HÜKÜMDAR TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE DEVLET TEŞKİLATI. KONU ANLATIMI tarihyolu.com TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE HATUN TÜRK-İSLAM KÜLTÜRÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI

Transkript

1 TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE HATUN TÜRK-İSLAM KÜLTÜRÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI Talaş Savaşı'ndan sonra İslamiyet, Türkler arasında hızla yayılmaya başladı. X. yüzyıldan itibaren Türklerin İslam medeniyetinin etkisi altındaki bölgelere yerleşmesiyle Türk ve İslam kültürleri etkileşim sürecine girdi. Uzun bir süreçte gerçekleşen bu etkileşim neticesinde her iki kültürün değerlerini de bünyesinde barındıran "Türk-İslam kültürü" ortaya çıktı. Türk İslam Devletlerinde hükümdar eşi olan hatunlar devlet memurlarını tayin eder veya görevden alabilirdi. Bazı hatunların iktaları, kendilerine ait divanları, sarayları hatta başkentleri bile vardı. TÜRK- İSLAM DEVLETLERİNDE MERKEZ TEŞKİLATI Merkezi yönetim; TÜRK-CİHAN HÂKİMİYETİ Hükümdar Saray hükümet ten oluşmuştur. İlk Türk devletlerindeki; Türk Cihan hâkimiyeti ülküsü ise Cihat anlayışıyla birleşerek İslamiyet in dünyaya hâkim olması şekline dönüşmüştür. HÜKÜMDAR DEVLET HALK İÇİNDİR İlk Türk devletlerinde görülen ülkenin töreye uygun ve adaletli yönetilmesi, Devlet halk içindir anlayışı Türk İslam devletlerinde de devam etmiştir. SİYASİ LİDERLİĞİN SELÇUKLULARA GEÇMESİ KUT ANLAYIŞI İlk Türk devletlerindeki kut inancı İslamiyet kabul edildikten sonra İslami bir anlam kazanarak Allah ın takdiri veya nasibi olarak yorumlanmıştır. Kut un belli bir hanedana verildiği düşüncesi aynen devam etmiştir. Örneğin Timur, Oğuz Han soyundan gelmediği için han ya da sultan unvanı almayarak sadece emir unvanı almıştır. Emeviler ve Abbasiler döneminde halifeler, hem siyasi hem de dini işleri idare ederdi. Büyük Selçuklulara kadar İslâm Dini ni kabul eden devletlerin hükümdarları halifenin yüksek otoritesini tanımaktaydılar. Bu kural 1058 tarihinde Abbasi Halifesi temsil ettiği siyasi otoriteyi bir törenle Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey e devretti. Böylece İslâm tarihinde ilk defa resmen dini ve siyasi otorite birbirinden ayrıldı. TAHT HANEDANIN ORTAK MALIDIR Ülke hanedanın ortak malı sayıldığı için erkek üyelerin mücadeleleri bu dönemde de devam etmiştir. Türkiye Selçuklularında en büyük şehzadenin başa geçeceği kabul edilse de buna uyulmadığı da olmuştur. Devlet adamları tahta kimin geçeceği konusunda etkili olmuştur. Bu belgenin tüm telif hakları a aittir. Sayfa 1

