FARABİ DE BEŞ TÜMEL. Doktora Öğrencisi, Sakarya İlahiyat Fakültesi, İslam Felsefesi Bilim Dalı,

Transkript

1 FARABİ DE BEŞ TÜMEL Yakup ÖZKAN Giriş Farabi (ö. 950) ortaçağın en önemli felsefecilerinden biridir. Eserlerinin arasında Mantık Bilimi ile ilgili olanları daha fazladır. Farabi, mantıkçı olarak İslam dünyasında büyük bir şöhrete sahiptir. Çünkü Farabi, Aristoteles in Organon unun bütün bölümleri üzerine açıklama, açımlama ve kısaltma biçiminde çalışmalar yaptığı gibi, bağımsız mantık eserleri de yazmıştır. Böylece, Mantık Bilimi Aristoteles ten sonra kapsamlı olarak bir kez daha Farabi tarafından ele alınmıştır. Ayrıca o, İlimlerin Sayımı adlı eseriyle de İslam ve Batı dünyasında tanınmıştır. Bu nedenlerle Farabi ikinci Aristoteles olarak bilinirdi. 1 Bu araştırmamızda Farabi nin mantık düşüncesindeki beş tümeli ele alacağız. Ancak buna geçmeden önce beş tümelin tarihçesi ile ilgili olarak Farabi öncesine kısaca değinmek istiyoruz. 1. İsagoge/İsaguci Bilindiği üzere beş tümeli bağımsız olarak İsagoge adlı eserle ele alan ilk felsefeci, Plotinus un öğrencisi olan Porphyrios ( İS. 232/3-301 den sonra/304/305) tur. Ancak beş tümelden ilk defa söz eden Porphyrios değildir. Çünkü Aristoteles de bunları ele almıştır, ama ilk defa Porphyrios bunları açık bir şekilde incelemiştir. Porphyrios bu eserini Aristoteles in mantığına, daha özel olarak Kategorileri ne bir giriş olarak yazmıştır. O, Aristoteles in mantığına büyük önem veren biri olarak Yunanca Giriş anlamını taşıyan bu küçük kitabını yeni başlayanlar için Aristoteles in mantığı, daha özel olarak kategorileri Doktora Öğrencisi, Sakarya İlahiyat Fakültesi, İslam Felsefesi Bilim Dalı, 1 Kaya, Mahmut, Farabi maddesi, DİA, XII, İstanbul 1995; Farabi, İlimlerin Sayımı, (Çeviri ve Önsöz: Ahmet Arslan), İstanbul, 2011, s. 29; Çapak, İbrahim, İslam Dünyasındaki İlk Mantık Çalışmalarına Genel Bakış, sakarya üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi, C.IX, s. 38; Hegel, G. W. F., Felsefi Bilimler Ansiklopedisi I Mantık Bilimi, (Çeviri ve Sunuş: Aziz Yardımlı), İstanbul, 2004, s. 19; Nasr, Seyyid Hüseyin, Farabi ye Niçin İkinci Öğretmen Adı Verilmiştir, (Çev., Süleyman Tülücü), Diyanet İlmi Dergisi, C.XXIX, Sayı I, s

