Üretim ve Kalkınma Ekonomisi Sorunları ve Yönetimi Sadettin Özen 1, Samet Gürsev 2

Transkript

1 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. Özet Üretm ve Kalkıma Ekooms Soruları ve Yöetm Sadett Öze 1, Samet Gürsev Üretm ve kalkıma ekooms temel soruu, taleb, sektörler özgü ve stratejk üretm öcelkler görülmes, somutlaştırılması soruudur. Bu süreçte orta ve uzu döeml karar ölçütler dışıda marjal karlılık karar ölçütler dkkate alıması grşm sabt yatırım, sosyal sermaye ve şletme sermayes grdler belrl ölçülerde heba olmalarıa yol açablmektedr. Bu soru süreçlerde yatırım ve üretm grdler, katma değerler, ortalama değerler dkkate alımasıı öeml ve gerekl kılmaktadır. Ye üretm ve uygu üretm olaaklarıı, kalte, marka, tüketm, pazar olaakları karar yötemler; sosyal algı ve düşüceler; uygu grşm, yatırım ve şletm koşullarıı, sosyal pskoloj etkler araştırılması şler kapsamaktadır. Üretm ekooms sektörlerde arz, talep ve fyat deges, malyet ve gelr aalz, kar, zarar, katma değer değşm süreçler temel alır. Üretm ve kalkıma ekooms soruları lgl sektör ve ş alalarıda vermllk, karlılık, sürekllk, eseklk, grşmclk; gelştrleblrlk, değştrleblrlk ölçütler yölerde araştırılır, çözümleeblr. Üretm ve üretm ekooms araştırması sektörler, üretm uzu solukta determstk, aaltk ve setetk üretm foksyoları taımlamaları, çözümlemeler le gerçekleştrlr. Çalışma bu yölerde sektörler ve ş süreçlerde optmum makul kararlar ç yötemler le esel ölçütler, öcelkler araştırmaya öem verd. Sektörlerde grşm ve yatırım kararlarıı marjal ve ortalama vermllk, karlılık, katma değer lkeler, yötemler, aaltk ve parametrk formüller taımlama temelldr; amaçlıdır. Grşm ve yatırım kararlarıı esellk, özellk, özgürlük, bütülük ve özgülük düşüceler le somutlaştırılması odaklıdır. Ayı yöde yatırım yapılablrlk kararlarıda sabt yatırım malyet; talep mktarıı, taleb gelr ve ücret düzeyler öeml belrleyc olduğu görülür. Ortalama ve stadart sapma değerler öeml olduğu görülür. Sektörler ve ş kolları süreçlerde ye uzu döeml büyük ş hacml tekoloj değştrme grşm, yatırım ortalama ve marjal değerler lşkler, çözüm öcelkler ölçüler ekoomk olarak brbrlere yaklaşmakta olduğu görülür. Aahtar Kelmeler: Üretm, tekoloj ve kalkıma ekooms, marjal ve ortalama vermllk, karlılık, stratejk çözümleme ve plalama. Abstract THE BASIC PROBLEMS IN THE DEVELOPPİNG PRODUCTION ECONOMICS The basc problem of the developg producto ecoomcs s to estmate the balace of demad ad supply, the prortes sectors ad product capactes, ad also vestmet captals. I the developg process t s mportat the vsos ad log term plag decso crtera, the medum term plag decso crtera because of the usg productvty vestmet captals. The solutos of these problems are to crease the mportace of the average costs ad also vestmets wth added values. These problems are to crease the mportace of the socal perceptos ad resposbltes depedg o beefts. So, ths study has focused the vestgatg optmum ad ecoomc solutos of the prortes sectors ad product capactes, ad also vestmet captals sectors. The study has researched the as the maxmzg the productvty, the ecoomc ad socal beefts. I the same way, ths study s goal s to brg out aalyzg the productvty problems depedg o the developg producto ecoomcs models. So the developg producto ecoomcs cocepts are tred to be defed accordace wth the vews of the realsm, emprcsm, pragmatsm ad ratoalsm. Key Words. Producto ecoomcs, productvty, vsos, log term plag, decso crtera, demad, sectors ad product capactes, vestmet captals. 1 Maltepe Üverstes, İİBF,UTL Bölümü, İstabul, e-posta : sadettoze@maltepe.edu.tr

