KOORDİNASYON. Dr. Figen ALTAY Hacettepe Üniversitesi SPOR BİLİMLERİ FAKÜLTESİ ANKARA

Transkript

1 KOORDİNASYON Dr. Figen ALTAY Hacettepe Üniversitesi SPOR BİLİMLERİ FAKÜLTESİ ANKARA

2 Koordinasyon, koordinatif özelliklerinin alt bileşenlerinin gelişiminde öğrenme süreçleri ve biyolojik olarak da merkezi sinir sistemi ile iskelet kaslarının işbirliğinin mükemmeliğini sağlanmasıdır. Koordinatif özellikler zamana bağlı olarak gelişir ve değişen dönemlerde hızlanılır. Kendiliğinden gelişmez.

3 KOORDİNATİF ÖZELLİKLER Koordinatif özelliklerin kendiliğinden gelişmemesi ama gelişebilir ve biz antrenörler tarafından geliştirilebilir olması önemlidir.

4 KOORDİNATİF ÖZELLİKLER Gelişebilir konuma gelen koordinatif yetilerin geliştirilebilmesi için sinir kas ilişkisini farklı boyutlarda uyaracak etkinliklerin gerçekleştirilmesi bir zorunluluktur. Örneğin, top ile ilgili hareketleri beceri düzeyinde gerçekleştirmenin mekanizması; koordinatif özellikleri oluşturan alt özellikleri (yetileri) geliştirmekten geçer.

5 Bu yetileri geliştirmediğimizi var sayarsak neler *eğitim eksikliği *futbolda oyuncunun topla ilişkisinin yetersizliği OLABİLİR? *basketbolda oyun içinde rakip baskısı altında ve oyunun gerekli kıldığı durumlarda değişen durumlarda topu amaca uygun kullanamama, * Atletizmde 3 adım atlamada sağ sol adım ritmi, senkron eksikliği,

6 Tüm bu eksiklikler teknik becerilerin oyun içinde kullanımda ortaya çıkabilir. Oyun alanında, sahada,salonda farklı boyut getirebilme yada oyunda durmadan değişen durumlara uyum sağlayabilme birçok etmene bağlıdır. İşte bu etmenlerin oluşumu algısal motor gelişim temelli koordinatif özelikleri oluşturan bileşenlerdedir. Bunlara YETİ de denilmektedir.

7 Bu bileşenler Hirtz e göre ; Kinestetik Ayrımlama ( Bedensel algı yolu ile ayırt etme yetisi Mekan Uyumu /Oryantasyon (Boyutsal yön belirleme yetisi) Denge Yetisi Tepki Yetisi Ritim Yetisi

8 Kinestetik -Ayrımlama Yetisi: Genel anlamda, bir hareketi en ekonomik ve en iyi bir şekilde yapabilmeyi içerir. Kinestetik bilgiler görsel, dokunsal, işitsel reseptörler algılanmaktadır. Kas ve kirişlerden gelen bilgilendirmeler bir hareketin yapılmasına ilişkin farklılaştırmalara neden olur.

9 Uygun eklem açısında, zamana uygun olarak kasın amaca göre gerilmesi ve hareketin gerçekleşmesini sağlamaktadır. Beceri kalitesine ilişkin bir gelişim özelliğidir. Hareketin bedensel olarak hissedilmesi/ içsel bir geribildirim olması gerekmektedir. Antrenörün doğru hareketi göstermesi önemlidir. Asıl önemli olan çocuğun doğru hareketi vücudu ile hissedebiliyor ve bunun sonucu düzeltme için çabalamasıdır.

10 Antrenör çocuğun modeli beceriye dönüştürecek gelişim düzeyini aşmayan hareket deneyimlerine ortam hazırlamak ve deneyimlerini kullanarak hareketi farklılaştırma sağlamalıdır. Kinestetik -Ayrımlama Yetisi 8-10 yaş arasında büyük gelişim gösterdiği 13 yaşa kadar uzadığı,

11 Mekan Uyumu /Oryantasyon (Boyutsal yön belirleme yetisi) Hareketlerin en, boy ve yükseklik boyutunu kavrama anlamına gelmektedir. İşitsel,görsel uyaranlarla beslenir. Oyun sahasının her bölgesinde o bölgeye uygun temel teknik becerileri taktik davranış bütünlüğü içinde yerine getirme çalışmaları yapılmalıdır.

