Dünyada Ve Türkiye de Bitkisel Yağ Üretimi Ve Ticaretinde Yerfıstığının Yeri

Transkript

1 Dünyada Ve Türkiye de Bitkisel Yağ Üretimi Ve Ticaretinde Yerfıstığının Yeri Oğuz PARLAKAY 1 Özet Giderek artan nüfusun gelişen teknolojiyle birlikte tüketim alışkanlıkları da değişmektedir. Bitkisel yağların sadece beslenme amaçlı değil, biyoyakıt olarak da kullanımı yaygınlaşmaktadır. Bu durum bitkisel yağ üretim miktarının artırılmasını, alternatif yağ bitkisi yelpazesinin genişlemesini zorunlu kılacaktır. Türkiye de yerfıstığı üretimi için yeterli iklim koşulları vardır, bu nedenle yerfıstığı Türkiye de bitkisel yağ üretiminde alternatif bitki olarak yetiştirilebilir. Bu çalışmada dünyada ve Türkiye de bitkisel yağ üretimi ve ticareti incelenerek, yerfıstığının yeri ortaya konmuştur. Sonuç olarak, yılları arasında Dünyada ve Türkiye de toplam bitkisel yağ üretiminin arttığı belirlenmiştir. Yerfıstığı yağının, üretim miktarı bakımından dünyada 5. sırada yer aldığı, Türkiye de ise çok az miktarda üretildiği belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Bitkisel yağ, Yerfıstığı, Palm, Đthalat, Đhracat The Role Of Groundnut In Vegetable Oıl Productıon And Trade In The World And Turkey Abstract Consumption patterns of increasing population change together with growth of technology. Use of vegetable oils becomes widespread for nutrition and also for biofuel. This situation obliges raising production quantity of vegetable oils and also expanding pattern of alternatif oil crops. Turkey have sufficient climatic requirements for groundnut production, therefore groundnut can be cultivated as an alternative crop oil in Turkey. In this study, vegetable oil production and trade and the role of groundnut in oil crops were examined and in the World and Turkey. As a result, increasing total vegetable oil production were determined over the period for the World and Turkey. It was determined that Groundnut oil is the fifth in terms of production quantity in the World and is produced few. Key Words: Vegetable oil, Groundnut, Palm, Import, Export 1. GĐRĐŞ Đnsanlar yaşamlarını sürdürebilmek için karbonhidratlar, proteinler ve yağlara ihtiyaç duyarlar. Đhtiyaç duydukları yağları, bitkisel ve hayvansal kökenli kaynaklardan karşılarlar. Hayvansal kökenli yağların üretiminin pahalı ve yeterli olmaması nedeniyle, insan beslenmesi için gereksinim duyulan yağların büyük bir kısmı bitkisel kökenli yağlardan sağlanmaktadır. Biyoyakıtların da kullanılmaya başlanması ile birlikte bitkisel yağların önemini daha da artmaktadır. Artan ihtiyacın karşılanması için mevcut yağ bitkilerinin üretim miktarlarının artırılması ve alternatif yağ bitkileri üretiminin teşvik edilmesi gerekmektedir. Dünyada üretimi yapılan yağ bitkileri palm, soya, kolza, ayçiçeği, yerfıstığı, pamuk, Hindistan cevizi, zeytin, mısır, susam, keten ve aspirdir. Türkiye de ise ayçiçeği, soya, pamuk, kolza, zeytin, mısır, susam üretimi yapılan yağ bitkileridir (FAO, 2010). Ancak Türkiye deki ham yağ üretimin %60-65 gibi önemli bir kısmı ayçiçeği tohumundan elde edilmektedir (Tosun, 2003). Yakın gelecekte, eğer iklim koşulları ve politikalar değişmez ve kararlı makro ekonomik ortam sağlanabilirse yağlı tohum ve yağlı tohum ürünleri pazarının gelişeceği öngörülmekte, pazarın nüfus artışına paralel olarak artacak olan gıda-yem talebi ve biyodizel kullanımının yaygınlaşması ile gelişeceği beklenmektedir. Bitkisel yağ işleme ve türevlerinin temini konusunda Türkiye de teknolojik bir alt yapı veya bilgi eksikliği bulunmamaktadır. Sektörün temel sorunu hammadde sorunudur (Çakmak ve ark., 2008). Yerfıstığı, yağlık ve çerezlik olarak üretimi yapılan bir yağ bitkisidir. Yerfıstığı yağı, yağ asitleri bakımından oldukça zengin sayılmaktadır. Tohumunda bulunan yağın 1 Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Balcalı - Adana 921

