Bursa Ovas ında Şeftali Yeti ştiricili ğ i Yap ı lan Topraklar ı n Al ınabilir Demir İçeriklerinin Belirlenmesinde Kullan ı labilecek Yöntemler

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, 9 (1) Bursa Ovas ında Şeftali Yeti ştiricili ğ i Yap ı lan Topraklar ı n Al ınabilir Demir İçeriklerinin Belirlenmesinde Kullan ı labilecek Yöntemler Haluk BAŞAR' Geliş Tarihi: Özet : Bu ara şt ı rma, Bursa ovas ı nda şeftali yetiştirilen topraklar ı n al ı nabilir demir içeriklerinin belirlenmesinde uygulanabilecek yöntemlerin belirlenmesi amac ıyla yap ı lm ışt ı r. Araşt ı rma, Glohaven şeftali çeşidinden kurulu bir bahçede tesadüf parsellerinde 2 faktörlü deneme desenine göre 3 tekerrürlü yürütülmü ştür. Ara şt ı rma bahçesinden yaprak ve toprak örnekleri ye şil, hafif yeşil ve şiddetli sar ı ağaçlardan ayr ı ayr ı al ı nm ışt ı r. Ara şt ı rma sonuçlar ı na göre; 0.05 M EDTA (ph 7), 1 M NH 4HCO M DTPA (ph 7.6), 0.05 N HCI N H2SO4 ve aktif Fe yöntemlerinin, Bursa ovas ı şeftali bahçesi topraklar ı n ı n al ı nabilir Fe içeriklerinin belirlenmesinde kullan ı labilecek yöntemler oldu ğ u görülmü ştür. Anahtar Kelimeler: toprak, ekstraksiyon, demir, şeftali The Methods to be Used in Determination of Available Iron Status in Peach Grown Soils at the Bursa Plain Abstract: This research was performed to determine the methods to be used in determination of available iron status in peach grown soils at the Bursa plain The experiment was implemented in factorial design in randomized plots experimental design with three replication. The peach cultivar was Glohaven. The experiment had 3 chlorosis categories as green, slightly green and severely chlorotic. The plant and soil samples were individually collected from the trees showing different degree of chlorosis. The results indicated that the methods of 0.05 M EDTA (ph 7), 1 M NH4HCO M DTPA (ph 7.6), 0.05 N HCI N H2SO4 and active Fe may be accepted in determination of available iron status of peach grown soils at the Bursa plain. Key Words: soil, extraction, iron, peach Giriş Tar ım topraklar ı n ın toplam Fe içerikleri genellikle bitkilerin gereksinimlerinin çok üzerindedir ( Lindsay 1974). Di ğer taraftan, topraklar ı n kireç içerikleri ve ph durumlar ı gibi kimi özelliklerin etkilemesiyle, Fe'in bitkilere olan yaray ış l ı l ığı azalmakta ve Fe eksikli ğinin neden oldu ğu sar ı l ı k görülebilmektedir. Türkiye topraklar ı n ın önemli bir bölümünün kireçli ve yakla şı k 85'inin ph's ı n ın 7.0' ı n üzerinde olmas ı nedeniyle bitkiler taraf ından al ı nabilir Fe içerikleri genellikle yetersizdir. Nitekim, Eyüpo ğlu ve Kurucu (1997) yapm ış olduklar ı bir ara şt ı rmada, Türkiye tar ım topraklar ı n ın 27'sinde başka bir anlat ımla 7.5 milyon ha tar ı m alan ında Fe eksikli ği belirlemi şlerdir. Ülkemizde topraklar ın mikro element içeriklerinin yeterlilik s ın ıflar ına ait yap ı lm ış çal ışmalar ın çok az bulunmas ı ve mikro elementlerle ilgili çal ışmalar ı n yeterince yo ğunluk kazanmamas ı nedeniyle bu alandaki sorunlar ı çözümleyici ara şt ı rmalara dayal ı bilgi tam olarak olu şmam ışt ır (Gedikoğlu 1990a). Kireçli ve alkalin reaksiyonlu topraklar için uygun olmas ı, yeterlilik s ı n ı r değerlerinin bulunmas ı ve tek ekstraksiyonla 4 elementin (Fe, Mn, Zn ve Cu) analizine olanak sa ğlamas ı nedeniyle Lindsay ve Norvell (1978) taraf ından önerilen yöntem, genel kabul görerek ülkemiz topraklar ı n ın al ınabilir Fe, Mn, Zn ve Cu içeriklerinin belirlenmesinde yayg ın olarak kullan ı lmaktad ır. Bursa yöresinde şeftali ağaçlar ı nda görülen sar ı l ığa etkili etmenler üzerinde yap ı lan 2 y ı l süreli bir çal ışmada, a ğaçlar ı n taç izdü şümlerinde 0 30 ve cm derinliklerden al ınan topraklar ın al ı nabilir (DTPA) Fe içerikleri, ortalama de ğerlerle s ıras ıyla ye şil a ğaçlarda 6.34 ve 6.29, hafif ye şil ağaçlarda 5.96 ve 5.35, şiddetli sar ı ağaçlarda 5.65 ve 5.44 mg kg -1 ve yeterlilik s ı n ı r ı n ı n (4.5 mg kg -1 ) üzerinde bulundu ğu, a ğaçlar ı n klorofil a+b ve aktif Fe içeriklerinin ye şilden, şiddetli sar ı a ğaçlara doğru azald ığı ve istatistiksel olarak farkl ı gruplarda yer ald ıklar ı bildirilmiştir (Başar 2000). Bursa yöresinde şeftali ağaçlar ı n ın kimi mikro besin elementlerince beslenme durumlar ı n ı inceledikleri çal ışmalar ında Katkat ve ark., (1994) sar ı ve yeşil a ğaçlar ı içeren 45 bahçeden 3 farkl ı derinlikten ald