2 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. Maltepe Üverstes, İİBF,UTL Bölümü, İstabul, e-posta : sametgursev@maltepe.edu.tr Grş Üretm ve kalkıma ekooms soruu bütü sektörler ve ş alalarıı, sosyal etklkler, üretm süreçler ve lşkler kapsaya geel br sorudur. Üretm ve kalkıma ekooms soruu blg, kültür, blm, sağlık, tekk, eğtm, mühedslk, üretm, tekoloj, araştırma gelştrme, ekoomk kalkıma süreçler teor ve uygulama ekoomler le lşkldr. Süreç ve ş kolları üretm ve kalkıma ekooms soruları teorler, uygulamalı mkro ekoom tekkler, grşmler; vermllk, karlılık, sürekllk, bütülük, eseklk; gelştrleblrlk, değştrleblrlk ölçütler yölerde araştırılır, çözümleeblr. Üretm ekooms, mkro ekoom üretm, üretm yöetm süreçlere bağlı tekk araştırma ve uygulama hzmetler, ürü uygulamaları doğrultusuda ortaya çıkar. Sektörler ve frmalar düzeyde üretm faktörler, arz ve arz malyet, talep, arz ve talep deges, fyat deges, gelr, kar, katma değer, zarar değşm lkeler ve karar yötemler araştırır. Üretm ekooms belrl sektör ve ş alalarıda araştırma gelştrme, eğtm öğretm, tekk, tekoloj, üretm, kalkıma ve sağlık süreçlere uygulamakta ve süreçler le bçmlemektedr. Bu düşüceler yöüde blg ekooms, eğtm ekooms, eerj ekooms, sağlık ekooms, araştırma ekooms, tarım ekooms, üretm ekooms, şletme ekooms, ulaştırma ekooms, büyüme ve kalkıma ekooms, düya ekooms ve uygulamaları temelldr, amaçlıdır. Dolayısı le çalışma öcelkle üretm model ve foksyou, üretm grdler, yatırım sermayes ve vermllğ, yatırımı yapılablrlğ, uzu döeml brm malyet, brm kc el fyatı, sermaye stoku, arz ve taleb gelecek uygu degeler, üretm sürec kar zarar ölçütler, büyüme ve sektör sorularıı ve çözümleme yötemler araştırma ve açıklama odaklıdır. Üretm ve büyüme modeller, sektörler özgü ve stratejk üretm öcelkler ve bçmler açma amaçlıdır. Süreçlerde, ülkede saları gelr, sosyoekoomk ve refah düzeyler, sosyal pskoloj, algı ve grşmc düzeyler, katma değerler üretme yükseltme ölçütler araştırma ve tartışma amaçlıdır. Bu yöde çalışma üretm ve yatırım ekooms karar ölçütlere lşk determstk, aaltk ve setetk bazı yötemler ortaya komasıa, yerel ve sektör süreçlere lşk değerledrmelere yöelklktr. Orta ve uzu döeml üretm temel karar ölçütler, bçmler ve etkler ortaya koymaya çalışır. Yatırım ve üretm grdler, kayakları orta ve uzu döeml öeml marjal vermllk ve karlılık karar ölçütler grşm sabt yatırım, sosyal sermaye ve şletme sermayes grdler ekoomklk ölçütler ortaya koymaya çalışır. Kayakları heba haller; heba olmada ekoomk kullaım ölçütler ortaya koymaya çalışır.. Üretm Ekooms Materyal, Yötem Temeller

3 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. Ekoomk büyüme, kalkıma süreçler ve yöetmler brbrlere bağlı, brbrler destekleye süreçlerdr. Kalkıma, bölgesel toplumsal kültür, blg, eğtm öğretm, blm, sermaye, tekk, talep, üretm le sosyoekoomk bütüleşk ç gelşmeler; sosyal algıları, sosyal sorumlulukları, sosyal katkıları, değerler ve katılımları kapsar. Sosyal kültür, vcda, saat, sosyal verm ve kalte, sosyal brkm ve sermaye değerler gerektrr. Ekoomk kalkıma ve üretm ekooms ayı yöde kaltel eğtm, araştırma gelştrme, üretm ve toplam verm döüşümler yaratma temelldr. Bu bakış açıları le üretm ve büyüme ekooms, kalkıma ekooms yötemler, sıırları bütüleşk olarak şöyle ortaya komaya ve verlmeye çalışılmıştır..1. Üretm Ekooms Temel blgler Üretm ekooms determstk, aaltk ve geel olarak açıklaablmes ç öcelkle üretm, tüketm, üretm olaakları, süreç, model, yöetm temel kavramlarıı taımlamasıda yarar görülmektedr(dler, 1994; Karayalçı, 1979; Gökdere, 1991). Üretm: Üretm, toprak, toprak altı ve toprak üstü doğal kayaklar, üretm tessler, sermaye, emek, telkl persoel üretm olaakları kullaılarak örgütleerek mal ve hzmet elde edlmese der. Meyve, sebze, hayva yetştrmek; make, gys, salça, şeker yapmak; araca, saa bakmak, bozulaı oarmak, yolcu ve eşya taşımak, öğrec yetştrmek üretm etklklerdr. Üretm parasal karşılığıa gelr delr. Üretm souçları geel olarak tüketm, tasarruf, üretm, yatırım, hracat olarak kullaılır. Tüketm: Tüketm, gereksmler drekt karşılaması, fayda sağlaması doğrultusuda mal ve hzmet kullaılması şlemdr. Ekmeğ yemes, otomobl gezts, eğtm öğrem alıması tüketm olaylarıdır. Üretm Olaakları: Br ülke veya bölge üretm olaakları toprak, toprak altı ve toprak üstü doğal kayaklar, üretm tessler, sermaye, emek, telkl persoel ve örgütleme düzey toplamlarıda oluşur. Belrtle üretm olaakları belr br zama kestde sıırlıdır. Dolayısıyla ele alıa zama kestde ve döemde üretm mktarı, bu sıırlı üretm olaaklarıa, üretm ve büyüme poltkalarıa bağlı olarak belrl özellkler le sıırlıdır(dler, 1994; Gökdere, 1991). Süreç: Sstemler, usurları belrl br zama ve meka çerçevesde belrl amaçları ve şlevler gerçekleştrmek ç oluşturula etklkler, olaylar bütülülüğüdür. Soru: Soru geel olarak süreçlerde oluşa darboğazlara, sıkışıklıklara sıırlı kayakları, olaakları etk ve uygu bçmlerde dağıtımı ve kullaımı zorululuklarıa bağlı olarak ortaya çıkar. Soru bast taımı le olayları, süreçler temel lkelere, kısıtlara ve amaçlara ters yöde gelşmese bağlı olarak ortaya çıkar (Türk Dl Kurumu; Karayalçı, 1979). Ayı yöde soru olayları geçmşte bugüe, geleceğe uzatılarıı; blmsel doğrular, lkeler ve kurallar, toplulukları geel amaçları çerçevesde ede-souç lşkler, yarattıkları olumsuz etkler ortaya koarak belrler. Sorular olayları uzatılarıı saları ve toplulukları döemsel geel