2 TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİNDE HÜKÜMDARLARIN NİTELİKLERİ NELERDİR? HÜKÜMDARLIK SEMBOLLERİ Cesur, kahraman, akıllı, bilgili, Halkını refah içinde yaşatan, Hukuk yoluyla halkı adil idare edip birlik ve diriliği sağlayan, Devleti emniyete alıp fetihler yapan, İnsan onurunu koruyan, Halkına eşit davranan Sultan Unvanını tarihte ilk defa Gazneli Mahmut kullanmıştır. Selçuklular ilk dönemlerde melik ve emir unvanlarını kullanmaktayken, Melikşah tan itibaren Sultan-ı Azam (büyük sultan) unvanını almaya başlamışlardır. Hilat ve tıraz giymek ve hutbe okutmak İslamiyet in kabulüyle hükümdarlık alameti olmuştur. HÜKÜMDARIN YETKİLERİ Hükümdarın geniş yetkileri vardı. Saray, hükümet, ordu ve adalet olmak üzere dört müessesenin de başı olarak yasama, yürütme, yargı yetkileri hükümdarın şahsında toplanmıştı. Sultanın belirli kurallar dâhilinde bildirdiği emirler, kanun hükmünde olup herkes itaat etmek zorundaydı. HÜKÜMDARIN GÖREVLERİ SARAY SARAY VE BÖLÜMLERİ TARİHYOLU Ordulara kumanda etmek Vezirleri ve yüksek memurları tayin etmek Divan-ı Mezalim e başkanlık yapmak (En yüksek mahkeme) Halkın refah seviyesini yükseltmek HÜKÜMDARLIK SEMBOLLERİ Hutbe okutmak Hilat giymek Para bastırmak Sancak Saltanat Çadırı (otağ) Nevbet (davul) Tuğra Taht Sultan Bu belgenin tüm telif hakları a aittir. Saray; hükümdar ve ailesinin oturduğu, devletin idare edildiği ve devlet adamlarının yetiştirildiği yerdir. Saray; başlıca şu kısımlardan oluşurdu; Harem; hükümdar ve ailesinin oturduğu yere harem denirdi. Selamlık; devletin idare edildiği merkeze selamlık denirdi. Enderun; devlet memurlarının yetiştirildiği yere Enderun denir. KAPU/BARGAH/BABIALİ/DEVLET KAPISI Karahanlılarda saraya; kapu, Selçuklularda dergah veya bargah, Osmanlılar da ise Babıali denmiştir. Sayfa 2

3 SARAY GÖREVLİLERİ DİĞER SARAY GÖREVLİLERİ câmedâr: Hükümdar ve ailesinin elbiseleriyle Türkİslâm Devletlerinde sarayda hükümdarın resmi ve özel işlerinden sorumlu, doğrudan hükümdara bağlı birçok görevli bulunurdu. Güvenilir kişiler arasından seçilen bu kişiler çoğunlukla yüksek rütbeli subaylardan oluşmaktaydı. HACİP hares emiri: Devlete ve hükümdara karşı suç işleyenleri yakalayıp cezalandırır. Saraya ait bütün işlerle silahdâr: hükümdarın silahları ile abdâr: hükümdarın temizliği ile çaşnigir: hükümdarın yiyecekleri ile Hükümdarın av işlerini tertip ve HÜKÜMET Sultanın yardımcısı vekil-i hâss: Savaşlarda bayrak ve sancağı emir-i şikâr: tanzim eder. DİĞER SARAY GÖREVLİLERİ Vezir-i azam: alemdâr: taşır. hânsâlar(aşçı başı): Saray mutfağı ve hükümdarın sofrası ile TARİHYOLU Hükümdar ile halk, hükümdar ile hükümet arasındaki ilişkileri düzenlemek Haksızlığa uğrayanları Divan-ı Mezalim e çıkarmak Elçileri kabul ederek ilgilenmek Törenlerde ve toplu kabullerde protokolü düzenlemek Sarayı korumakla yükümlüdür. emir-i ahur(ilbaşı): Atların bakım ve terbiyesi ile Karahanlılar ve Selçuklularda hükümdar ve vezirden sonra protokol bakımından devlet yönetiminde üçüncü sırada yer alırdı. Karahanlılar uluğ hacip Selçuklular ise büyük hacip unvanını alan bu kişiler sarayın her türlü işlerinden sorumluydular. Gulam Sistemi ne göre sarayda yetişen yüksek rütbeli subaylar arasından belirlenen bu kişilerin görevleri; candar: VEZİR Türk-İslam devletlerinde devlet yönetiminde hükümdardan sonra en etkili kişi olan vezir bütün memleket işlerinden sorumluydu. Vezir hükümdar adına devleti yönetmekteydi. Vezirlerin tayini bizzat hükümdar tarafından yapılırdı. Bu nedenle vezirler icraat ve faaliyetlerinde doğrudan doğruya hükümdara karşı sorumluydu. Vezirlerin kendilerine ait divanları bulunur ve buna Divân ül Vezâret (vezirlik divanı) adı verilirdir. Vezirler bilgi ve kültür bakımından iyi yetişmiş kimseler arasından seçilirdi. Karahanlılarda vezire; yuğruş, Gaznelilerde hâce-i buzurg, Selçuklularda Vezir-i Azam, Osmanlılarda Sadrazam denmiştir. şarabdâr (idişçibaşı):ziyafetlerde içecekler ile Bu belgenin tüm telif hakları a aittir. Sayfa 3