ı klar ı toplam 135 adet toprak örne ğ inden sadece 4 adedinde al ı nabilir (DTPA) Fe içeriklerinin s ı n ı r değerinin (4.5 mg kg -1 ) alt ında olduğunu, topraklar ı n genelinde al ı nabilir Fe içeri ğinin s ı n ı r de ğerinin üzerinde bulunmas ına ra ğmen yeşil ağaçlar ın sar ı ağaçlardan istatistiksel olarak farkl ı ve daha fazla aktif Fe içerdi ğ ini belirlemi şlerdir. Bursa bölgesinde şeftali a ğaçlar ı nda yap ılan bir di ğer çal ışmada Özgümü ş (1988), Ankara armudunda Gediko ğlu (1990b), sar ı l ı kl ı elma a ğaçlar ı nda Eyüpoğlu ve Talaz (1996) taraf ından yap ı lan çal ışmalarda da benzer bulgulara rastlanm ışt ır. Bu sonuçlar halen kullan ılmakta olan yöntemin topraklar ın al ı nabilir Fe içeriklerini belirlemekte yetersiz oldu ğunu göstermektedir. Ülkemiz genelinde pek çok üründe önemli bir bitki besleme problemi olan Fe eksikli ğ inin giderilmesi Uluda ğ Üniv. Ziraat. Fak. Toprak Bölümü -Bursa

2 104 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2003, Cilt 9, Say ı 1 amac ı yla yap ı lacak çal ışmalara temel olu şturmas ı için çok say ı da ekstraksiyon yönteminin ara şt ı r ı ld ığı çal ışmalar yürütülmü ştür (Aydemir 1981, Hatipo ğlu 1981, Dan ışman 1981, Akta ş 1982, Elinç 1988, Hakerlerler ve ark. 1989). Bu ara şt ı rma sonuçlar ı na göre, bütün bitkiler ve bölgeler için uygun bir ekstraksiyon yöntemi bildirme olana ğı bulunmad ığı gibi önerilen yöntemlerden herhangi birini araşt ı rma yapmadan Bursa yöresinde şeftali yeti ştirilen topraklar için uygulamak olanakl ı görülmemektedir. Bursa yöresi şeftali bahçeleri için al ı nabilir Fe içeri ğini yans ıtan uygun bir yöntemin yörenin toprak şartlar ı nda yap ı lacak ara şt ı rmalarla belirlenmesinin konu ile ilgili çal ışmalara önemli katk ı lar sa ğlayaca ğı dü şünülmektedir. Bu nedenle, bu çal ışma, Bursa ovas ı nda şeftali yeti ştiricili ği yap ı lan topraklar ın al ı nabilir Fe içeriklerinin belirlenmesinde kullan ı labilecek yöntem veya yöntemlerin belirlenmesi amac ıyla yap ı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Bursa ilinin merkez ilçesine ba ğ l ı Çeltik köyünde, aluviyal büyük toprak grubu üzerinde ve 8 ya şı nda Glohaven çe şidi şeftali a ğaçlar ı ndan kurulu bahçeden al ınan 18 adet toprak ve 9 adet yaprak örne ğ i ara şt ı rma materyalini olu şturmaktad ı r Ara şt ı rma başlamadan önceki y ıl deneme bahçesi belirlenmi ş ve 3 ki şi taraf ı ndan gerçekle ştirilen ba ğı ms ız gözlemler değerlendirilerek a ğaçlar i şaretlenmi ştir. Deneme bahçesinde 3' er adet ye şil, hafif ye ş il ve şiddetli sar ı ağaçlar ı n bulunmas ına özen gösterilmi ştir. Toprak örnekleri geli şme dönemi ba şlang ı c ı nda ve değ işik sararma düzeyindeki toplam 9 adet a ğac ın taç izdü şümünden 0 30 ve cm derinliklerden ayr ı ayr ı al ı nm ış ve analize haz ı r hale getirilmi ştir (Chapman ve Pratt 1961). Toprak analizlerinden ph ve toplam tuz ölçümleri doygunluk ekstrakt ı nda yap ı lm ışt ı r. Organik madde modifiye edilmi ş Walkley-Black metodu ile, kireç Scheibler kalsimetresiyle, al ı nabilir potasyum, sodyum, kalsiyum ve magnezyum 1.0 N amonyum asetat (ph 7.0) ile ekstraksiyon yoluyla belirlenmi ştir (Richards 1954). Al ı nabilir fosfor 0.5 M sodyum bikarbonat (ph 8.5) ile ekstraksiyon yoluyla (Olsan ve ark. 1954). Al ı nabilir Zn, Mn ve Cu içerikleri ise DTPA ile elde edilen ekstraktlarda AAS kullan ı larak belirlenmi ştir (Lindsay ve Norvell 1978). Topraklar ı n ekstrakte edilebilir Fe içeriklerinin belirlenmesinde kullan ı lan yöntemler ve yöntemlere kaynakl ık eden literatürlerin listesi Çizelge Ide sunulmu ştur. McClung ve Lott (1956) ve Ballinger ve ark. (1966) taraf ı ndan bildirilen ve genel kabul gördü ğ ü şekliyle sürgünlerin ortas ı yani dipten itibaren 5, 6 ve 7. yapraklardan örnekleme yap ı lm ışt ı r. Bursa yöresi şeftali bahçelerinde yürütülen önceki ara şt ı rmalar ı n sonuçlar ı nda, yapraklar ın mineral madde içeriklerini belirlemek üzere yap ı lacak çal ışmalarda, yaprak örneklerinin meyvelerin ceviz büyüklü ğü ile hasad olgunlu ğ una yak ı n oldu ğu dönemler aras ı nda al ı nmas ı n ı n uygun oldu ğ u bildirilmi ştir (Ba şar ve Özgümü ş, 1999). Bu nedenle, örnekleme tek dönemde meyvelerin hasad olgunlu ğ una yak ı n oldu ğu bir zamanda yap ı lm ışt ı r. Ağac ı n çevresinde dolaşı larak dört yan ı ndan bir insan boyu yükseklikten seçilen meyvesiz sürgünlerden yaprak örnekleri al ı nm ış, plastik