenebilir. Ayn ehirde bulunma, aile ile telefonla görümesini sk etkileimden dolay artrabilecei gibi, yüz yüze görüme imkannn da olmas telefonla görümeyi ikame edebilir. Ayn durum ailenin bulunduu ehirden ayrlan üniversite örencisinin aile ile birlikte üniversite öncesi birlikte sosyal çerçevesinden uzaklamas olgusuna da uyarlanabilir. Nitekim aile ile görüme dakikasndaki artlarn operatör tercihini etkilemeyecek düzeyde olduu yukardaki tablodan da görülmektedir. Ancak etkisi daha belirgin olabilecek bir faktör, ailesinden ayr kalan örencilerin bir ksmnn yurtlarda kalmasndan dolay sabit telefon hattna sahip olma imkannn bulunmamasdr. Böyle durumdaki kullanclar için mobil telefon ücretleri dierlerine göre daha fazla önem kazanmaktadr. Bu durumda daha düük görüme ücretlerinden faydalanmak için Turkcell yerine Avea veya çoklu hat kullanmn tercih edebileceklerdir. Fiyatn etkisinin yine Avea ve çoklu gruplar tercihini artrmas böyle bir yorumu makul hale getirmektedir.

18 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Örencilerin mobil harcamalar seviyesindeki deiikliklerin ise sadece Turkcell ile Telsim arasndaki tercihi etkiledii görülmektedir. Mobil harcama düzeyindeki bir birimlik artn Turkcell yerine Telsim i tercih etme olasln yaklak % 50 orannda azaltt görülmektedir. Bu durum Telsim in ele alnan örneklem içinde en küçük ebekeye sahip olmasndan dolay, tüketicilerin cep telefonu kullanma profili yükseldikçe ebeke etkilerinin daha belirgin ve etkileyici olduu sonucunu ortaya çkarmaktadr. Turkcell ve dier gruplarn hepsiyle tercih nedenini açklamada anlaml olan tek deiken arkadalarla yaplan görüme süresi olarak karmza çkmaktadr. Arkadalarla görüme süresi seviyesindeki bir birimlik art, dier koullar sabitken Turkcell yerine Telsim i seçme olasln % 75, Avea y tercih etme olasln % 58, çoklu hat kullanmn tercih etme olasln ise % 76 orannda artrmaktadr. 3.4 Alternatif Modeller ve Çoklu Hat (Multihoming) Kullan4m Özelliklerinin Testi Saha çalmasndan elde ettiimiz sonuçlar zaman serisi ve panel veri analizlerini dorulamakta ve tamamlamaktadr. Piyasada hakim konumda olan Turkcell, bu konumunu büyük ölçüde güçlü ebeke etkilerine ve kurumsal imaj ile beraber kapsama alannn getirdii hizmet kalitesine bal olarak sürdürmektedir. Anket çalmasndan elde edilen sonuçlara göre çoklu hat kullanm piyasada sk görülen bir tüketim biçimidir. Çoklu hat kullanm genellikle Turkcell hatla beraber baka bir hattn kullanm eklinde gerçeklemektedir. Dier hattn seçiminde ise kampanyalarla birlikte fiyat indirimleri, özellikle mikro ebeke etkilerini artracak (belli arkadalar aras veya aile bireyleri) promosyonlar etkili olmaktadr. Nitekim yaptmz dier analizler çerçevesinde de operatör kalitesine önem verenlerin çoklu hat yerine Turkcell seçme olasl 3 kat artt görülmütür. Ayn büyüklükte bir etki ailenin ikametinin ayn ehirde olmas halinde de ortaya çkmaktadr. Tablo 3.8 MLM ye Göre Çoklu Hat Kullan4m4na Göre Operatör Tercihi N= 225 Log olabilirlik= Baz Kategori: Çoklu Hat R2 = LR (84) = Pr > = (0) Turkcell (1) Telsim (2) Avea Deiken RRR Z P> z RRR Z P> z RRR Z P> z Kampanya Kalite Fiyat Arkadas Bilgiservis Musterihizmeti Kapsama Arkdak Ailedak Digerdak kamet Mobharc