2 önemli bir kısmı doymamış yağ asitlerinden oluşmaktadır. Bitkisel yağlarda, doymamış yağ asidi oranı arttıkça kalitesi de artmaktadır (Önceler ve Arıoğlu, 2005). Bu çalışmada dünyada ve Türkiye de bitkisel yağ üretimi ve ticareti incelenerek, yerfıstığının yeri ortaya konulacaktır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın ana materyalini FAO dan elde edilen veriler oluşturmaktadır. Üretim miktarı verileri değerlendirilirken ; dış ticaret verileri değerlendirilirken dönemi verileri incelenmiştir. Araştırma verilerinin değerlendirilmesinde çizelge, şekil ve yorumlarda indeks ve % oran hesaplamalarından faydalanılmıştır. Ayrıca konu ile ilgili yapılmış çalışmalardan da yararlanılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. Bitkisel Yağ Üretim Miktarı Yapılan çalışmada dönemine ait bitkisel yağlar üretim miktarları incelenmiştir Dünyadaki Durum Çalışmada dünyada en çok üretilen bitkisel yağlar incelenmiştir. Çizelge 1 de dönemi dünya bitkisel yağ üretim miktarı verilmiştir. Dünya toplam bitkisel yağ üretim miktarı 1990 yılında , 2008 yılında olarak gerçekleşmiştir. Dönem başından dönem sonuna toplam bitkisel yağ üretim miktarı yaklaşık iki kat artmıştır. Dünyada bitkisel yağ üretiminde palm yağ ilk sırada yer almaktadır. Palm yağını soya ve kolza yağları takip etmektedir. Dönem başından dönem sonuna üretim miktarındaki artış (yaklaşık 2.5 kat) açısından da palm yağı önde yer almaktadır. Dünya bitkisel yağ üretiminde yerfıstığı yağı yaklaşık %4 lük pay ile 5. sırada yer almaktadır (Şekil 1). Çizelge 1. Dünya bitkisel yağlar üretim miktarı ( ) Đndeks* Palm Yağı Soya yağı Kolza yağı Ayçiçek yağı Yerfıstığı yağı Pamuk yağı Diğer** Toplam Kaynak : FAO, 2010 *Đndeks hesaplanırken 1990 yılı değerleri 100 olarak alınmıştır. ** Diğer içerisinde aspir, Hindistan cevizi, keten tohumu, mısırözü, susam ve zeytinyağları bulunmaktadır. Şekil 1. Dünya bitkisel yağ üretimi 922