torbalarda ve buz çantalar ı nda en k ı sa zamanda laboratuara getirilmi ştir. Örnekler musluk suyu ve 0.1 M HCI içerisinde h ızl ı bir şekilde y ı kand ı ktan sonra iki kere de saf sudan geçirilerek kaba filtre ka ğıtlar ı üzerine serilmi ştir. Kurutma dolab ı nda 65 C'de son iki tart ım a ğı rl ı klar ı eşit olana kadar kurutulan yaprak örnekleri ö ğ ütüldükten sonra analize haz ı r hale getirilmi ştir (Kacar 1972). Ya ş yakma ile elde edilen bitki ekstrakt ı nda (Kacar 1972), P vanadomolibdofosforik sar ı renk yöntemiyle (Lott ve ark. 1956) kolorimetrik, K ve Ca fleymfotometrik olarak (Kacar 1972) Mg, toplam Fe, Zn, Mn ve Cu Philips 9200X model AAS cihaz ı nda analiz edilmi ştir. Bitki örneklerinin aktif Fe analizi ise Oserkowsky (1933) taraf ı ndan bildirildi ğ i şekilde yap ı lm ışt ı r. Deneme tesadüf parsellerinde 2 faktörlü deneme desenine göre 3 tekrarlamal ı olarak kurulmu ştur. Ara şt ırma sonuçlar ı n ı n istatistiksel değerlendirilmesi Minitab paket program ı yard ı m ı yla bilgisayarda yap ı lm ışt ı r. Çizelge 1. Topraklar ı n Fe içeriklerinin belirlenmesinde kullan ı lan yöntemler Yöntem no: Ekstraksiyon çözeltisi Top./ Eks. çöz. oran ı Ekstraksiyon süresi ve şekli Kaynak Y1 Kral suyu (3HCI+1 HNO 3) 1: dak.kaynatma Kick ve ark., (1980) Y M EDTA (ph 7) 1:10 60 dak.çalkalama Tiwari ve Kumar (1982) Y3 DTPA+TEA+CaCl2 (ph 7.3) 1:2 120 dak.çalkalama Lindsay ve Norvell (1978) Y4 1M NH 4HCO M DTPA (ph 7.6) 1:2 15 dak.çalkalama Soltanpour ve Schwab (1977) Y5 Çift asit (0.05 N HCI N H2SO4) 1:5 15 dak.çalkalama Kacar (1994) Y M Na2EDDHA (ph 7.0) 1:10 60 dak.çalkalama Navrot ve Ravikovitch (1968) Y M HNO3 1: dak.çalkalama Houba ve ark., (1989) Y8 NaOAc+DTPA 1:6 5 dak. çalkalama Kacar (1994) Y9 Aktif Fe 1: dak.çalkalama Houba ve ark., (1989) Y10 Morgan çözeltisi 1:5 30 dak.çalkalama John (1972) Y11 1 N NH4Oac (ph 4.8) 1:5 30 dak.çalkalama McLean ve ark., (1958) Y M EDTA+1 N (NH 4)2CO3 (ph 8.6) 1:2 30 dak.çalkalama Trierweiler ve Lindsay (1969) EDTA, Etilendiamintetraasetikasit DTPA, Dietilentriarninpentaasetikalt EDDHA, Etilendiamin di-o-hidroksi fenil asetik asit TEA, Trietanolamin

3 BAŞAR, H., "Bursa ovas ı nda şeftali yeti ştiricili ği yap ı lan topraklar ı n al ı nabilir demir içeriklerinin belirlenmesinde kullan ılabilecek 105 yöntemler" Bulgular ve Tart ışma Ara şt ırma bahçesinden al ı nan toprak örneklerinin kimi fiziksel ve kimyasal analiz sonuçlar ı 0-30 ve cm toprak derinlikleri için Çizelge 2'de verilmi ştir. Farkl ı düzeyde sar ı l ı k gösteren a ğaçlar ı n taç izdü şümlerinden al ınan toprak örneklerinde belirlenen kimi özelliklerin, ağ açlar ı n sararma derecelerine göre de ğ i şimini belirlemek için toprak analiz sonuçlar ı na varyans analizi uygulanm ış ve varyans çözümleme sonuçlar ı Çizelge 3'de sunulmuştur. Çizelge 3'de sunulan verilere göre, sararma düzeylerine ba ğ l ı olarak topraklar ı n ph, CaCO3 ve P içeriklerindeki de ğ i ş imlerin önemli oldu ğu, ancak sararma ile derinlik aras ı ndaki etkileşimin incelenen özellikler üzerinde önemli bir etki göstermedi ğ i anla şı lmaktad ı r. Sararma düzeylerine göre de ğ işimleri önemli bulunan özelliklerin ortalamalar ına 5 olas ı l ık seviyesinde AÖF testi uygulanm ış ve sonuçlar Çizelge 4' de gösterilmi ştir. ilgili çizelgede sunulan verilere göre, topraklar ph değerleri ve CaCO3 içeriklerine göre hafif ye şil ve şiddetli sar ı a ğaçlarda birbirine yak ın değerler alarak ayn ı gruplarda, ye şil ağaçlarda ise di ğer iki sararma düzeyinden daha dü şük değerler olmak üzere istatistiksel olarak farkl ı gruplarda yer alm ışlard ı r. Topraklar ı n al ı nabilir 7P içerikleri sararma düzeylerine göre farkl ı l ı klar göstermi ş fakat sararma gruplar ına göre de ğ i şimlerinin düzenli olmad ığı görülmü ştür. Di ğer taraftan, ara şt ı rma topraklar ı n ı n ph değerleri ve CaCO3 içeriklerinin a ğaçlar ın sar ı l ı k düzeylerine göre gösterdi ği değ i şim, ph ve CaCO3 ile bitkinin toplam ve aktif Fe içerikleri aras ındaki ili şkiler (Çizelge 5) değ erlendirildi ğinde, Bursa yöresi şeftali a ğaçlar ı nda görülen sar ı l ık üzerinde topraklar ı n yüksek ph ve kireç içeriklerinin etkili olduklar ı anla şı lmaktad ır. Bu sonuçlar ı yörede daha önce yap ı lm ış ara şt ı rma sonuçlar ı da desteklemektedir (Ba şar 2000). Ara şt ırma bahçesinde farkl ı düzeylerde sar ı l ı k gösteren a ğaçlar ı n toplam ve aktif Fe içerikleri ile kimi makro ve