4.SINIF FEN TEKNOLOJİ DERSİ MADDEYİ TANIYALIM

Transkript

1 4.SINIF FEN TEKNOLOJİ DERSİ MADDEYİ TANIYALIM

2 KONULAR A. CEVREMİZDE SAYISIZ MADDE VARDIR 1. Maddeyi Niteleyen Özellikler 2. Nitelemek Ne Demek? 3. Maddelerin Nitelikleri ve Kullanım Alanları 4. Nesneleri Sınıflandırmak Kolay mıdır? 5. Madde, Cisim, Malzeme, Alet, Eşya B. MADDENİN HALLERİ 1. Katılar ve Sıvılar 2. Gazlar C. MADDENİN ÖLÇÜLEBİLİR ÖZELLİKLERİ 1. Kütle 2. Hacim

3 KONULAR D. MADDENİN DEĞİŞİMİ 1. İnsanlar İşleyerek Maddeyi Değiştirirler 2. Doğa Olayları Maddeyi Değiştirir E. MADDENİN ISI ETKİSİYLE DEĞİŞİMİ 1. Isınma ve Soğuma 2. Hâl Değişimi 3. Bozunma F. MADDELER DOĞADA KARIŞIK HALDE BULUNUR 1. Saf Maddeler 2. Karışımlar 3. Çözeltiler ve Çözünme G. KARIŞIMLAR AYRILABİLİR Mİ? 1. Süzme ve Yüzdürme 2. Mıknatısla Ayırma 3. Buharlaştırma

4 A. CEVREMİZDE SAYISIZ MADDE VARDIR

5 GENEL BİLGİ Evimizde, okulumuzda ve çevremizde bir çok madde ve bu maddelerden yapılmış çeşitli eşyalar görürüz. Bu maddelerden bazıları hiç bir değişikliğe uğramadan aynı şekilde kalmışken bazıları değişikliğe uğrayarak cisim, malzeme yada eşya haline getirmişlerdir.

6 MADDE Belli bir hacmi ve kütlesi olan her varlık bir maddedir. Taş, toprak, ağaç, metal, cam, plastik, kağıt, kum gibi varlıklar birer maddedir.

7 CİSİM Maddenin biçimlendirilmiş şekline cisim denir.bardak, silgi, kalem, kitap, bıçak, oyuncak, masa, ampul çeşitli maddelerden yapılmış cisimlerdir.

8 MALZEME Bir yada birkaç tanesini bir araya getirdiğimiz ve bir tüketim maddesine dönüştürdüğümüz maddeler malzemeleri oluştururlar. Un, tuz, su, maya gibi maddeler ekmeği oluşturan; kereste, çivi, tutkal gibi maddeler masayı oluşturan; çimento, kum, su gibi maddeler betonu oluşturan malzemelerdir.

9 EŞYA Evlerimizde, okulumuzda ve daha bir çok yerde kullandığımız koltuk, halı, sandalye, çanta, kalem, silgi, ayakkabı, gömlek gibi cisimler birer eşyadır

10 ALET Maddeleri şekillendirmek, bir el işini yada onarımı gerçekleştirmek için özel olarak yapılmış cisimlere alet denir. Pense, tornavida, çekiç, tığ, oklava, kepçe birer alettir.

11 Maddeyi Niteleyen Özellikler Çevremizde insanlar, hayvanlar, dağlar, ağaçlar, taşıtlar, eveler, taş, toprak gibi milyonlarca sayıda canlı yada cansız varlık görürüz. Canlı yada cansız olsun tüm bu varlıklar birer maddedir.

12 Maddeyi Niteleyen Özellikler İşinde bulunduğumuz evremde hacmi ve kütlesi bulunan her varlık bir maddedir. Maddeleri ve maddelerden yapılmış cisimlerin özelliklerinin duyu organlarımızla algılıya biliri

13 Maddeyi Niteleyen Özellikler Çileğin tadını yiyerek anlayabiliriz. Kolonyayı kokusundan anlaya biliriz. Mermerin sertliğini dokunarak anlaya biliriz. Duyu organlarımızla aldığımız maddeleri saydamlık-opaklık-matlık, sertlik- yumuşaklık, esneklik- berklik, salamlık- kırılganlık gibi özellikleriyle niteleriz.