19 Çoklu hat kullanm yerine Avea nn tercihinde ise en büyük etki dier arkadalar ve aile üyeleriyle ayn ebekede olma istei olarak görülmektedir. Bu tip mikro ebekelerine önem verenlerin söz konusu örneklem grubunun bir mikro ebeke oluturduu varsaymyla çoklu ebeke tercihi yerine, Avea y seçme olasl 4 kat artmaktadr. Son olarak çoklu hat kullanmda tercih nedenlerine bakmak ülkemizde yaygn olan bir tüketim kalbnn incelenmesi için faydal olacaktr. Tablo 3.9 da tek hat kullanm tercihine göre çok hat kullanm tercihinde etkili olabilecek faktörlere ait olaslk katsaylar sunulmaktadr. Tablo 3.9 Çoklu Hat Kullan4m4 ve Tek Hat Kullan4m4nda Belirleyici Etkenler N= 225 Log olabilirlik= R2= LR (84) = Deiken Baz Kategori: Tek Hat=0 RRR Z P> z Kampanya Kalite Fiyat Arkadas Bilgiservis Musterihizmeti Kapsama Arkdak Ailedak Digerdak kamet Mobharc Topharc Olaslk oranlarna göre, tek hat yerine çok hat tercih etme tercihinde en belirgin unsur görüme ücretlerine verilen önemden kaynaklanmaktadr. Fiyata önem verenlerin, vermeyenlere göre tek hat yerine birden fazla hat kullanma olasl yaklak 2,5 kat fazladr. Arkadalarla yaplan görümelerdeki artlarda yine çoklu hat kullanm tercihi olasln artrmaktadr. Yine bireylerin mobil telefon harcamalar seviyelerindeki bir birimlik artn, tek hat yerine çok hat kullanma olasln %30 artrd görülmektedir. Her ne kadar katsays %10 düzeyinde anlamsz olsa da, toplam harcamalarn art çok hat kullanmn azaltyor görülmektedir. Katsays ancak %15 de anlaml görülen arkada ve aile üyelerine göre operatör tercihi ise çoklu hat tercihi olasln, tek hat tercihi olaslna göre % 40 orannda azaltmaktadr. Çoklu hat kullanmn negatif olarak etkileyen en belirgin faktör ise operatör kalitesine verilen önem olarak görünmektedir. Operatör kalitesine önem veren bir tüketicinin önem vermeyen tüketiciye göre dier koullar sabitken tek hat yerine çok hat seçme olasl yaklak % 60 orannda düüktür. Çoklu hat kullanmnn örneklem kümesinden hareketle toplumda da yaygn olduu varsaylrsa, mobil telefon hizmet piyasalar ile ilgili önemli sonuçlara varmak mümkündür. Bunlardan birincisi Türkiye de mobil telekomünikasyon hizmetlerinde rekabetin henüz istenilir düzeye ulamam olduudur. Tüketiciler, özellikle deitirme maliyetlerinin yüksekliinden dolay operatör deitirme yerine birden fazla ebekeye abone olma eiliminde görünmektedir. Çoklu hat kullanm fiyat rekabetinin piyasada görülemeyiinin de önemli bir nedeni olarak deerlendirilebilir.