2 hakkında bilgi veren bir eser olarak yazmıştır. Boethius tarafından Latince ye, Suriye, Arap ve Ermeni dillerine çevrilen bu eser yalnızca Antikçağda değil ama Orta Çağlarda da büyük bir etki yaratmış ve kendisi pek çok yoruma konu olmuştur. Porphyrios, bu eserinde Aristoteles in mantığının beş tümelini-cins (genos), tür (eidos), ayrım (diafora), özellik (idion) ve ilinek (sumbebekos)-ele alır ve bu tümellerin zihin dışında olup olmadıkları; eğer dış dünyada bir varlığa sahiplerse cisim olup olmadıkları ve onların duyusal varlıklardan ayrı olup olmadıkları şeklinde üç temel soru sormuştur Farabi nin Mantığında Beş Tümel Farabi beş tümeli Porphyrios un sıralamasını izleyerek inceler. Ona göre beş tümel tanım ve önermeler için önemli olduğundan dolayı bütün bilimler için de önemlidir. 3 a. Cins ve Tür Farabi ye göre, bir tek şahsa yüklenebilen tümeller, genel ya da özel olabilirler. Örneğin, Zeyd canlıdır veya Zeyd insandır önermelerindeki canlı ve insan yüklemleri, genel ve özel veya içlem ve kaplam bakımından birbirlerinden ayrılırlar. İnsan kavramı daha özel, canlı kavramı ise daha geniş anlamlıdır. 4 Farabi, iki şeyin tözleri bakımından benzediği iki yalın yüklemin daha geneline cins, daha özel olanına ise tür der. Örneğin, Zeyd ve Amr isimleri insan ve canlı kavramlarında töz bakımından benzerdirler. Zeyd ve Amr için canlı kavramı cinsi, insan kavramı ise türü oluşturur. 5 Farabi ye göre beş tümel arasında daha geneli bulunmayacak bir en genel tümel, daha özeli bulunmayacak bir en özel tümel ve ayrıca da bu ikisinin arasında, birtakım orta terimler bulunur. Bu orta terimler en özel olandan en genel olana doğru yükselirler. En 2 Copleston, Frederick, Helenistik Felsefe, (Çev., Aziz Yardımlı), İstanbul, 2009, s. 92;Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986, s. 24; Arslan, Ahmet, İlk Çağ Felsefe Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010, s ; Keklik, Nihat, Mantık Tarihi ve Farabi Mantığı, İstanbul, , C., II, s Çapak, İbrahim, Stoa Mantığı ve Farabi ye Etkisi, Ankara, 2007, s Çapak, İbrahim, Stoa Mantığı ve Farabi ye Etkisi, Ankara, 2007, s Farabi, et-tavti atü Fi l-mantık, (nşr. ve çev., Mübahat Türker-Küyel), Ankara 1990, s

3 genel tümellere cins, en özel tümellere ise tür adı verilir. Başka bir ifadeyle, en genel olan tümele yüksek cins, en özel tümele ise son tür adı verilir. 6 Farabi nin verdiği bir örnekle bu konuyu daha açık hale getirmeye çalışalım. Örneğin, kendisine hurma ağacı denilen somut bir şahsa şu nedir? diye sorduğumuzda şu cevapların verilmesi uygun olur: 1) Bu bir hurma ağacıdır; 2) bu bir ağaçtır, 3) bu bir bitkidir, 4) bu bir cisimdir. Bunlar genel ve özel olarak birbirlerinden ayrılırlar. Yani bunlardan ikisini aldığımızda daha genel olanı cins, daha özel olanı ise tür olur. Örneğin bitki ve cisim kavramlarını ele alalım. Bu ikisinden daha özel olan bitki tür, cisim ise cins olur. Ağaç ve bitki kavramlarında da geneli ve özeli görebiliriz. Burada ağaç tür, bitki ise cins olur. Yine hurma ağacı ve ağaç kavramlarında da özel ve genel ayrımı olur. Hurma ağacı türü, ağaç ise cinsi oluşturur. Bu örnekte ağaç ve bitki kavramları hurma ağacı ve cisim kavramları arasında bulunarak orta terim olurlar. Orta terimlerden ağaç kavramı, hurma ağacı için cins, bitki için ise tür olur. Yine bitki kavramı, ağaç için cins, cisim için ise tür olur. Burada en özel veya son tür olan hurma ağacı ndan en genel veya en yüksek cins olan cisim e doğru bir sıralanma vardır. 7 b. Ayrım Farabi ye göre, tözsel (cevher) bakımdan bir şeyin diğer bir şeyden kendisiyle ayrıldığı şeye ayrım (fasıl) denir. Başka bir ifadeyle, cins bakımından ortak olan iki türden birini diğerinden tözsel anlamda ayıran yükleme ayrım denir. Örneğin bir ayrım olarak düşünen (natık) kelimesi, insanı, cins bakımından ortak olduğu diğer canlılardan ayırır. 8 Farabi, İsagoci adlı eserinde ayrıma daha fazla açıklama getirir ve bu bağlamda iki çeşit ayrımdan söz eder. Birincisi yukarıda verdiğimiz tanımla aynı anlamdadır. Buna göre, yakın cins bakımından ortak olan iki türden birini diğerinden tözü bakımından ayıran tekil tümele ayrım denir. İkincisi ise, bir şeyi diğer bir şeyden tözü bakımından değil ama bazı halleriyle ayıran ayrımdır. Farabi buna örnek olarak, renkleri bakımından birbirlerinden ayrılan beyaz ve kırmızı renkli iki elbiseyi verir. Bu türsel bir ayrım değil, ama bir türe ait iki şeyin bazı 6 Çapak, İbrahim, Stoa Mantığı ve Farabi ye Etkisi, Ankara, 2007, s Farabi, İsagoci, Beyrut, 1986, s Farabi, et-tavti atü Fi l-mantık, (nşr., Mübahat Türker-Küyel), Ankara 1990, s