14 Maddeyi Niteleyen Özellikler SAYDAMLIK OPAKLIK Işığı geçiren maddelere saydam, ışığı geçirmeyen maddelere opak maddeler denir. Cam, su, bazı plastik maddeler, hava saydam maddelerdendir. Tahta, demir, kitap, duvar, çelik tencere gibi maddeler ise opak tır

15 Maddeyi Niteleyen Özellikler SAYDAMLIK OPAKLIK Bazı badeler ise ışığı tam olarak geçirmezler. Bu tür maddelere yarı saydam maddeler denir. Buzlucam, defter yaprağı, şeffaf poşetler, ışıklandırmada kullanılan kapaklar yarı saydam maddelere birer örnektir

16 Maddeyi Niteleyen Özellikler SAYDAMLIK OPAKLIK

17 Maddeyi Niteleyen Özellikler PARLAKLIK-MATLIK Altın, gümüş, çelik çaydanlık, mermer, cilalı mobilya gibi cisimler parlak; halı yazı tahtası, silgi, kumaş gibi cisimler mat tır.

18 Maddeyi Niteleyen Özellikler PARLAKLIK-MATLIK

19 Maddeyi Niteleyen Özellikler SERTLİK-YUMUŞAKLIK Çevremizde gördüğümüz ve kullandığımız madde yada cisimlerin bazıları sert, bazıları yumuşaktır. Taş, demir, tahta gibi cisimler sert, hamut, sünger, pamuk, lastik gibi cisimler yumuş

20 Maddeyi Niteleyen Özellikler SERTLİK-YUMUŞAKLIK

21 Maddeyi Niteleyen Özellikler ESNEKLİK-BERKLİK Lastik gibi maddelere kuvvet uygulayarak şekilden şekle sokabiliriz. Ancak esnek maddeler kuvvetin etkisi kalktığında eski şekillerine döner. Bu tür maddelere esnek maddeler denir.

22 Maddeyi Niteleyen Özellikler ESNEKLİK-BERKLİK Sünger, paket lastiği gibi maddeler esnektir. Esnemeyen maddelere berk maddeler denir. Kurşun kalem, mermer vazo, cam sürahi gibi berk maddeler esnetildiği zaman kırılırlar

23 Maddeyi Niteleyen Özellikler ESNEKLİK-BERKLİK

24 Maddeyi Niteleyen Özellikler SUYU GEÇİREN-SUYU GEÇİRMEYEN Bazı maddeler suyu geçirmezler. Bu tür maddeler suyun geçmemesi gereken durumlar. Şemsiye, sereyi örten naylon, su koyduğumuz bardak, çatıyı örten kiremit bu amaçla kullanılır. Pamuk ve yünden yapılmış kumaşlar, toprak ve kum suyu geçiren maddelerdir. Şemsiyenin malzemesi suyu geçirmez.

25 Maddeyi Niteleyen Özellikler SUYU GEÇİREN-SUYU GEÇİRMEYEN

26 Maddeyi Niteleyen Özellikler SUYU GEÇİREN-SUYU GEÇİRMEYEN

27 Maddeyi Niteleyen Özellikler KOKULU-KOKUSUZ Çevremizde kokulu ve kokusuz bir çok madde bulunur. Çiçek, meyve, kolonya, parfüm kokusu güzel;çöp kanalizasyon kokusu gibi kokular kötü kokulara örnek verile bilir. Bazı maddeleri kokularından tanıya biliriz

28 Maddeyi Niteleyen Özellikler KOKULU-KOKUSUZ Hava, su, şeker, tuz, pirinç, can, demir, altın gibi bir çok maddelerin kokusu yoktur. Bu maddeleri koklayarak tanıyamayız. Çiçekler güzel kokarlar.