20 Türk Mobil Telekomünikasyon Piyasalarinda Rekabet ve ebeke Etkileri Firmalarn bu alandaki stratejilerinin ise belli kampanyalarla tüketicileri çoklu hat kullanm yoluyla ebekeye çekerek, ebeke içi-ebeke d fiyat farkllatrmas yoluyla arabalant ücretleri ile rakibinin abonesinden kar elde etme eklinde olduu söylenebilir. Mobil telefon hizmetlerini dierlerine göre daha fazla kullanan tüketicilerin ise arabalant ücretlerini ödemekten ziyade, birden fazla hat sahibi olmay tercih ettii görülmektedir. Çoklu hat kullanm daha önce de belirtildii üzere belli maliyetleri beraberinde getirerek, sosyal refah azaltc bir rol oynayabilir. Bu azaltc etkinin önüne geçilebilmek için regülasyon kurumunun piyasaya balca müdahale arac arabalant ücretleri ve numara tanabilirliinin uygulanmas olarak görülmektedir. Deitirme maliyetlerini azaltc bir önlem olarak numara tanabilirlii yönetmelii günümüz itibariyle henüz uygulama alan bulamasa da, ksa bir süre içinde uygulamaya geçilecei tahmin edilmektedir. Arabalant ücretlerinde azalma ise firmalarn fiyat rekabeti için daha geni strateji alanlar salayabilecektir. 4. SONUÇ VE ÖNER LER Eksik rekabet koullar telekomünikasyon piyasalarnn sosyal refah açsndan optimal sonuçlar vermesini engellerken, teorik olarak telekomünikasyon piyasalarnda ortaya çkan çoklu denge sorunu, pratikte düük denge olarak kendisini gösterebilmektedir. Yerleik firmalarn önemli bir kullanc tabanna sahip olmas, ebeke dsallklar ve deitirme maliyetlerinden dolay yeni firmalarn piyasada rekabet artlarn güçletirmekte ve belli bir kritik kitleye ulaamayan firmalarn piyasada hiçbir varlk gösterememesine neden olmaktadr. Telekomünikasyon piyasalarnda ebekeler aras uyumluluk rekabet sürecini ve denge düzeyini belirleyen en önemli unsurlarn banda gelmektedir. 3ebekeler aras uyumluluk, her bir ebekenin kullanclarnn, dier ebekenin hizmetinden faydalanmak için ilave bir maliyete katlanmamas olarak ifade edilirken, telekomünikasyon hizmetlerinde firmalarn ebeke içi-ebeke d fiyat farkllatrmas ve maliyetlerin üzerinde eriim ve ara balant ücretleri belirlemesi, uyumluluun önüne geçen faktörler olarak ortaya çkmaktadr. Firmalarn tümünün belli bir kritik kitleyi amalar durumunda uyumluluk rekabeti azaltc etkiler ortaya çkarsa da, ülkemizde olduu gibi yerleik firmalarn piyasann önemli bir bölümünü kapsamas durumunda yeni firmalarn piyasaya girmesi uyumluluu rekabet için zorunlu koul haline getirmektedir. Uyumluluun en önemli iktisadi unsuru olan eriim ve ara balant ücretlerinin düzeyi serbest piyasa mekanizmas içinde firmalarn keyfi anlamalarna brakld durumda ise pazarlk teorisi yerleik firmann böyle bir anlamay sonsuza kadar erteleyebileceini göstermektedir. Bu tür piyasa aksaklklarnn giderilmesi için düzenleyici kurumlara önemli görevler dümektedir. Bu çalmada, Türkiye de mobil telekomünikasyon hizmetleri sunan firmalarn rekabet stratejilerine yönelik süreç betimlemesinin yan sra, istatistiki ve ekonometrik yöntemlerle de piyasa özellikleri analiz edilmi ve bu yönüyle bir ilk çalma olarak literatürdeki eksiklik tamamlanmaya çallmtr. Çalmann bulgularna tespit ve bulgularna göre firmalarn rekabet sürecinde stratejik etkileim içinde olduu mobil telekomünikasyon piyasalarnda ise ebeke dsallklar ile beraber arabalant ve eriim ücretlerinin rekabetin önemli bir enstrüman olduu görülmektedir ylnda yeni firmalarn piyasaya girdii dönemde yerleik firmalar yeni firmalar ile eriim anlamasna yanamamlar, bu da yeni firmalarn kapsama alanlarn bütün piyasaya yaymas için gerekli zaman ve kstl kapsama alan ile ortaya çkan düük ebeke dsallklar ile bu firmalarn piyasada adil artlarda rekabet edebilmesini engellemitir. Düzenleyici kurum olan Telekomünikasyon Kurumu nun (TK) çok geç kurulmu olmas ve organizasyonel zaaflarla beraber yetki eksiklii ve yarg kurumlar ile yaanan yetki karmaas bu süreçte etkin bir politika izleyememesine neden olmutur.