12 Mekan Uyumu /Oryantasyon (Boyutsal yön belirleme yetisi) Kale atışlarındaki çalışma örnekleri Mekan -Oryantasyon yetisinin gelişim yaşının 6-15yaş, en yoğun çalışılması 7-9 sıçramalı bir gelişim, 10-12yaş, ikinci bir gelişim dönemleridir. 16 yasa kadar gelişim devam eder.

13 Denge Yetisi: Vücüdu dengede tutma ve bunu devam ettirme özelliğidir. Ağırlık merkezi değişimleri ve dayanma alanlarının (destek noktaları) darlığı,değişimi nedeniyle sürekli bozulma eğiliminde olan vücudun hareketleri yapabilmek için gereken pozisyonu sağlanması

14 Vücudu statik ve dinamik dengede tutabilmeyi içerir. Statik Denge: İnsan vücudunun dengesini belli bir yerde ya da pozisyonda sağlama yeteneğidir. Dinamik Denge: Hareket ederken dengeyi sağlama yeteneğidir. Objeyle Dengeleme: Bir araçla hareket yaparken ya da ek bir araç kullanırken dengeyi sağlama yeteneğidir.

15 Dengenin değişen çevre şartlarında sağlanmasında Denge yetisinin nin gelişim yaşı yaş daha hızlı geliştiği, 6-15 yaş arasında denge yetisinin geliştiği ve korunduğu dönemdir.

16

17 Tepki Yetisi: Bir veya birden fazla uyarıya karşı çabuk ve uygun bir şekilde hareket etmedir. Sürenin kısalığı tepki yetisinin gelişimi ile ilgilidir. Basit ve karmaşık tepki olarak ikiye ayrılır.

18 Tepki Yetisi: Basit tepkiler de yapılacak hareket bilinmektedir **sürat antrenmanında düdük ile çıkış yapmak**. Karmaşık tepkiler ise bir çok uyarıya karşılık en iyi en doğru yolu seçme durumudur. **rakibe engel olmak, takım arkadaşına yardımcı olmak gibi** Tepki Yetisi gelişim yaşı 8-10 yaş en yoğun çalışmaların olduğu, 7-18 yaş arasında daha gelişmektedir.

19 Ritim Yetisi: Hareketin mekan boyutu içerisinde akıcı ve dinamik değişimlere göre hareket (hareket ritmi) edebilme özelliğidir. Hareketin içindeki ritmi algılayıp ya da öğrenilmiş hareketlerin ritmini ayrı ayrı algılanması, sergilenmesi.

20 Ritim Yetisi: Ritim yetisi zamanın farkında olma yetisidir. Burada işitsel ve görsel algılama beraberdir. kesik kesik olmayan hareket becerileri ritim yetisi ile ilgilidir. Ritim yetisinin gelişim yaşı 8-9 yaş hızlı, 6-15 yaş aşamalı geliştiği bilinmektedir.

21 ALGILAMA DEĞERLENDİRME GERÇEKLEŞTİRME Duyu organları arcılığı ile algılama Duyusal alıcılar (MSS için) alıcılar Merkezi sinir sistemi Motorik (MSS den) İskelet kasları aracığı ile hareketin gerçekleştirilmesi Algı alımı ve algıların İstek ve motivasyon Hareketin uygulanması Ayrımlaştırılması Karar vermeye yönlendirme

22 Hareket sırasında kas gruplarının kontrol edilmesi ve istenilen hareketin amacına uygun bir biçimde yapılabilmesi MSS ne ve sinirsel merkezlere bağlıdır.bu merkezlerden ; refleksleri omurilik hareket ve karmaşık becerileri beyin, kasılmayı omurilikteki alt nöronlar, kasılmaların sırasını ve düzenini beyindeki üst nöronlar oluşturur ve programlamaktadırlar.

23 KOORDİNASYON VE HAREKET Koordinasyon, bir fiziksel beceri olarak kişiye alıştırmaları başarılı ve doğru biçimde kullanmasını sağlayacak şekilde bedenin algılarını kullanabilmeyi sağlar.