mikro besin elementleri içerikleri Çizelge 6'da sunulmu ştur. Ağaçlar ın sararma düzeylerinin incelenen özellikler üzerine etkisini belirlemek amac ıyla bitki analiz sonuçlar ı na varyans analizi uygulanm ış ve varyans çözümleme sonuçlar ı Çizelge 7'de gösterilmi ştir. Çizelge 7' de sunulan varyans analiz sonuçlar ı ndan anla şı laca ğı üzere incelenen özelliklerden yaln ız bitkilerin aktif Fe içeriklerinin sar ı l ı k düzeylerine göre de ğ i şimlerinin önemli, di ğer besin elementlerinin ise sar ı l ık düzeylerine göre de ğ i şimlerinin önemsiz oldu ğu hesaplanm ışt ır. Sar ı l ı k gruplar ına göre aktif Fe içeriklerindeki farkl ı l ı klar ı belirleyebilmek için grup ortalamalar ı na AÖF testi uygulanm ış ve sonuçlar Çizelge 6'da gösterilmi ştir. ilgili çizelgeden de izlendi ği gibi yeşil ağaçlar ın aktif Fe içeriklerinin hafif ye şil ve şiddetli sar ı ağaçlardan daha fazla oldu ğ u belirlenmi ş ve bu farkl ı l ı k istatistiksel olarak önemli bulunarak sanl ı kl ı a ğaçlardan farkl ı grupta yer alm ışt ı r. Bununla birlikte, hafif ye şil ve şiddetli sar ı a ğaçlar ın aktif Fe içerikleri aras ı nda önemli bir farkl ı l ı k belirlenememi ş ve istatistiksel olarak ayn ı grupta yer alm ışlard ı r. Ara şt ı rma topraklar ı nda farkl ı yöntemler ile belirlenen Fe içeriklerinin sar ı l ı k derecesi ve toprak derinli ğine ba ğ l ı olarak deği şimlerin' belirlemek amac ıyla analiz sonuçlar ına varyans analizi uygulanm ış ve elde edilen varyans çözümleme sonuçlar ı Çizelge 8'de sunulmu ştur. Ara şt ı rma topraklar ında Y2, Y3, Y4, Y5, Y7, Y8, Y9 ve Y12 ile belirlenen Fe içeriklerinin a ğaçlar ın sararma derecelerine, Y3, Y4, Y7 ve Y12 ile ekstrakte edilen Fe içeriklerinin ise toprak derinliklerine göre de ğ i şimleri istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. Sararma X toprak derinli ğ i etkileşiminin ara şt ı rmada kullan ı lan yöntemler ile analiz edilen Fe içerikleri üzerinde etkili olmad ığı belirlenmi ştir (Çizelge 8). Topraklarda farkl ı yöntemler ile belirlenen Fe içeriklerine sararma düzeylerinin ayr ı ml ı etkileri 5 seviyesinde AÖF testi uygulanarak belirlenmeye çal ışı lm ış ve sonuçlar Çizelge 9'da sunulmu ştur. ilgili çizelgede sunulan verilerin incelenmesinden de görülece ğ i gibi yeşil ağaç topraklar ı n ı n Fe içerikleri, hafif ye şil ve şiddetli sar ı a ğaçlar ı n topraklar ı nda belirlenen Fe içeriklerinden daha yüksek ve istatistiksel olarak da genellikle farkl ı gruplarda olduklar ı belirlenmi ştir. Hafif ye şil ve şiddetli sar ı a ğ açlar ı n topraklar ı nda değ i şik yöntemler ile belirlenen Fe içeriklerinin birbirlerine yak ın değerler olduklar ı ve AÖF testi sonucunda da ço ğ unlukla ayn ı gruplarda yer ald ı klar ı belirlenmi ştir. Bununla birlikte, ara şt ı rma topraklar ı n ı n toplam Fe içeri ğini yans ıtan Y 1 (kral suyunda belirlenen Fe içerikleri) di ğer 11 yöntemden farkl ı eğ ilim göstererek, yeşil ağaçlarda, hafif ve şiddetli sar ı a ğaç topraklar ı ndan daha dü şük Fe belirlemi ştir. Bu sonuçlar şeftali a ğ açlar ında görülen sar ı l ığı n, toprakta Fe'in mutlak noksanl ığından değil, Fe'in dü şük yaray ış l ı l ığı ndan kaynakland ığı n ı göstermektedir. Deneme a ğaçlar ı n ı n toplam ve aktif Fe içerikleri ile topraklarda de ğ i şik yöntemler ile belirlenen Fe içerikleri aras ı ndaki ili şkilere ait korelasyon katsay ı lar ı Çizelge 10, topraklarda de ğ i şik yöntemler ile belirlenen Fe içerikleri ile kimi toprak özellikleri aras ındaki ili şkilerin korelasyon katsay ı lar ı ise Çizelge 11'de sunulmu ştur. Ara şt ı rmada kullan ı lan yöntemlerden Y2, Y3, Y4, Y5, Y6, Y7, Y8 ve Y9 ile belirlenen topraklar ı n Fe içerikleri ile yapraklar ı n Toplam Fe ve Y2, Y4, Y5, Y6, Y7, Y8, Y9 ve Y12 ile belirlenen topraklar ı n Fe içerikleri ile yapraklar ı n aktif Fe içerikleri aras ı nda 5 veya 1 düzeylerinde önemli korelasyonlar ın bulundu ğu hesaplanm ışt ı r (Çizelge 10). Ara şt ı rma topraklar ı n ın ph değerleri ile Y2, Y3, Y4, Y7, Y8, Y9 ve Y12 ile belirlenen Fe içerikleri aras ı nda 5 veya 1 seviyelerinde önemli negatif, topraklar ı n CaCO3 içerikleri ile Y2, Y3, Y4, Y8, Y9 ve Y12 ile belirlenen Fe içerikleri aras ında 5 veya 1 düzeylerinde negatif, topraklar ı n organik madde içerikleri ile Y2, Y3, Y4, Y5, Y6 ve Y12 ile ekstrakte edilen Fe içerikleri aras ı nda 5 veya 1 düzeylerinde önemli pozitif korelasyonlar ı n bulundu ğ u belirlenmi ştir (Çizelge 11).