4 VEZİRLERİN GÖREV VE YETKİLERİ: Divandan hükümdar gibi fetva çıkarabilir Devlet görevlilerini tayin edebilir Azledebilir (uzaklaştırma, görevden alma) Savaş zamanında hükümdarla birlikte savaşlara katılırlardı. DİVAN Devlet meselelerinin görüşülerek karara bağlandığı yere divan denirdi. Hükümet meseleleri büyük divanda görüşülürdü. Karahanlılarda buna; Divan-ı Ali, Gaznelilerde Divan-ı Vezaret, Selçuklularda Divan-ı Saltanat, Türkiye Selçuklularında divana Divan-ı Ala, Osmanlılarda Bab-ı Ali denmiştir. GAZNELİLERDE DİVAN IN BÖLÜMLERİ: Divan-ı Vezaret: Mali ve genel yönetim işleriyle ilgilenir, bakanı vezirdir. Divan-ı Risalet: Hükümdarın iç ve dış resmi yazışmalarını yapar. Başında sahib-i divan-ı risalet bulunur Divan-ı İşraf: Devletin iç haberleşme ve gizli haber alma işleri ile ilginirdi. Başında müşrif bulunurdu Divan-ı vekâlet: Hükümdar ve ailesine ait mali işlerle Başında Vekli-i has bulunur. Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arz bulunurdu. DİVANIN GÖREVLERİ Divana gelen davaları karara bağlamak Dış işlerle ilgili bürokratik işleri yürütmek Hükümdar ve devletin maliyesini düzenlemek KARAHANLILAR DA DİVANIN BAŞLICA BÖLÜMLERİ Divan-ı Ali: Bugünkü anlamda hükümet (bakanlar kurulu) tir. Vezirin başkanlığında toplanmıştır. Divan-ı Tuğra: İç ve dış yazışmaları yönetir Divan-ı İstifa: Mali işlerle Devletin gelir ve giderleri bu divanda tutulurdu. Başında bulunan devlet adamına agıcı denilirdi. Divan-ı Işraf: Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır Başında baş müşrif bulunur. Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emiri arz bulunurdu. SELÇUKLULARDA DİVANIN BAŞLICA BÖLÜMLERİ Divan-ı Ali: Bugünkü anlamda hükümet (bakanlar kurulu) tir. Vezirin başkanlığında toplanmıştır. Divan-ı Tuğra: İç ve dış yazışmaları yönetir Divan-ı İstifa: Mali işlerle Devletin gelir ve giderleri bu divanda tutulurdu. Başında bulunan devlet adamına agıcı denilirdi. Divan-ı Işraf: Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır Başında baş müşrif bulunur. Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emiri arz bulunurdu. Bu belgenin tüm telif hakları a aittir. Sayfa 4

5 ANADOLU SELÇUKLULARINDA DİVANIN BAŞLICA BÖLÜMLERİ Vezaret divanı: Devletin genel işlerinden sorumlu Başkanı Vezir-i Azam dır. Pervane Divanı: Dirilik topraklarının dağıtıldığı İşraf Divanı: Tuğra Divanı: Arz Divanı: Devlet kurumlarını denetleyen iç ve dış yazışmalardan sorumlu Savunma işlerinden sorumlu ANADOLU SELÇUKLULARINDA DİVANIN BAŞLICA ÜYELERİ Naip: Müstevfi: hükümdar vekili mali işlerdin sorumlusu Pervaneci: Tımar dağıtımının ve toprak işlerinin sorumlusu Emir-i dad Kad i Leşker Adalet işlerinin sorumlusu Askeri davların sorumlusu Reis ül Bahr(emir ül Sevahil): Donanma sorumlusu İstifa Divanı: Maliye işlerinden sorumlu Bu belgenin tüm telif hakları a aittir. Sayfa 5