3 Türkiye deki Durum Türkiye nin 2008 yılı bitkisel yağ üretimi olarak gerçekleşmiştir. Üretimin yaklaşık yarısı (%45) ayçiçek yağından oluşmaktadır. Son yıllarda soya ve kolza yağlarının üretiminde büyük artış meydana gelmiştir. Türkiye de yerfıstığı çerezlik üretilmektedir. Đncelenen dönemde 2000 yılından itibaren her yıl yerfıstığı yağı üretimi olmuştur, ancak üretim miktarı çok düşük seviyelerde kalmıştır. Çizelge 2. Türkiye de bitkisel yağ üretimi () Đndeks* Ayçiçek Yağı Soya Yağı Pamuk Yağı Kolza Yağı Zeytin Yağı Mısırözü Yağı Yerfıstığı Yağı Diğer** Toplam Kaynak : FAO, 2010 *Đndeks hesaplanırken 1990 yılı değerleri 100 olarak alınmıştır. **Diğerin içerisinde Hindistan cevizi, keten tohumu ve susam yağları bulunmaktadır. Şekil 2. Türkiye de bitkisel yağ üretimi (2008 yılı) 3.2. Bitkisel Yağ Dış Ticareti Đhracat Dünyada dönemine ait bitkisel yağ ihracat miktarı ve değeri Çizelge 3 te verilmiştir. Đhracat miktarının önemli bir kısmı palm ve soya yağı ihracatından oluşmaktadır. Dönem başından dönem sonuna dünyada bitkisel yağ ihracat miktarı 1.5 kattan fazla, ihracat değeri ise 3.5 kattan fazla artış göstermiştir. Bu süreçte yerfıstığı yağı ve pamuk yağı dışındaki bitkisel yağların tümünün ihracat miktarında artış gerçekleşmiştir yılında palm yağı ihracat miktarında tek başına %51.9 luk paya sahiptir, yerfıstığının aldığı pay (%0.4) yok denecek kadar azdır (Şekil 3). Palm yağını avantajlı kılan üretim maliyetinin yüksekliği ve kolesterol içermemesidir. Bu nedenle margarin, bisküvi ve çikolata üreticileri, kozmetik ve temizlik sektörü palm yağını tercih etmektedir. Yağlar ikâme edilebildiğinden fiyat avantajı olan ürünler üretici firmalar tarafından tercih edilmektedir (Sümer, 2005). 923

4 Çizelge 3. Dünyada bitkisel yağlar ihracat miktarı ve değerleri Palm Soya Ayçiçek Kolza H.Cevizi Zeytin Yerfıstığı Diğer* Toplam Kaynak: FAO, 2010 *Diğer içerisinde aspir, keten tohumu, mısırözü, pamuk, susam yağları yer almaktadır. Şekil 3. Dünyada bitkisel yağların ihracat miktarındaki payları (2007) Türkiye deki durum incelendiğinde dönem başından dönem sonuna ayçiçek yağı ve mısır yağı ihracat miktarlarının azaldığı soya, kolza ve zeytinyağlarının ihracat miktarlarının arttığı görülmektedir (Çizelge 4). Türkiye de zeytinyağı ve ayçiçek yağı birlikte 2007 yılında ihraç edilen yağların içinde en büyük paya sahip yağlardır. Türkiye de yerfıstığı yağı üretimi yok denecek kadar az olduğundan yerfıstığı yağı ihracatı çok nadir yapılmaktadır, 2007 yılında Türkiye de yerfıstığı yağı ihracatı yapılmamıştır. Çizelge 4. Türkiye de bitkisel yağlar ihracat miktarı ve değeri Zeytinyağı Ayçiçek yağı Soya yağı Mısırözü yağı Kolza yağı Yerfıstığı yağı Diğer* Toplam Kaynak: FAO, 2010 *Diğer içerisinde aspir, h.cevizi, keten tohumu, palm, pamuk ve susam yağları bulunmaktadır. 924

5 Şekil 4. Türkiye de bitkisel yağların ihracat miktarındaki payları (2007 yılı) Đthalat Dünya bitkisel yağ ithalatı, bitkisel yağ ihracatı ile paralellik gösterdiği için incelenmemiştir. Türkiye nin ithalat miktarı incelenmiştir. Türkiye nin ithal ettiği bitkisel yağlar içinde en büyük payı (%57) palm yağı almaktadır (Şekil 5), onu ayçiçeği ve mısır yağları takip etmektedir. Maliyetinin düşüklüğünden dolayı margarin, bisküvi ve çikolata, kozmetik ve temizlik sektöründe palm yağının tercih sebebi olduğu söylenebilir. Đncelenen dönemde dönem başından dönem sonuna palm, mısırözü ve Hindistan cevizi yağı ithalatında artış olurken, ayçiçeği, soya ve zeytinyağı ithalatında azalmalar olmuştur. Yerfıstığı yağı 1995 yılında civarında ithal edilmiştir, 1995 ten sonra yok denecek kadar az ithal edilmiştir. Buna neden olarak yerfıstığı yağı tadının geleneksel damak tadına uymaması söylenebilir. Çizelge 5. Türkiye de bitkisel yağlar ithalat miktarı ve değeri Palm Ayçiçek Mısırözü Soya H.Cevizi Kolza Zeytin Yerfıstığı Diğer* Toplam Kaynak: FAO, 2010 *Diğer içerisinde keten tohumu, pamuk, susam yağları yer almaktadır. Şekil 5. Bitkisel yağların ithalat miktarındaki payları (2007 yılı) 925