4 rn Çizelge 2. Ara şt ırma bahçesinden 0-30 ve cm derinlikten al ı nan toprak örneklerinde belirlenen kimi fiziksel ve kimyasal özeliklerinin en dü şük ve en yüksek de ğ erleri Derinlik cm O Sararma düzeyleri ph CaCO3 Toplam tuz, O.M. Kum Mil Kil Bünye Yeşil T ı n Hafif ye şil Kumlu killi t ı n Ş iddetli sar ı Kumlu killi t ı n Yeş il T ı n Hafif yeşil Kumlu killi t ı n Ş iddetli sar ı Kumlu killi t ı n Çizelge 2. (devam). Ara şt ı rma bahçesinden 0-30 ve cm derinlikten al ı nan toprak örneklerinde belirlenen kimi fiziksel ve kimyasal özeliklerinin en dü şük ve en yüksek de ğerleri Derinlik cm O Sararma P düzeyleri mg kg, meq 100g -1 mg kg-1 Na K Ca Mg Zn Mn Cu Yeşil Hafif ye şil Ş iddetli sar ı Yeşil Hafif yeşil Şiddetli sar ı Çizelge 3. De ğ işik düzeylerde sar ı l ı k gösteren a ğaçlar ı n taç izdü şümlerinden farkl ı derinlikten al ı nan toprak örneklerinin kimi fiziksel ve kimyasal özelliklerine ait varyans çözümleme sonuçlar ı Kareler ortalamas ı Varyasyon sd ph CaCO3 Top. O.M. Kum Mil Kil P meq 100 g-1 mg kg -1 kayna ğ a tuz, mg kg-1 Na K Ca Mg Zn Mn Cu Genel od Sararma ** 0.79** 0.00öd 0.11 d 26.48öd 6.686d 98.51** 0.00" 3.71 öd 0.97dd 0.046d 0.01 " d 0.29öd Derinlik öd 0.02öd 0.006d 0.63** 0.89öd 2.00öd 0.22öd * 0.00" 0.38** d 0.496d 0.23** 0.306d 22.40** 7.35dd Sarar. X Derin dd 0.03" 0.00dd 0.08dd 1.56" 2.675d 0.22" 0.01 " 0.02dd 1.72dd 2.64" 0.03" 0.03" 0.15dd Hata 12 dd ; önemli de ğil; *: p < 0.05 ; **: p < 0.01 TARIM B İ L İ MLE R İ D ERG İ S İ 2003, Cilt 9, S ay ı 1

5 BAŞAR, H., "Bursa ovas ı nda şeftali yeti ştiricili ğ i yap ı lan topraklar ı n al ı nabilir demir içeriklerinin belirlenmesinde kullan ı labilecek 107 yöntemler" Ara şt ı rmada incelenen yöntemlerle topraklarda belirlenen Fe'in, sar ı l ı k derecelerine göre de ğ i şimleri, a ğaçlar ı n aktif Fe içerikleri ile ph, CaCO3 ve organik madde gibi bitkilerde sar ı l ı k olu şumuyla ili şkili kimi toprak özellikleriyle verdi ği ili şkiler değerlendirildi ğinde, Bursa yöresi şeftali bahçesi topraklar ı n ı n al ı nabilir Fe içeriklerinin belirlenmesinde Y2 (0.05 M EDTA, ph 7), Y4 (1 M NH4HCO M DTPA, ph 7.6), Y7 (0.43 M HNO3), Y8 (NaOAc+DTPA), Y9 (aktif Fe) ve Y12 (0.01 M EDTA+1 N (NH4)2CO3, ph 8.6) yöntemlerinin uygun yöntemler oldu ğu anla şı lmaktad ı r. Türkiye'nin Trakya bölgesi topraklar ı n ı n yaray ış l ı Fe içeriklerini belirlemek amac ı yla 9 farkl ı kimyasal yöntem uygulanm ış, bitkinin Fe içeri ği ile en yüksek korelasyonu veren yöntemler içinde 1 M NH4HCO M DTPA (ph 7.6) ve 0.05 N HCI N H2SO4 bildirilerek, Trakya bölgesi topraklar ı n ı n yaray ış l ı Fe içeri ğini belirlemek için 1 N NH4HCO M DTPA (ph 7.6) yöntemi önerilmi ştir (Elinç, 1988). M ı sra ve Pande (1974) Hindistan'da ph'lar ı , kireç içerikleri aras ı nda de ğ i şen topraklarda yapt ı klar ı çal ışmada 0.02 N EDTA yöntemini önermi şlerdir. Hakerlerler ve ark., (1989) Dixired çe ş idi şeftali a ğ açlar ı ndan kurulu bahçe topraklar ı n ı n ekstrakte edilebilir Fe içeriklerini belirlemek üzere yapt ı klar ı çal ışmada Çizelge 4. Araşt ı rma topraklar ı nda belirlenen ve varyasyon kaynaklar ına göre de ğ işimleri önemli bulunan özelliklerin AÖF testi ile incelenmesi Özellik Sararma düzeyleri Yeş il Hafif ye ş il Ş iddetli sar ı ph 7.33 b 7.79 a 7.76 a CaCO 3, 0.38 b 1.02 a 1.01 a P, mg kg a b a Sat ı r üzerinde bulunan ve ayn ı harfler ile belirtilen özellikler 5 düzeyinde farkl ı de ğ ildir. Çizelge 