4 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. doğruları, lkeler, kısıtları, amaçları le uyumsuzluklar yaratması, salara rahatsızlık ve edşe vermes souçlarıa bağlı olarak belrrler; saları olayları gelşm uzatılarıı arzuları, amaçları doğrultusuda düzeleme, yöledrme, kullama amacıa ve ekoomse paralel olarak öem ve öcelk kazaırlar. Başka br deyş le soru süreçler çde olaylar çzgsde kısm blgler ve olaylar arasıda somut ve belrl lşklere dayalı olarak amaçlaa somut blgler elde edlmes yöüde taımlaır. Bu yöde soruları çözümü se olayları uzatılarıı, saları amaçları çerçevesde blmsel lkeler, modeller, yötemler, tekkler doğrultusuda düzeleme ve bu olaylarda ve tekklerde yararlama şlem, ş şeklde belrgleşrler. Araştırma: Blgy, blmsel lkey, yasayı fark etme ve bulma; ürü gelştrme ve üretme etklğdr. Araştırma salığa fayda sumak amacıyla doğa, fzk, tekk ve sosyal olaylarda, objelerde, ekoomk kayaklarda, arz ve talep oluşumlarıda; olaaklarda ve temel blmlerde; blg, blm, model, yötem, ekoom, yöeylem düşüces lkeler ve yötemler le ye blg, ürü, sstem, üretm sürec ve yötem belrleme, gelştrme, üretme etklklerdr. Model: Sstem belrl üretm amacı ç üretm süreçler damk, fzk yapısıı taımlaya, aa şlev belrleye kısıt, kapaste ve amaç bağıtıları kümesdr. Model matematk fadeler; sstem veya sürec karakterstk yapısıı parametres, katsayıı, kotrol edleblr ve edlemeye kotrol büyüklükler çerr. Model sstem sürec tüm üretm olaaklarıı verml kullaımıa aracılık eder. Model ayrıca kapalı ya da açık olarak soruu çözümüe olaak verecek br yötem, yötemler dz ma eder veya çerr(karayalçı, 1979). Yötem: Yötem, kısa br taım le fzk ötes, blmeyeler bulma ve belrleme aracıdır. Süreçlerde olaylar çzgsde kısmı verlere, blglere ve olaylar arasıda somut değşmez ve kararlı lşklere, yasalara, kısıtlara dayalı olarak somut, belrsz, blmeye amaç blgler blmes yöüde lkeler, aksyomlar, fadeler sstem bçmde taımlaır(karayalçı, 1979). Yöetm: Yöetm blmler salığa lşk gereksmler etk bçmde karşılamaları temell ve amaçlı düşüce ve yötemler toplamı olarak taımlaır. Yöetm blmler breyler ve toplumları fzyolojk, ekoomk, güvelk, pskolojk, sosyolojk, saygılık gereksmler etk olarak karşılaması amacıyla üretm olaaklarıı sağlaması aşamalarıa lşk ögörüler, lkeler ve yötemler bütülüğü ve uygulamaları bçmde ele alıır(koçel, 1998). Bu bağlamda yöetm blmler ve yaklaşımları klask, eo klask, moder yöetm, post moder yöetm ler teorler, bçmlerde lerletlr(koçel, 1998). Yöetm blmler temel fzk, matematk, ekoom, statstk, tekk ve yöeylem araştırması blmler le pskoloj, sosyoloj, sosyal pskoloj, sağlık, eğtm blmler; süreçlere ve gereksmlere uygu setezlerdr. Yöetm blmler temel olarak; poltka, pla, program kavramları le buları belrleme, plalama, örgütleme, stekledrme, koorde etme, deetleme ve bütçeleme çalışmalarıı kapsar. Bu yöde yöetm blmler gerek yukarıda belrtle blm dallarıdak gelşmeler, gerekse karar verme, plalama ve optmzasyo tekkler, teret olaakları