24 KOORDİNASYON VE HAREKET Sinir sistemi ve iskelet kasların işbirliği içersindeki iletişimi olan koordinasyon; sürat, kuvvet, ve dayanıklılık ile birlikte başarılı bir spor performansında önemli bir rol oynar.

25 Mathews (1973) değişik hareketleri bir kalıpta birleştirme yeteneği olarak tanımlamıştır. Singer (1980) ise, karmaşık bir harekette gereken bağımsız vücut parçalarını kontrol edebilme ve bu parçaları aynı amaca yönelik olarak birleştirebilme özelliği olarak açıklamaktadır. Buna benzer bir yaklaşımla Hollman ve Hetinger de (1980), hedeflenen hareket için merkezi sinir sistemi ile iskelet kas sisteminin uyum içinde etkileşimi olarak tanımlamışlardır

26 Hirtz, koordinasyon yapısındaki beş yetiyi ; * mekan-oryantasyon yetisi *denge yetisi, *tepki yetisi, * Kinestetik Ayrımlama yetisi *ritim yetisi, önemini özellikle çocukluk döneminde farkındalıktan öte çalışılması gerektiğini vurgulamıştır(1980).

27 KOORDİNASYON ÖZELLKİLERİ *Spor pedagojisinde koordinasyon kavramı için sık sık beceri ve bazen de çeviklik terimleri de kullanılmaktadır. *Tekniği belirleyen en önemli faktördür. *Koordinasyonda hareketin akışı ile ilgili fiziki yasalar, hareketi gerçekleştiren agonist ve antogonist kasların antrenmanlık derecesi ve kulakta bulunan denge merkezinin uyum düzeyidir.

28 KOORDİNASYON ÖZELLKİLERİ *Bir spor branşının akılda kalıcı,seri, güvenli,amacına uygun yapılması da koordinasyonun özelliklerindendir *Koordinasyon kalitesi ne kadar iyiyse;hareket amacına o kadar uygun ve kısa yoldan ulaşılır *Sporda birçok farklı hareketin seri bir şekilde birbiriyle uyum içinde yapılması da koordinasyonun bir ürünüdür. Cimnastik de takla-360 derece burgu-çember vb.

29 KOORDİNASYONUN SINIFLANDIRILMASI I.Sınıflama Genel Koordinasyon: Hareket becerilerinin bütününün gelişmesini kapsar. Denge, tepki zamanı, hareket sürati gibi. Herhangi bir motor görevin hareketlerini ortaya çıkaran becerilerdir. Özel Koordinasyon: Spor dalına göre geliştirilen, yapılan spor türünün hazırlığı niteliğindedir. Örneğin; Futbolda çeşitli duruşlarda topu tutma becerisi, Futbolda belirtilen bir zaman süresi içinde ayak iç pas hareketini uygun bir biçimde yapabilme becerisi.

30 II. Sınıflama Kapalı Beceri Koordinasyonu, teknik becerilerdir. Bir stillde yüzme, bisiklete binme, halterde ağırlık kaldırma. İnce bir hareket koordinasyonu gerektirir. Açık Becerilerin Koordinasyonu, hareketin yapılışına göre ip uçları bulunmayan yeni hareketlere göre motor programlar seçilmektedir. Oyun sporlarında daha çok görülmektedir.

31 III.Sınıflama Motor kas gruplarının büyük kas gruplarınca gerçekleştirilmesi halinde ortaya çıkan koordinasyon türüne olarak kaba koordinasyon, Daha küçük kasların çalışmasıyla ortaya çıkan koordinasyona da ince koordinasyon olarak tanımlanmaktadır..

32 IV. Sınıflama Bompa (1998) ya göre ise, koordinasyonu üç alt başlıkta ele almaktadır. Bunlar, 1- süratte koordinasyon, a.zaman ve tempo b.basit tepki ve hareket süresi c.bireysel beceri ve hareketleri uyarlama süresi 2- kuvvette koordinasyon 3- dayanıklılıkta koordinasyondur.