5. Deneme a ğaçlar ı n ı n toplam ve aktif Fe içerikleri ile araşt ı rma topraklar ı n ın ph ve CaCO 3 içerikleri aras ı ndaki ilişkiler Toprak Toplam Fe Bitki Aktif Fe ph (0-30) ** ph (30-60) "* ** CaCO 3 (0-30) ** *" CaCO 3 (30-60) ** ** **: p < 0.01 M DTPA (ph 7.3), M EDTA, M EDDHA, EDTA+NH4Oac (ph 4.65) ve 0.01 M EDTA+1 N (NH4)2CO3 (ph 8.6) yöntemlerinin yapraklar ı n aktif Fe içerikleriyle istatistiksel olarak önemli korelasyonlar verdi ğini ancak en yüksek korelasyonlar ı EDTA ve EDTA+NH4OAc yöntemlerinin gösterdi ğini bildirmi ş lerdir. Dan ışman (1981) Akdeniz bölgesinde turunçgillerin yo ğ un olarak yeti ştirildi ği topraklar ın al ı nabilir Fe içeriklerini belirlemek amac ı yla 10 yöntem üzerinde çal ış m ış ve 0.5 M EDTA yönteminin kullan ı lmas ı n ı n uygun olaca ğı n ı rapor etmi ştir. Houba ve ark., (1989) bitkide metabolik olaylara kat ı lan Fe+2'nin topraktaki içeri ğ inin belirlenmesinde topraklar ı n oksalik asit ve amonyum oksalat çözeltileriyle ekstrakte edilmesini ve ekstraktda belirlenen Fe fraksiyonunun " aktif Fe " oldu ğ unu bildirmi ş lerdir. Ara şt ı rmam ızdan al ı nan sonuçlar ile daha önceki y ı llarda yap ılan çal ış malar ı n sonuçlar ı birlikte değerlendirildi ğ inde, Bursa yöresi şeftali bahçesi topraklar ı için ara şt ı rmada incelenen 12 yöntemden 6' s ı uygulanabilir özellikte görülmü ştür. Bununla birlikte, a ğ açlar ı n sar ı l ı k gruplar ı na ba ğ l ı olarak topraklardan ekstrakte ettikleri Fe içerikleri aras ı ndaki fark ı n belirgin olmas ı (Çizelge 9), uygulanmalar ı n ı n kolay, çok k ı sa sürede sonuç al ı nmas ı n ı sa ğ lamalar ı, ucuz olmalar ı, kar ışı mlar ı nda zehirli maddeleri içermemeleri ve rutin analize uygun olmalar ı nedeniyle Y2 (0.05 M EDTA, ph 7), Y4 (1 M NH4HCO M DTPA, ph 7.6), Y5 (0.05 N HCI H2SO4) ve Y9 (aktif Fe) yöntemlerinin Bursa yöresi şeftali bahçesi topraklar ı n ı n al ı nabilir Fe içeriklerinin belirlenmesinde kullan ı lmas ı uygun görülmektedir. Ülkemiz topraklar ı n ı n al ı nabilir Fe içeriklerinin belirlenmesinde yayg ın olarak kullan ı lan DTPA+CaCl2+TEA yönteminin sar ı l ı k derecelerine göre değ i ş iminin düzenli ve de ğ erlendirilebilir olmad ığı (Çizelge 9) ve bu yöntemle belirlenen Fe'in bitkinin aktif Fe içeri ğ i ile önemli ili şki vermedi ği (Çizelge 10) görülmü ştür. Ara şt ı rmam ız ı n ve di ğ er çal ış malar ı n sonuçlar ı (Gediko ğ lu 1990b, Katkat ve ark. 1994, Eyüpo ğlu ve Talaz 1996, Ba şar 2000) ile birlikte değerlendirildi ğ inde mevcut yöntem ile şeftali bahçesi topraklar ı n ın Fe içeriklerinin belirlenmesine çok ihtiyatla yakla şı lmas ı n ı n gerekti ğ i anla şı lmaktad ı r. Bu çal ışman ı n sonuçlar ı na göre, bölgenin değ i şik yörelerinde di ğ er yayg ı n şeftali çe şitleri de dikkate al ı narak toprak analiz sonuçlar ı n ı yorumlamaya olanak tan ıyan s ı n ır de ğerlerinin belirlenmesini amaçlayan çal ışmalar ı n yap ı lmas ı n ı n önem ta şı d ığı dü şünülmektedir. Çizelge 6. Farkl ı düzeylerde sar ı l ık gösteren a ğ açlar ı n toplam Fe, aktif Fe, kimi makro ve mikro besin elementleri içerikleri ile belirlenen aktif Fe içeriklerinin sararma derecelerindeki farkl ı l ı klar ı n AÖF testi ile incelenmesi* mg kg-1 Ok mg kg-1 Sar ı l ı k düzeyi Toplam Aktif Fe Fe P K Ca Mg Mn Zn Cu Yeş il a Hafif ye ş il b Şiddetli sar ı b Değerler 3 tekerrür ortalamas ıd ı r. Sütun üzerinde bulunan ve ayn ı harflerle belirtilen uygulamalar 5 düzeyinde farkl ı de ğildir.