5 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. le eo klask ve moder yöetm yaklaşımlarıdak gelşmeler doğrultularıda post poztvst, post moder yöetm teorler ve yaklaşımları bçmlerde gelşmştr. Üretm ve kalkıma ekooms ve yöetm soruları brbr zleye brbre paralel soruları çere geş kapsamlı aşamaları, derlkler ola bütüleşk temel br sorudur. Dolayısı le soruu çözümü, çözüme uygu brbr zleye brbre paralel kapsamlı karar yötemler, yöetm bçmler gerektrr. Üretm ve gelşme ekooms temel materyaller mkro ekoom, şletme ekooms, ölçek ekooms, pyasa ekooms, yatırım ekooms, sektör ve üretm sürec ekooms, kalkıma ekooms teorler ve yötemlerdr. Ayı yöde üretm süreçlerde üretm foksyou ve aalz, başa baş oktası aalz, bu gükü et değer aalz, fayda malyet aalz, ç vermllk aalz, leer programlama le sektör aalz, üretm ve stok aalz, kc el aalz, üretm sermayes ve amortsma aalz yötemlerdr. Bu karar aalzler bütüleşk modeller yölerde büyüme ve kalkıma modeller gelşr, gelştrlr... Üretm Foksyou ve Aalz Üretm sürec br bütü olarak ele alıdığıda üretm modelde L emek, K sermaye stoku, T tekoloj, G dış tcaret deges kayak grds üretm olaaklarıa bağlı olarak Y üretm/mll gelr foksyou; Y GL f L, K, T, G bçmde taımlaablr. Bu üretm ve gelr foksyou üretm ssteme, tekolojse, grdler marjal vermlere bağlı olarak belrl döem çde yatık s bçmde ortaya çıkması bekler. Üretm olaaklarıa bağlı üretm gelr foksyou celedğde; ayı süreçte üretm sstem kapastese uygu üretm olaaklarıı artırılması durumuda üretm foksyouu sağ tarafa doğru kayarak büyüyebleceğ görülür. Ye ler tekolojl ve kaltel üretm olaakları le ye üretm sstem gelştrlmes le üretm foksyouu yukarı sol tarafa doğru da kayarak büyüyebleceğ ö görülür. Modelde amaçlara, ekoomk koşullara ve şleyşe bağlı olarak araa çözüm ç üretm ve gelr foksyou gelştrlmesde L emek, K sermaye stoku, T tekoloj, G dış tcaret deges kayak grds olaakları arasıda ekoomk aaltk bağıtılar gelştrlmes gerektğ belrglk kazaır. Y Bu gelr/üretm foksyouu döem çde aaltk olarak celedğde mutlak üretm/ gelr artışı; Y dy Y Y dl dt L T Y Y dk dg K G bçmde taımlaablr. Bu yöde ele alıa döem çde şleye üretm sstem üretm olaakları artışıa bağlı yıllık Y üretm atışı le büyüme oraıı Y / Y

6 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. bçmde taımlaabldğ görülür. Büyüme oraıı Y / Y bçmde artışı üretm alt yapı kapastes kullaım olaaklarıı buluduğu, üretm grdler artırılmakta olduğu ve kulaıldığı alamıa gelr. Dğer yada büyüme oraıı Y / Y durumlarıda üretm grdler üretm alt yapı kapastes yöüde ya kullaılamadığı ya da üretm alt yapı kapastes ve grdler tam kullaılma oktasıa erşldğ alamıa gelr. Üretm grdler ve üretm alt yapı kapastes Y / Y koşullarıda kullaılması ve bu üretm koşullarıda başka üretm modele geçlmes üretm alt yapısı sermaye ve potasyel üretm grdler heba olmasıa, sosyal malyetler gereksz artışlarıa yol açar. Bu gerçeklk yöüde, Y ç; Y L, Y T, Y K, Y G bçmde marjal artımlarıı değerlere yaklaştırılmasıı gerek koşul olduğu belrglk kazaır. Bu yöde döem çde Y üretm ve gelr foksyouu maksmum değer; marjal artım deklemler ve Y cvarıda ortak çözümler L o, T o, K o, G o üretm olaakları grdler değerlerde ortaya çıkablr. Ayı şletme döemde toplam gelr maksmum değere yakı çalışma koşullarıa yaklaşıldığı ölçülerde üretm grdlerde ve üretm sstemde azam verm sağlamakta ve üretm grdler arasıda kararlı, optmum degeler oluşturulmakta olduğu görülür. Bu değerledrmelerde Y üretm/gelr foksyouu maksmum değer vere L o, T o, K o, G o optmum değerler cvarı ele alıa döem çde üretm grdler marjal vermler ve büyüme oraıı belrtldğ bçmde sıfıra yaklaşmakta olduğu belrglk kazaır..3. Sermaye Stoku Artış Oraı Bu ekoomk büyüme ve üretm modellerde büyüme oraı, geel olarak gelr artışıı toplam gelre oraı ya da sermaye stoku artışıı toplam sermaye stokua oraı bçmde, Y K s Y K olarak taımlaır. Bu fadede, s tasarruf yüzdes, yatırım/üretm grdler vermllğ K üretm artışıı ve büyümey sağlaya sermaye stoku artışıı, K = üretmde ola toplam sermaye stokuu gösterr. Net büyüme oraı se bu büyüme oraı fadesde üfus artış oraı etke çıkarılarak elde edlr. Bu bağlamda ekoomk büyüme sürecde şletme ve yatırım etklklerde aşağıda belrtldğ şeklde mevcut K sermaye stokuu; K K olarak artması gerekl görülmektedr. Burada K le Y arasıda yukarıda belrtle br lşk