33 Koordinasyonu Etkileyen Faktörler Koordinasyonun gelişimini etki eden ve sınırlayan etmenlerin oluşu becerinin zorluğunu,hareketin doğruluğu etkilemektedir. Düşünme (Sporsal Zeka): Sporsal zeka, esnek ve çabuk düşünme, ayrımlaştırma, motor, görsel ve duyusal alıcılarla toplanan bilginin seçilmesi işlemidir. Duyusal Organların İncelik ve Sürekliliği: Kassal kasılmanın akışı ve düzeninde olduğu kadar kinestetik ön alıcılar önemli etmenlerdir. Düzenli antrenman hareket alıcılarını iyileştirir ve hareketlerin koordineli,sürekli, etkin ve çabuk gerçekleştirilmesini sağlar.

34 Koordinasyonu Etkileyen Faktörler Motor Deneyim: Koordinasyon yeteneğindeki ya da çabuk öğrenme yeteneğinde belirleyici etmeni oluşturur. Diğer Motorik Becerilerin Gelişim Düzeyi: Sürat, kuvvet, dayanıklılık veya esneklikte gerçekleşen yetersiz gelişim koordinasyonun yetkinleşmesinde sınırlayıcıdır.

35 Koordinasyonu Etkileyen Faktörler Çözümleme Yeteneği: Kinestetik alıcılarla duyu organlarıyla hareketin algılanıp oluşturulmasıdır. Kinestetik Algılama: Kinestetik alıcılar kas kirişlerinde bulunur. Bunlar ekstremitelerin durumları hakkında bilgi verir. Dokunarak Algılama: Deride bulunan alıcılar lokal olarak şekil ve madde yüzeyi ile ilgili bilgi verir. Görerek Algılama: Görme alıcıları yakınlığı veya uzaklığı tahmin etmede, yeni hareketlerin izlenerek bilgi edinilmesinde rol oynar. Duyarak Algılama: İşitsel alıcıları hareketin başlangıç, bitiş, hareketin süresi hakkında bilgi verir. Atletin düdük sesini algılaması

36 Koordinasyonu Oluşumunu Kolaştıran Etmenler 1 Vücut ağırlığı Kaslara oranla ağırlık ne kadar fazla ise koordinasyon o kadar sınırlı olacaktır. 2 Boy Spor türlerinin özelliklerine göre o branşta başarılı olabilmek için kısa, orta veya uzun boy avantaj sağlar. 3 Zaman ayarlama Bir harekete katılan kas grupları uygun zamanda kasılmalı ve gevşemelidir. 4 Hareket dakikliği *Kinestetik duyarlılık *Prorioseptik duyarlılık *Göz-kas koordinasyonu

37 5 Denge Hareketin dengeli yapılması veya denge bozukluğunda kısa sürede normal pozisyona gelebilme koordinasyon için önemlidir. 6 Reaksiyon zamanı kısa olmalı

38 7 Hareketin sürati hareketin modeli bozulması 8 Hareketin yönü ve uzaklığı 9 Görme-algılama Elle ulaşacak kadar yakın cisimler için görmenin boyutu kavramada önemi. Büyüklük ve şeklin üç boyutlu olarak değerlendirilmesi,

39 10 Kassal uyum Kaslardaki gereksiz gerginlik hareketlerin tutuk, hareketlerin zayıf ve kararsız uygulanmasına neden olur. 11 Yaş 12 Kondisyonel yeteneklerin yetersizliği 13 Kötü teknikle hareket öğrenimi 14 Sakatlıklar

40 KOORDİNASYON II Sınıflama GELİŞİMİNDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR Koordinasyonun kısa süre içinde zor hareketleri öğrenebilme ve değişik durumlarda amaca uygun çabuk bir şekilde tepki gösterebilme, her hareketin birbirini doğru olarak izlemesiyle hareketin gerçekleşmesidir. Yani KOORDİNATİF YETİLERİN yer aldığı çalışma örneklerini uygulamakla gerçekleşir

41 II Sınıflama NELER YAPILMALI -Yüklenmenin dozu kademeli olarak artırılmalıdır. -Yeni hareketler öğretilmelidir. -Yeni hareketler öğretilirken çok sayıda değil, yeterli sayıda öğretilmelidir. -Yeni hareketler doğru teknikle öğretilmelidir. -Sporcunun yeteneği göz önüne alınmalıdır. -Alıştırmaların sürati değiştirilmelidir.