4 halleri bakımından bir ayrımıdır. Farabi tözü bakımından ayrım için ise biri ketenden diğeri pamuktan veya yünden yapılmış iki elbiseyi örnek gösterir. Bu, yakın cinste ortak olan iki türün tözsel açıdan ayrımıdır. Elbise, iki tür için yakın cins, ketenli veya pamuklu ise türsel ayrımdır. 9 Gerçek anlamda ayrım tözsel ayrımdır. Bu bağlamda Farabi ye göre ayrım, her bir türün kendine özel tözüdür. 10 c. Özellik Tözsel bakımdan olmayarak bir şeyin diğer bir şeyden kendisiyle ayrıldığı şeye özellik (hassa) denir. Başka bir deyişle, özellik, yalnızca bir türde bulunan bir yüklemdir. Örneğin, gülen, boyu dik olan, bilgi kazanan, alışveriş edebilen gibi tözsel olmayan özellikler yalnızca insan için kullanılır. 11 Farabi ye göre, özellik, bir türde bulunan ve onda sürekli var olan, ama özünü (zat) ve tözünü (cevher) tanımlamayan tekil bir tümeldir. Örneğin, at için kişnemek, köpek için havlamak gibi özellikler, tözsel bakımdan olmaksızın bir türü başka bir türden ayırmak için kullanılırlar. Farabi ye göre özellik, türü başka bir türden ayırması bakımından ayrımla ortak, ama tözsel olmayan bir ayrım yaptığı için ayrımdan (fasıl) farklıdır. 12 d. İlinti Farabi ye göre, iki veya daha fazla şeyin tözleri (cevahir) bakımından benzemedikleri yükleme ilinti (araz) denir. Başka bir ifadeyle, ilinti, birçok türe bu nedir? yoluyla olmayarak yüklenendir. Örneğin, beyaz ve siyah gibi nitelikleri insan, at ve boğa gibi varlıkların tümü için de niteleyici olarak kullanabiliriz. Bu nitelemeler özsel ve tözsel bakımdan değildirler. Kısaca, ilinti, bir türe özsel ve tözsel olarak yüklenemeyen tekil bir tümeldir. Farabi ye göre ayrılabilen ve ayrılamayan şeklinde iki çeşit ilinti vardır. Ayakta 9 Farabi, İsagoci, Beyrut, 1986, s Çapak, İbrahim, Stoa Mantığı ve Farabi ye Etkisi, Ankara, 2007, s Farabi, et-tavti atü Fi l-mantık, (nşr., Mübahat Türker-Küyel), Ankara 1990, s. 25; Farabi, et-tavti atü Fi l-mantık, (nşr. ve çev., Mübahat Türker-Küyel), Ankara 1990, s Çapak, İbrahim, Stoa Mantığı ve Farabi ye Etkisi, Ankara, 2007, s. 116;Farabi, İsagoci, Beyrut, 1986, s.83. 4