7 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. buluduğu görülür. Burada I toplam tasarruf/yatırım değerde K mevcut sermaye stokuu amortsma/faz malyetde farkı olarak K sermaye stoku artışıı, K I K. D bçmde sıfırda büyük olması gerekr. Burada K ç o ülkede sermaye brkm ve yatırımları döemsel büyüme yaratablecek ölçülerde olmadığı, yetersz olduğu alamıa gelr. Bu yöde ble sermaye faz oraıa ve yatırım plalamasıa bağlı amortsma /faz malyet D katsayısı fades, K fadesde yere koulur se K fades, K r I K. D I K (1 r) (1 r 1 ) H K bçmde taımlaır. Bu fade de; H = Sermaye stokuu şletme döem soudak kala hurda değer, r = Sermaye stokuu faz yüzde değer, = Sermaye stoku şletme döem süres olur. Yukarıda fadede K ç I / K D olması gerekr. Üretm ve kalkıma ekoomsde toplam amortsma ve hurda değer mevcut sermaye ve yatırım artışı le artmakta olduğu, üretm ve sermaye stoku artışı ç daha çok tasarruf, yatırım sermayes ve pazar gerektğ görülür. Süreçte sermaye ve üretm grdler yatırımları bu fadeler le degel bçmlerde ele alımaları doğaldır ve temeldr..4. İkc El Değer Gelşmekte ve orta gelr düzeyl ülkelerde araçlar ve yatırımlar kc el olablr. Br aracı/tess geometrk ser şletme lşkler koşullarıda lk x yıl sora, lk satı alma ve ger ödeme temell şletme koşullarıa bağlı A x determstk aaltk satış değer fades; A (1 r) (1 r) x (1 r) 1 C A r x x olarak elde edlr. Bu fadede ye hurda değerl yıllık sabt sermaye/amortsma malyet C yere fades koulur, uygu bçmlerde sadeleştrlr ve A değer yalız bırakılır se, A x determtk aaltk satış değer fades x Ax A (1 r) (1 r) (1 r) 1 (1 r 1 x x ) H A

8 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. buluur. Lberal, eo lberal büyüme ve üretm modellerde tessler sektör ve yer kc el şletme değşklklerde tekoloj ve sermaye kala değere dkkat etmek, pyasasıı bua göre yöetmeye öem vermek gerekldr. 3. Üretm Karar Yötemler ve Ölçütler Uzu döeml üretm grşm, yatırım ve şletme araştırma gelştrme projeler yapılablrlk karar ölçütler; malyetler, gelrler bugükü değerler hesabıa ve fırsat malyetler le değerledrlmese, plalama ve yapılablrlk kararlarıa dayaır Uzu Döeml Olablrlk Ölçütü Uzu döeml üretm süreçler yatırım ve şletme gderler şöyle hesap ve tahm edleblr. Uzu döeml plalamada toplam gelrde toplam malyet çıkartılması le proje yapılablrlk ölçütü bugükü et değer fades ( BND ); BND A 1 G M (1 r) S (1 r) bçmde yazılır(karayalçı, 1979; Brdal, 1986; Öey, 1987). Bu fadelerde; A = Projeye at yatırım gderler şletme başlagıç yılıdak sermaye ve faz yükü toplamı, Pb, M =. yıldak şletme gder veya malyet, Pb/yıl r = Proje yıllık gelr ve gderler gücelleştrme faz yüzdes değer, = Proje yıl olarak şletme döem süres G =. yıldak gelr, Pb/yıl S = Döem soudak hurda değer, Pb değerler gösterr. İfade de G M yere, f m q (1 a G M ) 1 1 o eştlğ sağ taraf fades koulur ve toplam öüdek fade geometrk dz ve ye a r olduğu varsayımı yapılır se yatırım projes BND fades, BND A ( f m ) 1 q 1 o 1 a 1 a 1 r a 1 r S (1 r )