29 Maddeyi Niteleyen Özellikler KOKULU-KOKUSUZ

30 Maddeyi Niteleyen Özellikler KATI-SIVI Katı yada sıvı bir çok madde vardır. Kalem, sıra, cam, taş, odu, kömür, duvar, çanta, kitap gibi maddeler katı maddelerdir. Su, sıvı yağlar, kolonya, benzin, meyve suyu, süt, sirke gibi maddeler ise sıvı maddelerdir. Bu maddeleri görerek yada dokunarak tanıya biliriz. Su sıvı bir maddedir.

31 Maddeyi Niteleyen Özellikler PÜRÜZLÜ-PÜRÜSSÜS Bazı madde yada elimizle dokunduğumuzda pürüzlü yada düzgün olduğunu anlaya biliriz. Taşın, tuğlanın, toprağın, ağaç gövdesinin, zımparanın yüzeyi pürüzlüdür. Cilalı bir masanın, camın, toprağın, televizyon ekranının, yere döşenmiş seramiğin yüzeyi pürüzsüzdür. Ağaç gövdesi pürüzlüdür.

32 Maddeyi Niteleyen Özellikler PÜRÜZLÜ-PÜRÜSSÜS

33

34 Maddenin Halleri Doğada maddeler katı, sıvı ve gaz olmak üzere 3 halde bulunurlar

35 Maddenin Halleri 1- KATI MADDELER Belirli bir şekli ve hacmi olan maddelere katı maddeler denir. Dışarıdan bir etki olmadıkça katı maddelerin şekli ve hacmi değişmez. Taş, tuğla, tahta, silgi, kaşık, çatal, kitap, masa, televizyon gibi madde ve cisimler katı maddelerdendir.

36 Maddenin Halleri 1- KATI MADDELER

37 Maddenin Halleri 2- SIVI MADDELER Kullandığımız su, akarsular, göller, denizler, sıvı yağlar, meyve suları, süt, benzin, sirke gibi maddeler sıvı maddelerdir. Sıvı maddelerin belli bir şekli yoktur. Bu nedenle konuldukları kabın şeklini alırlar. Hacimleri bellidir. Ancak ısı etkisiyle hacimleri değişebilir. Sıvı maddeler akışkanlık özelliğine sahiptir. Sıvı olmadıkları halde sıvı gibi akan maddelerde vardır.

38 Maddenin Halleri 2- SIVI MADDELER Toz şeker, tuz un, toz deterjan, ince kum gibi maddeler konuldukları kabın şeklini alırlar. Bir kaptan başka bir kaba sıvı gibi aktarıla bilirler. Bu tür maddelerin sıvı gibi görünmelerinin nedeni çok küçük taneciklerden oluşmalarıdır

39 Maddenin Halleri 2- SIVI MADDELER

40 Maddenin Halleri 3-GAZ MADDELER Soluduğumuz hava, yakıt olarak kullandığımız doğal gaz ve likit petrol gazı ( LPG), kolonyanın, parfümün, soğanın kokusu, su buharı gaz halindeki maddelerdendir. Gaz maddelerin belirli bir hacmi yoktur. Gaz maddeler bulundukları kabı ve ortamı tamamen doldururlar.

41 Maddenin Halleri 3-GAZ MADDELER Diğer bir özelliği de sıkıştırıla bilmeleridir. Örneğin araba lastiklerinin, topların içinde sıkıştırılmış hava bulunmaktır. Makas, cetvel, silgi, kalem, kalem tıraş katı maddelerdir. Su, sıvı yağ, sirke, süt sıvı maddedir.hava gaz maddelerden oluşmuş bir karışımdır. Şeker, tuz ve çay gibi maddeler sıvı maddeler gibi akışkandırlar.

42 Maddenin Halleri 3-GAZ MADDELER Yakıt olarak kullandığımız mutfak gazının sıkıştırılarak sıvı haline getirildiği, havayla temas ettiğinde tekrar gaz haline geddiğini BİLİYORMUYDUNUZ? BİLELİM Tüm spreyler çakmaklardaki gaz maddeler sıkıştırılarak sıvı hale getirilmişlerd

43 Maddenin Halleri GAZ MADDELER

44

45 Maddenin ölçülebilir özellikleri KÜTLE Madde miktarının bir ölçüsüdür. Aynı büyüklükteki maddeler, farklı kütlelere sahip olabilir. Maddenin büyüklüğü kütlesini tahmin etmede yanıltıcı olabilir. Maddelerin kütlelerini doğru ve tam ölçmek için eşit kollu terazi adı verilen alet kullanılır.