6 Çizelge 7. Farkl ı sar ı l ı k düzeylerindeki ağaçlarda belirlenen kimi makro ve mikro besin elementlerine ait varyans çözümleme sonuçlar ı Kareler ortalamas ı Varyasyon sd Toplam Aktif P K Ca Mg Mn Zn Cu kaynağı Fe Fe Genel 8 Sararma bd ** 0.00" 0.29bd 0.50" 0.08" 839.9" 9.51" 534.8" Hata 4 öd ; önemli de ğ il; *: p < 0.05 ; **: p < 0.01 Çizelge 8. Ara şt ı rma topraklar ı nda farkl ı yöntemler ile belirlenen Fe içeriklerinin sararma derecesi ve toprak derinli ğine bağ l ı varyans çözümleme sonuçlar ı Kareler ortalamas ı sd Y 1 Y 2 Y3 Y 4 Y5 Y 6 Y 7 Y 8 Y 9 Y10 Y 11 Y 12 Genel 17 Sararma " 14* 5372** 48** 1155* 3594" 67.4** 33.8** ** 0.002" 0.14bd 16.26** Derinlik " 1" 8353** 10* 260" 2902" 380.2** 9.6" d 0.02" 0.47bd 8.16* Sar.X Der " Obd 174" Odd 60" 809" 17.0bd 8.3" 16886" 0.00" 0.00" 1.57" Hata 2 öd ; önemli değ il; *: p < 0.05 ; **: p < 0.01 Çizelge 9. Ara şt ı rma topraklar ı nda de ğ işik yöntemler ile belirlenen Fe içeriklerinin sararma derecelerine göre de ğ işimlerinin AÖF testi ile incelenmesi (mg kg -1 ) Yön. Sararma düzeyleri Yeş il Hafif ye şil Şiddetli sar ı Y Y a b b Y a 3.16 b 4.23 ab Y a 4.46 c 5.74 b Y a b b Y Y a b b Y a b b Y a b Y Y Y a 3.05 b 3.06 b S ı ra üzerinde bulunan ve ayn ı harflerle belirtilen özellikler 5 düzeyinde farkl ı değildir. TARIM B İ L İ MLER İ DE RGI SI 2003, Cilt 9, S ayı 1

7 CO Çizelge 10. Farkl ı sar ı l ık derecelerindeki a ğaçlar ın toplam ve aktif Fe içerikleri ile ara şt ırma topraklar ında değ işik yöntemler ile belirlenen Fe içerikleri aras ındaki korelasyon katsay ı ları (r) Top.Fe Ak.Fe Y1 1 Y1 2 Y2 1 Y2 2 Y3 1 Y3 2 Y4 1 Y4 2 Y5 1 Y5 2 Y6 1 Y6 2 Y71 Y7 2 Y8 1 Y8 2 Y9 1. Y9 2. Y10 1 Y10 2 Y11 1 Y11 2 Y12 1 Ak.Fe 0.914** Y Y * Y * 0.763* -, Y * 0.895* * Y * 0.729* Y ** 0.808** - Y * 0.845** ** 0.919** 0.830** 0.846** Y ** 0.893** ** 0.851** 0.739* 0.734* 0.914** Y * ** 0.901** 0.726* 0.879** 0.891** 0.741* Y * 0.762* ** 0.682* 0.677* 0.763* * Y * Y ' 0.841** * 0.967** 0.686* 0.769* 0.833** 0.770* 0.831** 0.963** - Y * Y * 0.883** ** 0.956* 0.775* 0.844** 0.959** 0.871** 0.841** 0.883** ** - Y * 3.809** ** 0.822* 0.688* 0.848** 0.900** 0.910** 0.786* ** ** Y Y ' ** 0.707* - '0.708* 0_806** 0.891** * 0.860** - Y ** 0.881** * 0.944** ' 0.825** 0.815**0.801** 3.905** *-* ** 0.767* - - Y Y Y * * ' - Y * _ **.723* Y * ' * 0.715* 0.671* ' 0.868** ** * - Y * * 0.719* 0.715* ** 0_889** * 0.768* ** ** 1, 0-30 cm'den al ı nan toprak örnekleri 2, cm'den al ınan toprak örnekleri n 9 ; r 005: 0.666, r ca 0, C tl> D) 3 9 <D ni 5 aı ııı ni co. ıı.c 5: o. es o ı -o öı oı 3 cı el 3 ıo a> Çizelge 11. Ara şt ırma topraklar ında de ğ işik yöntemler ile belirlenen Fe içerikleri ile kimi toprak özellikleri aras ındaki ilişkilerin korelasyon katsay ıtar ı (r) Toprak Yöntemler özellikleri Y1 Y2 Y3 Y4 Y5 Y6 Y7 Y8 Y9 Y10 Y11 Y12 ph ** * ** * ** ** * CaCO ** ** ** * ** * Org. mad ** 0.572* 0.590* 0.478' 0.478* * --- n 18; r 0,05: 0.468, r 0.0 : CD 3 co rn O O_ C "F.1 - Cı> cr. 0

8 110 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 1 Kaynaklar Aktaş, M Tokat ve Amasya Illerinde Elma Yeti ştirilen Topraklar ı n Demir Durumu ve Bu Topraklarda Elveri şli Demir Miktar ı n ı n Belirlenmesinde Kullan ılacak Yöntemler Üzerinde Bir Ara şt ı rma. Ank. Üniv. Zir. Fak. Yay ı n No: 851. Aydemir, Bitkiye yaray ış l ı toprak demirinin belirlenmesinde değ i şik kimyasal sömürme yöntemlerinin kar şı laşt ı r ı lmas ı. Doğa Bilim Dergisi Vet. Hay./Tarm. Orm. Cilt 5. Ballinger, W. E., H. K. Bell and N. F Childers Peach nutrition. Ed.: N. F. Childers. In: Fruit Nutrition. Somerset Press Inc. Somerville. New Jersey. USA p. Ba şar, H. ve A. Özgümü ş De ğ işik demirli gübre ve dozlar ı n ı n şeftali a ğ açlar ı n ı n baz ı mikro besin elementi içerikleri üzerine etkisi. Tr. J. of Agri. and For., 23, Başar, H Bursa yöresi şeftali a ğ açlar ı nda görülen sar ı l ığa etkili etmenler üzerine bir ara şt ı rma. Turk. J. Agric. For., 24, Chapman, H. D. and P. F. Pratt Method of Analysis for Soils and Waters. Univ. of Calif. Div of Agric Sci. Dan ışman, S Akdeniz bölgesinde turunçgillerin yo ğ un olarak yeti ştirildi ği topraklar ın demir durumu ve bu topraklar ın al ı nabilir demir miktar ı n ı n belirlenmesinde kullan ı lacak yöntemler. Bahçe, 10 (1) Elinç, F Trakya Bölgesi Topraklar ı n ı n Demir Durumu ve Bu Topraklar ı n Yaray ış l ı Demir Kapsamlar ı n ı n Belirlenmesinde Kullan ılacak Yöntemler. TAEK Bilimsel Ara şt ırma ve İ nceleme No: 16, 40 s. Eyüpo ğlu, F. and N. Kurucu Plant Available Trace lron, Zinc, Manganese and Copper in Turkish Soils. Ed.: J. Ryan. Accomplishments and Future Challenges in Dryland Soil Fertility Research in the Mediterranean Area. ICARDA book, Eyüpoğlu, F. ve S. Talaz Klorotik Elma A ğaçlar ı na Topraktan Uygulanan Demirin Bakiye Etkisi. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, APK Dairesi Ba şkanl ığı, Toprak ve Su Kaynaklar ı Araşt ı rma Şube Müdürlü ğü Toprak ve Su Kaynaklar ı Araşt ı rma Y ı ll ığı Yay ı n No: 98. Gediko ğ lu, I. 1990a. Laboratuar Analizlerinin Gübre Önerilerinde Kullan ı lmas ı ve Halen Kullan ı lan Kriterler. Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğ ü, Ş anl ı urfa Ara ştırma Enstitüsü. Genel Yay ı n No: 57. Teknik Yay ı n No: 13. Şanl ı urfa. Gediko ğ lu, İ. 1990b. Ankara Yöresinde Armut A ğaçlar ı nda Görülen Mikro Besin Maddeleri Ncksanl ı klar ı n ı n Teşhisi ve Tedavisi. Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü, Toprak ve Gübre Ara şt ırma Enstitüsü Müdürlü ğ ü Genel Yay ı n No: 163, Rapor Serisi No: 85. Ankara. Hakerlerler, H., E. Rexroth und W. Höfner Evaluierung Verschiedener Extraktionsmethoden für pflanzenverfügbares Eisen zur Ermittlung Fe Versorgungsgrades von Pfirsich (Prunus persica L.) in verschiedenen Entwicklungss. Deutsch-Türkische Universitetspartnerschaft im Agrarbereich, september 1989 in Izmir. Hatipoğlu, F Orta Güney Anadolu Bölgesinde Elma Yeti ştirilen Yöre Topraklar ı n ın Demir Durumu ve Bu Topraklarda Elveri şli Demir Miktar ı n ı n Belirlenmesinde Kullan ılacak Yöntemler Üzerinde Bir Ara şt ırma. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı n No: 787. Houba V. J. G., J. J. Van Der Lee, I. Nowozamsky and I.Walinga Soil and Plant Analysis a Series of Syllabi. Dept of Soil Sci. and Plant Nutrition. Wageningen Agricultural University The Netherlands. John, M. K Influence of Soil Properties and Extractable Zinc on Zinc Availability. Soil Sci., 113 (3) Kacar, B Bitki ve Topra ğın Kimyasal Analizleri, Il. Bitki Analizleri. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı No: 453. Ankara. Kacar, B Toprak Analizleri. Ankara Üniv. Zirat Fak. E ğ itim Araşt ırma ve Geli ştirme Vakf ı Yay ı nlar ı No: 3. Katkat, A. V., A. Özgümü ş, H. Başar ve B. Alt ı nel Bursa yöresindeki şeftali a ğ açlar ı n ı n demir, çinko, bak ı r ve mangan ile beslenme durumlar ı. Turk. J. Agric. For., 18, Kick, H., H. Bürger und K. Sommer Gesamtgehalde an Pb, Zn, Sn, As, Cd, Hg, Ni, Cr und Co in Landwirtschaftlich und Gaertnerisch Genutzen Böden Nordhein Westfallens. Land Forschung., 33 (1) Lindsay, W. L Role of Chelation in Micronutrient Availability. In: The Plant Root and Environment. Ed.: E.W. Carson. University Press of Virginia, Charlottesville p. Lindsay, W. L. and W. A. Norvell Development of a DTPA soil test for zinc, iron, manganese and copper. Soil Sci. Soc. Amer. J. 42, Lott, W. L., J. P. Gallo and J. C. Medaff, Leaf analysis technique in coffee research. lbec. Research Inc. Il. 9, McClung, A. C. and W. L. Lott Mineral nutrient composition of peach leaves as affected by leaf age and position and the presence of fruit crop. Proc. Amer. Soc. Hort. Sci.. 67, McLean, E. O., M. R. Heddleson and R. L. Hallowaychuk Aluminium in soils. Soil Sci. Soc. Amer. Proc., 22, Misra, S. G. and P. Pande Evaluation of a suitable extractant for available iron in soils. Indian J. Agric. Sci., 44 (12) Navrot, J. and S. Ravikovitch Availability in calcareous soils Il. Relationship between available zinc and response to Zn fertilization. Soil Sci., 105, Olsen,S. R., C. V. Cole, F. S. Watanabe and L. A. Dean Estimation of Available Hosphorus in Soils by Extraction with Sodium Bicarbonate. US Dept of Agric. Cir Washington DC. Oserkowsky, J Quantitative relation between chlorophyll and iron in green and chlorotic pear leaves. Plant Physiol., 8, Özgümü ş, A Bursa Yöresindeki Şeftali A ğ açlar ı nda Görülen Klorozun Toprak ve Bitki Analizleri ile incelenmesi. Uludağ Üniv. Yay ı n No: 7, Richards, L. A Diagnosis and lmprovements of Saline and Alkaline Soils. U. S. Dept. Agr. Handbook 60. Soltanpour, P. N. and A. P. Schwab A new soil test for simultaneous extraction of macro and micronutrients in alkaline soils. Commun in Soil Sci. and Plant Ana., 8 (3) Tiwari, R. C.' and B. M. Kumar A suitable extractant for assessing plant available copper in different soils. Plant and Soil., 68, Trierweiler, J. F. and W. L. Lindsay EDTA-ammonium carbonate soil test for zinc. Soil Sci. Soc. Am. J., 33, İ letişim adresi : Haluk BA ŞAR Uluda ğ Üniv. Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü - Bursa Tel : Fax : E.mail : bhalukguludag.edu.tr