9 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. bçmde düzeleeblr. So fade de f 1 = Brm başıa ortalama şletme gelr, Pb /brm, m 1 = Brm başıa ortalama şletme gder, Pb/brm, q = İşletme açılış yılıdak trafk taleb mktarı, brm/yıl a = Taleptek yıllık artış yüzde değer, değerler gösterr. Yukarıda verle BND değer BND olması durumu, yatırımı yapılablr olduğu alamıa gelr. Ye, BND fades BND= koşuluda yatırım ortamıı beklee ortalama değerler le yatırımı mal ve ekoomk yöde şletleblrlk ölçütüü ortaya koya değerler hesaplaablr ve bu hesaplaa değer le sektörde gözlem yolu le saptaa gerçek değerler karşılaştırılıp değerledrlerek yatırımı şletleblrlk dereceler gerçekç ve somut bçmlerde belrleeblr. Uzu döeml plalamada şletme dolayısı le proje, yatırımı gelecektek talep değşmler göz öüde buludurularak süreçte avatajlı, dezavatajlı durumlar değerledrlr, hesaba dâhl edlr. 3.. Gelr ve Brm Malyet Yukarıda verle A fadesde hurda değer güvel kararlar yöüde hmal edldğde ye, şletme sstem alt yapı ve tess yatırım malyete bağlı yapılablrlk koşulu altıda arz ve talep ekoomk deges ve bu degeye bağlı şletme gelr; f q 1 A m1q 1 a 1 a 1 r a 1 r bçmde hesaplaır. Burada sstem alt yapı ve tess yatırım malyet bleşe çere m uzu döeml ortalama yatırım ve şletme brm malyet değer veya foksyou, t f 1 m t q A m 1 a 1 a 1 r a 1 r 1 olur. Bu fade m t fades sıkışma ve bekleme malyet bleşe çermemektedr. Bu fade le bulua yatırımı ortalama malyet ve pyasa fyat değerler lşkler, yatırımı mal ve ekoomk yöde şletleblrlk ölçütüü vere BND= koşuluu sağlar. Hesaplaa değerler ve pyasa saha gözlem çalışmaları le elde edleblecek gerçek değerler karşılaştırılarak yatırımı şletleblrlk ölçütü ve koşulları belrleeblr. Bu yöde ayrıca araştırma ve yatırım projeler seçeekler ayrıca fırsat malyet ölçütler le değerledrlr. Br sektör veya proje seçeekler fırsat malyet seçle

10 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. seçeeğ üretlmesde vazgeçlmese bağlı ola kazaç kaybıda doğa malyettr. Belrl br yatırım araştırmaları çerçevesde araştırma ve yatırım seçeeklerde toplam malyet küçük, fırsat malyet büyük seçeeğ uygu olduğu görülür İşletmelerde Kar/Zarar Süreçler ve Ölçütler Br şletme yöetm kararları ç daha çok döemsel malyet ve gelr foksyoları le taımlaıp aalzler temeldr. İşletme döemsel sabt sermaye, arz mktarı büyüklüklere bağlı üretm, sıkışma-bekleme, arz ve yöetm malyet bleşeler çere döemsel toplam malyet foksyou şöyle taımlaablr. M (q) m m1q mq Döemsel talebe ve fyata bağlı toplam gelr foksyou se şöyledr. G(q) ( p q) q Üretm süreçlerde, so brm ürüü oluşturduğu toplam malyet, toplam gelr, toplam kar, toplam zarar farkı kavramları ve büyüklükler le ortalama malyet, ortalama gelr, ortalama kar, ortalama zarar kavramları ve büyüklükler oldukça öeml karar ölçütlerdr. Br üretm sürecde so brm ürüü oluşturduğu toplam malyet, toplam gelr, toplam kar, toplam zarar farkı büyüklükler ayı zamada sıra le marjal malyet, marjal gelr, marjal kar, marjal zarar olarak da taımlaır. Bu kavramlar temell br şletme kar ve zarar koşulları, değerler şöyle taımlaır, rdeler(dler, 1994; Gökdere, 1991). Br şletme q( p) arz/hzmet düzeye bağlı karlılık koşulu, G (q) toplam gelr M (q) toplam malyette büyük veya eşt olması koşulu temel koşuldur: K ( q) G( q) M( q) İşletme q( p) arz/hzmet düzeye bağlı karlılık koşuluda K( q) olması durumu, şletme karlılık ç başa baş üretm sıır değerler, br dğer deyş le ekoomk üretm başlagıç so değerler verr: G ( q) M( q) ( p q) q ( m m q m ) 1 q Arz ve talep q( p) değşkee bağlı kc derecede br blmeye deklem çözümüde bulua kökler le; saal k kök şletme zarar sürecde çalıştığıı, gerçel k kök şletme karlı üretm sürec aralığı değerler buluduğuu, gerçek br kökü şletme ormal karlı br üretm durumu buluduğuu, ortaya koyar. Bu yöde, öreğ yukarıda verle kc derecede deklem

11 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. m ( p m1 ) q ( m ) q bçmde düzelemesde sora karlılık gerçek kökü ç deklem dskrmat kök ç fadese at, ( p m1 ) 4( m ) m fades elde edlr. Bu fadede karlılık ç m şletme sabt sermaye ve şletme malyet, ( p m1 ) m 4( m ) koşuluu sağlaması, sağ taraftak değere eşt veya oda küçük olması gerektğ görülür. Dğer yada şletme q( p) arz/hzmet düzeye bağlı ögördüğü şletme karar döemlerde karı maksmum, zararı mmum olmasıı amaçlar: Bu yöde, kar foksyou K (q) türev olarak marjal kar/zarar foksyou, ' ' ' K ( q) G ( q) M ( q) p q m1 mq koşuluu sağlaması bekler. Burada maksmum kar/mmum zarar ç marjal gelr marjal malyete ' G ( q) M ' ( q) eşt olması bekler: Ayı yöde maksmum kar/mmum zarar ç uygu üretm mktarı, uzu döeml yatırım kararı üretm mktarı değer p m1 q k ( m ) olarak buluur. Bu üretm düzey değer fades, maksmum kar/mmum zarar koşuluu yukarıda verle G (q) toplam gelr foksyouu M (q) toplam malyet foksyouda büyük ya da e eşt, başa baş olmaları; ya G (q) M (q) durumlarıı ortaya koyar. Burada m ve q k krtk değer fadeler celemesde br yada, p olması gerektğ; dğer yada brm fyat pyasada p talep başlagıç fyatıı, m1 değşm oraı le m üretm mktarı sıkışıklık malyet toplamıı ters etk yaptığı görülür. Üretm kaallarıda üretm mktarıı veya üretm mktarı kapaste oraıı belrl değerler altıda olması durumuda m üretm mktarı sıkışıklık malyet katsayısı değer de hmal edleblecek derecede küçük olablr Katma Değer