46 Maddenin ölçülebilir özellikleri KÜTLE

47 Maddenin ölçülebilir özellikleri KÜTLE Sıvıların kütlesi, katılarda olduğu gibi eşit kollu teraziyle tartılarak öğrenilebilir. Açık pekmez veya tahin satılan dükkânlarda önce boş kap tartılır. Bu tartım sonucu elde edilen değer, kabın darasını verir. Sonra kap pekmez veya tahin ile doldurularak yeniden tartılır. ikinci tartımın sonucu pekmez ile kabın brüt kütlesidir. Brüt kütleden dara çıkarılırsa net kütleye ulaşılır

48 Maddenin ölçülebilir özellikleri KÜTLE Katıların kütlesini ölçmek sıvılara göre daha kolaydır. Sıvıların kütlesini ölçmek gazlara göre daha kolaydır.

49 Maddenin ölçülebilir özellikleri KÜTLE Havası boşaltılmış bir topu tartalım. Aynı topu havayla şişirerek yeniden tartalım. iki tartım sonucunu birbirinden çıkardığımızda bulduğumuz fark, topun içindeki havanın kütlesidir.

50 Maddenin ölçülebilir özellikleri HACİM Sıvıların hacmini ölçmek için dereceli silindir veya ölçülü kaplar kullanılır. Sıvı ölçmede kullanılan kabın üzeri eşit aralıklarla çizilmiştir. Sıvı maddeleri ölçerken dereceli kabın düz bir zeminde olması gerekir.

51 Maddenin ölçülebilir özellikleri HACİM Sıvı madde dereceli silindir veya ölçülü kaba doldurulur. Sıvının hacmini, bu kapların üzerindeki çizgiler ve rakamlar yardımıyla ölçeriz. Bu kaplar, düzgün şekilli olmayan maddelerin de hacmini ölçmemizi sağlar

52 Maddenin ölçülebilir özellikleri HACİM

53 Maddenin ölçülebilir özellikleri HACİM Marketten alınan süt veya meyve suyu paketinin üzerinde 1 litre ya da 1000 mililitre yazmaktadır. Sıvı maddelerin hacmini ölçmek için litre (L) adı verilen ölçü birimi kullanılır. Küçük meyve suyu kapları ya da süt paketleri üzerinde 200 mililitre (ml) gibi hacim gösteren değerler görürüz.

54 Maddenin ölçülebilir özellikleri

55

56 Maddenin değişimi Bardaktan gözlüğe kadar birçok eşya üretiminde kullanılan cam hangi maddeden elde edilir??

57 Maddenin değişimi Vitaminler, besinlerde doğal olarak bulunmaktadır. Besinlerde bulunmasına rağmen tablet hâlindeki yapay vitaminlerin kullanılmasının sebebi nedir?

58 Maddenin değişimi Buz iyi ki Dipte Değil!

59 Maddenin değişimi İnsanlar İşleyerek Maddeyi Değiştirirler Nesnelerin üretiminde amaca uygun madde kullanılır. Uygun madde kullanılmazsa o nesne işe yaramaz. Bu nedenle yaşantımızı kolaylaştıran nesnelerin yapımında uygun maddeler seçip bunları işlememiz gerekir

60 Maddenin değişimi İnsanlar İşleyerek Maddeyi Değiştirirler İşlenmiş Maddeler Taş, toprak, odun, sebze, meyve ve tahıl doğada bulunan maddelerden bazılarıdır. Doğal madde olarak adlandırılan bu maddeler çeşitli ürünler elde edilirken ham madde olarak kullanılır.