5 veya oturmuş olmak insan için ayrılabilen birer ilinti iken, zift için siyah olmak, ateş için sıcak olmak ayrılamayan birer ilintidir. 13 Sonuç Beş tümelden ilk söz eden Aristoteles tir. Ancak bu kavramları, bağımsız bir eserle ele alan ilk kişi ise Porphyrios tur. Porphyrios bu eserini Aristoteles in mantığına, daha özel olarak ise Kategorileri ne bir giriş olarak yazmıştır. Aynı şekilde Farabi de Porphyrios un sıralamasını izleyerek bu kavramları bağımsız bir eserinde incelemiştir. Bu kavramlar bir bireye yüklenebilen tümellerdir. Genel ve özel veya içlem ve kaplam bakımından birbirlerinden ayrılırlar. Zeyd canlıdır veya Zeyd insandır önermelerindeki canlı ve insan yüklemlerinden insan daha özel, canlı daha geniş anlamlıdır. Zeyd için canlı cinsi, insan ise türü oluşturur. Ayrım ise iki türü birbirinden tözü bakımından ayırandır. Örneğin insan türü düşünmesi ile yakın cins bakımından ortak olduğu diğer canlılardan tözsel olarak ayrılır. Özellik de türleri birbirlerinden ayırır; ama tözsel olmayan bir biçimde. Özellik türün özüne ve tözüne ait bir tümel yüklem değildir. Yani özellik yalnızca bir türde bulunur; gülmenin yalnızca insana, kişnemenin yalnızca ata, havlamanın yalnızca köpeğe ait olması gibi. Bu özellikler bu üç türün özseli ve tözseli değildir, ama onları birbirlerinden ayıran yalnızca bir türe ait yüklemlerdir. İlintiye gelince, bu, ne özellik ne de özsel veya tözsel bir yüklem olarak herhangi bir şeye yüklenebilir. Örneğin beyaz, bir ilineksel yüklem olarak birçok varlığa birden yüklenebilir. Farabi iki çeşit ilintiden söz eder: Ayrılabilen ve ayrılamayan. İnsan için oturmuş olmak ayrılabilen bir ilinti iken, ateş için sıcak olmak ayrılamayan bir ilintidir. 13 Farabi, et-tavti atü Fi l-mantık, (nşr., Mübahat Türker-Küyel), Ankara 1990, s. 25; Farabi, et-tavti atü Fi l-mantık, (nşr. ve çev., Mübahat Türker-Küyel), Ankara 1990, s. 30; Çapak, İbrahim, Stoa Mantığı ve Farabi ye Etkisi, Ankara, 2007, s ; Farabi, İsagoci, Beyrut, 1986, s

6 KAYNAKLAR Arslan, Ahmet, İlk Çağ Felsefe Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Copleston, Frederick, Helenistik Felsefe, (Çev., Aziz Yardımlı), İdea Yayınevi, İstanbul, Çapak, İbrahim, İslam Dünyasındaki İlk Mantık Çalışmalarına Genel Bakış, Sakarya üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, Stoa Mantığı ve Farabi ye Etkisi, Araştırma Yay., Ankara, Farabi, et-tavti atü Fi l-mantık, nşr. ve çev.: Mübahat Türker-Küyel, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara İsagoci, (tah. Refik Acem), el-mantık inde l-farabi içinde, Beyrut İlimlerin Sayımı, (Çeviri ve Önsöz: Ahmet Arslan), Divan, İstanbul, Hegel, G. W. F., Felsefi Bilimler Ansiklopedisi I Mantık Bilimi, (Çeviri ve Sunuş: Aziz Yardımlı), İdea yayınevi, İstanbul, Kaya, Mahmut, Farabi maddesi, DİA, XII, İstanbul Keklik, Nihat, Mantık Tarihi ve Farabi Mantığı, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Nasr, Seyyid Hüseyin, Farabi ye Niçin İkinci Öğretmen Adı Verilmiştir, (Çev., Süleyman Tülücü), Diyanet İlmi Dergisi, C.XXIX, Sayı I. 6