12 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. İşletmeler ve sektörler üretm katma değerler/katkı payları döemsel gelr, malyet ve kar lşkler yölerde somutlaşır. Bu taımlamalara göre, üretm sstemlerde üretm katma/katkı değer aşağıdak gb taımlaır. katma değer =gelr- değşke malyet =sabt malyet şletme karı katma değer ( p q) q ( m m q q m kar 1 ) ( p q) q ( m1 mq) q m katma değer Bu fadelere göre üretm arzı katma değer, ekoomk olarak, m yıllık sabt malyette büyük olması gerektğ açıklık kazaır. Buu ç talebe bağlı fyat brm malyet lşks, m ( p q) ( m1 mq) q olması gerektğ görülür. Ayı yöde üretm arzı maksmum katma değerler, karı maksmum değerlerde gerçekleşebleceğ açıktır. Üretm sstemler katma değer, sosyoekoomk etklklere bağlı sabt yatırım ve şletme sermayes grdler, verg, et kar/faydalar le yaratıla dğer sosyal faydalar toplamlarıda oluşableceğ görülür. Katma değerler yeterl pazar, alış verş oluşumu oralarıda artar; etklk temell somut gelr, sosyal faydalar kazaım le kullaıcıları gerçekte sosyoekoomk kalıcı kazaımlar oluşumuu şaret eder. Üretm arzı lşklerde büyük katma değerler büyük pazar ve sosyal paylaşımlarıı gerektrdğ görülür. 4. Ekoomk Büyüme Modeller Üretm ve büyüme süreçlerde üretm ve ekoomk büyüme modeller temel amacı yukarıda belrtle üretm olaaklarıı, grdler yüksek vermllk le kullaılmasıa odaklıdır. Dkkate değer ekoomk üretm büyüme modeller başıda Klask büyüme model, Keyesye büyüme model, Neo-Keyesye Harrod-Domar büyüme model, Neo-klask büyüme model, Solow model, İçsel büyüme model Sürdürüleblr e büyük ekoom büyüme gelr(joes, 1; İşgüde, 1985; Krgel, 198). Neo-Keyesye Harrod-Domar büyüme model üretm foksyou emek le brlkte sermaye ve yatırım grdler, kombezolarıı vermllk lşklere bağlı taımlamıştır. Yaygı olarak ble eo-klask büyüme modeller, SOLOW ve gelştrlmş SOLOW modellerdr(joes, 1). Geel olarak eo-klask büyüme modellerde Y üretm foksyou emek, sermaye ve tekoloj üretm grdlere, vermllk lşklere bağlı olarak taımlamıştır. Bu büyüme modelde üretm foksyou, emek, tekoloj ve sermaye grdler le artışları kombezouu toplam sosyoekoomk serjk etklere

13 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. ve vermllklere bağlı olarak artma, azalma kayması göstereble br foksyodur. Modelde belrl br döemde üretm foksyoları ve sermaye stoku artışlarıı ye ve ler tekolojler le sağlaableceğ, sağlaması ögörülür. Bu üretm/mll gelr foksyou üretm tekolojse, olaaklarıa ve ssteme bağlı olarak belrl döem çde yatık s bçmde belrl süreçlere lmt olmaktadır. İçsel büyüme model, geel olarak eo-keyesye, eo-klask büyüme modeller yaklaşımları çerçevesde gelştrlmştr, model aşağıda sıralaa lke ve süreçlere öcelk vermştr. Tasarrufları teşvk edlmes. Etk br eğtm sstem le sosyal sermaye yetştrlmes ve gelştrlmes. Büyük talepler, tekolojler yaratacak gelştrme çalışmalarıı desteklemes. İler uygu üretm tekolojl projeler ve saay gelştrlmes. Uluslararası tcarette açık ler tekolojl yatırımları yapılması Uluslararası tcarette daha büyük pay elde edlmes. Bu açıklamalar br bütü olarak değerledrldğde çsel büyüme modelde sürekl üretm ve sermaye stoku artışlarıı, sürekl döemsel ye ve ler tekolojlere bağlı üretm ve dış tcaret fazlalıkları le sağlaableceğ belrglk kazamaktadır. So yıllarda ülkeler büyüme ve üretm modeller şletmeler lberal ve eolberal büyüme ve üretm modellere dayamaktadır. İşletmeler lberal ve eo-lberal büyüme ve üretm modeller ekoomk ve sermaye brkmlere, ye grşm ve pyasa olaakları yaratma temell küresel sermaye, yabacı sermaye grş çıkış, verml grşm, yatırım ve şletme hareketler, sosyoekoomk katma değerler çerçevesde lerletlmektedr. Bu yöde özellkle hızlı büyüme ve kalkıma rades göstere ülkeler ç üretm ve büyüme olaaklarıı uzu döeml durumsal marjal kullaım ve yararlama temell ortalama optmum büyüme modeller gelştrlmş, ler sürülmüştür. 5. Üretm Yöetm Karar Model ve Yötemler Üretm ve gelşme ekooms e öeml sorularıda brs de zama çde yerel, ulusal bölgesel ve düya ölçeklerde verml sektörler, ş kolu öcelkler; üretm hacm ve kapaste mktarlarıı, üretm yöetm seçeekler, ölçütler talebe bağlı saptayablmesdr. Bu soruları çözümlere lşk belrg karar model ve yötemler şöyle sıralaablr. Leer programlama model Grd-çıktı model Olablrlk ölçütler model Üretm stok yöetm model yötem ve çözümlemeler le üretleblr(öey, 1987; Karayalçı, 1979).