6 4. SONUÇ VE ÖNERĐLER Yapılan bu çalışmada elde edilen sonuçlar şu şekilde özetlenebilir: Dünyada ve Türkiye de bitkisel yağ üretim miktarı artmaktadır dönemi dünya bitkisel yağ üretim miktarı verilmiştir. Dünya toplam bitkisel yağ üretim miktarı 1990 yılında , 2008 yılında olarak gerçekleşmiştir. Dünyada palm yağında, Türkiye de ise kolza ve soya yağındaki artış dikkat çekmektedir. Artış hızı bu seviyede giderse gelecekte yağ bitkisi üretimine daha fazla önem verilmesi gerekecektir. Yağ bitkileri ekim alanı artırılarak veya yağ bitkilerinde girdi kullanım etkinliği sağlanarak gerekli önlemler alınabilir. Dünyada yerfıstığı yağı, üretim miktarı bakımından 5. sırada yer alırken, Türkiye de üretimi son yıllarda başlamış ancak çok az miktarda yapılmaktadır. Yağ bitkilerinde maliyet açısından rekabet gücü yüksek bitkiler olduğu sürece yerfıstığının sektörde kendine yer bulması oldukça zor görünmektedir yılında Türkiye de yağ bitkileri üretim miktarının , ithalat miktarının , ihracat miktarının olduğu göz önünde bulundurulursa piyasaya yaklaşık 2 bitkisel yağ sunulmuştur. Bunun yaklaşık yarısı ithal edilmiştir. Yapılan üretim iç talebi karşılayamamıştır. Bu sonuç Türkiye nin bitkisel yağ konusunda dışa bağımlı olduğunu göstermektedir. Yağ bitkileri ithalat deseni incelendiğinde ithal edilen bitkisel yağlar içerisinde yarısından fazlasını palm yağının oluşturduğu bilgisinden yola çıkarak Türkiye de palm yağı üretimi bitkisel yağ üretim desenine katılabilir. Türkiye de bitkisel yağ ihracat miktarında düşüş vardır. Özellikle ayçiçeği yağı ihracat miktarındaki düşüş dikkat çekmektedir. Bununla birlikte kolza yağı ihracat miktarındaki artış da gözden kaçmamaktadır. Kolza yağı üretim miktarındaki artışın ihracata da yansıdığı görülmektedir. Yerfıstığı yağı üretim miktarı ve ithalat miktarı yerfıstığı yağına iç piyasada talep olmadığını göstermekte ve Türkiye deki yerfıstığı üretiminin yağlık amaçlı olmayıp, çerezlik amaçlı olduğunu desteklemektedir. Bitkisel yağ üretimi açısından yerfıstığı dünyada önemli bir yere sahip değildir. Türkiye de ise yağ bitkisi olarak yer almamaktadır. KAYNAKLAR Çakmak, E.H., Akder, A.H., Levent, H., Karaosmanoğlu, F., Türkiye de Tarım ve Gıda: Gelişmeler, Politikalar ve Öneriler. TÜSĐAD Yayınları, Yayın No: T/ /459. FAO, Food And Agriculture Organization of the United Nations Web Sayfası.( (erişim tarihi Temmuz 2010) Önceler, Đ.H., Arıoğlu, H.H., Ana Ürün Yerfıstığı Yetiştiriciliğinde Farklı Đçerikli Gübre Uygulamalarının Verim ve Bazı Tarımsal Özelliklere Etkisi. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül 2005, Araştırma Sunusu Cilt I, Sayfa , Antalya. Sümer, H., Yağcılık Bize Göre Değil. Aksiyon Haftalık Haber Dergisi, Sayı: 549 / Tarih : Tosun, M., Bitkisel Sıvı Yağlar Sektör Araştırması. Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Yayınları, Genel Araştırmalar, GA/03-1-2, Ankara 926