61 Maddenin değişimi

62 Maddenin değişimi Doğa Olayları maddeleri Değiştirir. Yağmurun aşırı yağması sonucu oluşan sel, karşısına çıkan taş ve toprağı sürükler. Dereler ve akarsular da yataklarından kopardıkları taşı ve toprağı sürükleyerek yeryüzünü şekillendirir. Akarsuların taşıdığı çakıl ve kum parçaları çarptıkları kayaçları aşındırır. Özellikle yumuşak kayaçlar, sert olanlara göre daha çabuk aşınır.

63 Maddenin değişimi Doğa Olayları maddeleri Değiştirir. Rüzgâr da yağmur gibi doğada aşınmaya sebep olmaktadır. Rüzgâr, bitki örtüsü az olan, kurak ve verimsiz alanlarda daha çok etkilidir

64 Maddenin değişimi PERİ BACALARI

65

66 Hal Değişimi Maddeler ısı etkisi ile hal değiştirebilirler. Su yeterince soğuduğunda donar, buz halini alır. Buz suyun katı halidir. Çeşmeden akan su, dereler, göller ve denizler suyun sıvı haline örnektir. Kaynamakta olan çaydanlıktan çıkan su buhar ise suyun gaz halidir. Dondurma ve çikolata sıcağın etkisi ile erimeye başlar.

67 Hal Değişimi Erime ve Donma : Katı bir maddenin sıvı ısı alarak sıvı hale gelmesine erime denir. Sıvı bir maddenin ısı kaybederek katı hale gelmesine donma denir. Erime ve donma birbirinin tersidir. Katı haldeki çikolatayı ısı etkisi ile eritip kalıplara döktüğümüzde çikolata ısı kaybeder. Donar ve tekrar katı hale gelir.

68 Hal Değişimi Buharlaşma ve Yoğunlaşma: Sıvı bir maddenin ısı etkisiyle gaz haline gelmesine buharlaşma denir. Çaydanlıkta kaynayan sudan çıkan buhar suyun gaz haline iyi bir örnektir.

69 Hal Değişimi Buharlaşma ve Yoğunlaşma: Gaz halindeki bir maddenin ısı kaybederek tekrar sıvı hale gelmesine ise yoğunlaşma denir. Çaydanlıktan çıkan su buharına soğuk tencere kapağını tuttuğumuzda su buharı tencere buharında ısı kaybeder ve su damlacıkları oluşur.

70 Hal Değişimi Bozunma Doğada bazı katı maddeler ısı etkisiyle sıvı hale geçebilirken, bazı maddeler geçemezler. Örneğin şeker, tuz, un gibi maddeler ısıtıldığında farklı bir maddeye dönüşür. Bu olaya bozunma denir. Bir tüp içine koyduğumuz şeker ispirto ocağında ısıttığımızda bozulma olayını gözlemleyebiliriz

71

72 Maddeler doğada karışık halde bulunur SAF MADDELER Bakır bir teli makasla kesiniz. Kesebildiğiniz en küçük parçaya büyüteçle baktığınızda ne görüyorsunuz? Kestiğiniz tüm parçalar bakır mı? Bakır, tek bir maddeden oluşmuştur. içinde kendinden başka madde bulunmaz. Bu şekilde oluşan maddeler saf maddelerdir. Kestiğiniz bakır telin en küçük parça

73 Maddeler doğada karışık halde bulunur

74 Maddeler doğada karışık halde bulunur KARIŞIMLAR Deniz, dağ ve toprak gibi görebildiğimiz pek çok şey karışımdır. Benzin, gazyağı, motorin gibi maddeleri elde ettiğimiz ham petrol de bir karışımdır. Karışımlar,birden çok saf maddenin bir araya gelmesiyle oluşur.

75 Maddeler doğada karışık halde bulunur KARIŞIMLAR Maddeler bir araya gelerek sayısız karışım oluşturabilir. Bilinen pek çok karışım türü vardır.

76 Maddeler doğada karışık halde bulunur KARIŞIMLAR Katılar hem kendi aralarında hem de sıvı ve gaz hâlinde bulunan maddelerle bir araya gelerek karışım oluşturabilirler. Bu durum sıvı ve gaz hâlinde bulunan maddeler için de geçerlidir.