42 II Sınıflama NELER YAPILMALI -Dış koşullar değiştirilmelidir. -Çalışmalar zamana karşı yapılmalıdır. -Hareketin uygulanması esnasında şekil değişikliği. - Spor dalı için özel beceri alıştırmaları uygulanmalıdır

43 KOORDİNASYON ANTRENMANI II Sınıflama Koordinasyon antrenmanı yapısına bakıldığında; 7-13 yaş arasındaki dönem koordinatif yeteneklerin gelişimi için çalışmaların yapılarak koordinatif yetilerin tamamlandığı bir periyod olarak görülür. Koordinasyon antrenmanları kuvvet, çabukluk ve dayanıklılık çalışmalarıyla birlikte uygulanmalıdır

44 Koordinasyon Gelişimi İçin Kullanılan Antrenman Yöntemleri YÖNTEM ÇALIŞMA ÖRNEKLERİ *Egzersizin çalışma pozisyonu *Olağan dışı bir pozisyonda becerilerin yapılması *Hareket yapılırken hız ve temponun değiştirilmesi *Yapılan becerilerin alanını sınırlamak *Teknik ögeleri ve becerileri değiştirmek *Ek hareketlerle egzersizin gücünü arttırma *Bilinen becerileri yeni öğrenilenlerle kombine etmek *Olağan dışı performans şartlarının oluşturulması *Hareket yönünde çeşitli sıçrama ve atlamalar *Ters bacakla atlama, solak çocuğun sağ ayağı ile topa vurması *Yavaş hızlı koşma *Farklı alanlarda atış sıçrama *Bilinmeyen uzun atlama teknikleri *Mekik koşusu, atlamalar ekleme gibi *Harekette yeni öğrenilen becerilere yer verme *Koşu için özel pist veya malzeme değişikliği

45 II Sınıflama Koordinasyon Gelişimi Yöntemlerinin Çeşitlendirilmesi Hareket değişikliği Dış koşulların değiştirilmesi Mekanik becerilerin değiştirilmesi Zamana karşı hareket, Antrenman ana bölümünden öncesi çalışmalar Açık bacak sıçrama hareketlerin yön ve hızlarını değiştirme Değişik alanlarda değişik alet ve yardımcılarıyla hareket Değişik hareket elemanlarının birleştirilmesi oyunların birleştirilmesi Tepki yetisi geliştirici hareketler engelli koşular zaman karşı hareket,gözler kapalı, gözler açık, aşağıya bakarak denge,aynada hareket duyarlılık çalışması Karmaşık hareketlerin yapılması. Bir kaç akrobatik ve dönme hareketlerinden sonra denge hareketlerinin çalışılması

46 TESTLER Flamingo Denge: 50 cm. uzunluğunda, 4 cm. yüksekliğinde ve 3 cm. genişliğinde bir tahta denge aletine ihtiyaç vardır. Çocuk tahta denge aletinde tercih ettiği ayak üzerinde, mümkün olduğu kadar uzun süre dengesini korumaya çalışır. Çocuk dengede dururken, serbest kalan ayağını geriye bükerek, aynı tarafta bulunan eli ile ayak bileğini tutarak durur. Başlangıçta doğru denge pozisyonunda durmak için, yardımcıdan yardım alınabilir. Kolu bıraktığınız anda test başlar. Bu durumda çocuk dengesini 1 dakika boyunca korumaya çalışır. Denge tahtası üzerinde 1 dak. durabilmek için gereken deneme sayısı, test skorudur. Örn: 1 dak. İçerisinde dengesi 5 defa bozulup, yeniden dengesini sağlayan bir çocuk, 5 puan alır.

47 KTK-testit ( Kiphard-Schilling s body coordination test) *Correlation between BMI and motor coordination in children Vítor P. Lopes a,, David F. Stodden b, Mafalda M. Bianchi c, Jose A.R. Maiac, Luis P. Rodrigues d *Review of four tests of gross motor development Lesley Wiart* BSc PT, Physical Therapy Consultant, Consulting Services, Edmonton Public School Board, Edmonton; *

48 II Sınıflama TEŞEKKÜRLER