77 Maddeler doğada karışık halde bulunur

78 Maddeler doğada karışık halde bulunur ÇÖZELTİLER VE ÇÖZÜNME Çay dolu bir bardağa bir kaşık toz şeker atıp karıştırırsak ne gözlemleriz. İçine şeker atılan çayın tadı niçin değişir? İçtiğiniz şekerli çay bir çözeltidir. Çay, şekeri çözmüş; şeker ise cözünmüştür

79 Maddeler doğada karışık halde bulunur ÇÖZELTİLER VE ÇÖZÜNME Kullandığımız çay yapraklarından gelen bazı maddeler de çaya renk katmıştır. şeker suda çözünür. Sizce bir miktar kumu suyun içine atsak kum suda çözünür mü?

80 Maddeler doğada karışık halde bulunur ÇÖZELTİLER VE ÇÖZÜNME Çözeltilerin çoğu sıvıdır, fakat katı ve gaz hâlinde bulunan çözeltiler de vardır. Çözeltilerdeki katı maddeler, çok küçük parçalar hâlinde sıvının içinde dağılır. Çözeltileri hazırlamak için genellikle su kullanılır.

81 Maddeler doğada karışık halde bulunur

82

83 Karışımlar Ayrılabilir mi? SÜZME VE YÜZDÜRME Sıvıları içindeki çözünmemiş katılardan ayırmak için süzerek ayırma yöntemi uygulanır. Süzme işleminde katı parçaları geçirmeyen, sadece sıvıyı geçirebilen süzgeçler kullanılır. Süzmede kullanılan süzgecin gözenekleri, katı tanelerinden daha küçük olmalıdır. Böylece sıvı, katı parçacıklarından kolaylıkla ayrılabilir

84 Karışımlar Ayrılabilir mi? SÜZME VE YÜZDÜRME Suda çözünmeyen katı maddeleri ayırmak için süzme yönteminden başka yüzdürme yöntemi de kullanılır. Bu yöntemle yüzeyde kalan madde karışımdan kolaylıkla ayrılabilir.

85 Karışımlar Ayrılabilir mi? Ispanak yapraklar suda yüzer Çayın demini süzgeç yardımıyla süzeriz.

86 Karışımlar Ayrılabilir mi? MIKNATISLA AYIRMA Yere dökülen toplu iğneleri nasıl toplamayı düşünürsünüz? Tek tek toplamak oldukça uğraştırıcı olabilir. Ayrıca toplarken elimize de batabilir. Bu zor işi mıknatıs kullanarak kolaylaştırabilirsiniz. Demir doğrama atölyelerinde demir parçalarını hurdaların arasından ayırmak için de mıknatıs kullanılır

87 Karışımlar Ayrılabilir mi? MIKNATISLA AYIRMA Mıknatıs; demir, nikel gibi maddelerden yapılan toplu iğne, çivi vb. cisimleri çeker. Kumaş, cam, tuz, şeker, kâğıt,tahta, kükürt, seramik, plastik gibi maddeleri çekmez Karışımları oluşturan maddelerden biri, mıknatıs tarafından çekiliyorsa mıknatısla ayırma yöntemi uygun bir seçimdir.

88 Karışımlar Ayrılabilir mi?

89 Karışımlar Ayrılabilir mi? BUHARLAŞTIRMA Aslında buharlaşma, biz farkında olmadan meydana gelmektedir. Kurumaya bırakılan bardak, çatal, kaşık ve pencere camının yüzeylerinde bazı lekeler oluşur. Bu lekelerin nedeni, suda çözünmüş hâlde bulunan çeşitli maddelerdir.

90 Karışımlar Ayrılabilir mi? BUHARLAŞTIRMA Buharlaştırma yöntemi, sıvının içinde çözünen katı maddeyi ayırmak için sıvının uzaklaştırılmasıdır.örn: Kış mevsiminde kurutmak için balkona asılan çamaşırlardan buhar çıktığını farketmişsinizdir.

91 Karışımlar Ayrılabilir mi?