14 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. 6. Çıkarımlar ve Souç Üretm ve kalkıma ekooms süreçler ve soruları brbre paralel, brbr zleye derlkl, kapsamlı uzu soluklu bütüleşk temel br sorudur. Dolayısı le soruu çözümler uygu brbr zleye brbre paralel kapsamlı büyüme, kalkıma ve üretm felsefeler, blg, blçleme, gelşme ve üretm ekoomler; vzyoları, sürekl kararlı msyoları, esek modeller ve özgü yötemler, poltkaları ve stratejler gerektrr. Bu yöde bu üretm ekooms çalışmaları le üretm ve kalkıma ekooms sorularıı yötemler, çözümler acak belrl br kısmıı ele alıableceğ, araştırılableceğ, ortaya koableceğ belrglk kazamaktadır. Bu çalışma üretm ve kalkıma ekooms süreçlerde daha kapsamlı geş aalz ve setez çalışmalarıı gerekllkler ortaya koymaktadır. Üretm ve kalkıma ekooms süreçler determstk aaltk yaklaşım ve değerledrmeler çde br yıllık döem souda ortaya çıka maksmum büyüme değerler uzu döeml sabetl büyüme modeller ve poltkaları ç tek alamlı ölçüt olmadığı görülür. Br yıllık döem çde yüksek marjal büyüme değer le büyüme oraıı değerler, sürekl küçük ye yatırımlar gerektrmes dolayısıyla uzu döemde yatırım olaaklarıı ve kapastes verml kullaılamamasıa, sraf edlmese ede olablr. Ayı zamada sürekl yüksek büyüme oraı sağlaması ölçütüü, sürekl üretm sstem kapastes ve olaaklarıı artırılması ve gelştrlmes yaklaşımlarıı gerekl kıldığı görülür. Bu saptamalar yöüde, sabetl sürdürüleblr yüksek büyüme oralarıı sağlaması ölçütü, acak, uzu döeml sabetl büyüme modeller le -3 yıllık uzu döemlerde öcek döemlere kıyasla toplam üretm artışlarıı, yerel üretm, sermaye ve yatırım olaakları artışlarıı sağlaması, ortalama büyük büyüme oraı değerler sağlaması, yaklaşımları ve stratejler le gerçekleştrleblr. Uzu öeml büyüme oraları ç, sermaye, yatırım ve üretm olaaklarıı ve kapasteler özgü ler tekolojler, yüksek katma değerl büyük projeler, stratejler le artırılması, gelştrlmes gerektğ belrglk kazaır. Üretm ve kalkıma ekooms süreçler ve soruları üretm ve kalkıma yerel sektör olaakları, kayakları, sürekllkler, küresel belrtle damkler, ölçütler çde ele alımaları temeldr. Üretm ve kalkıma ekooms soruları yötemler, çözümler ve yöetmler soruu uzu ve orta döeml br sorudur. Üretm ve gelşme ekooms lk öcelkl materyaller mkro ekoom, şletme ekooms, ölçek ekooms, pyasa ekooms, yatırım ekooms, sektör ve üretm sürec ekooms, lojstk ve taşıma ekooms, büyüme ve kalkıma ekooms teorler ve yötemler, setezler kapsar. Bu ekoomler blg araştırma, blgleme ve blçleme süreçler, uygulamalı blm felsefeler le gerekllkler, yötemler, gelşmler gerektrr, kapsar. İç ve yerel olaakları, damkler dışa doğru etk, verml ve sosyoekoomk katma değerl kullaımlarıı gerektrmektedr. Bu yölerde souçta, ekoomk üretm ve kalkıma süreçlerde kısa, orta ve uzu döeml bakış açılarıı, vzyo ve msyolarıı; toplam, ortalama ve marjal

15 Bu bldr 1- Mart 14 tarhlerde düzelee Üretm Ekooms Kogresde suulmuştur. üretm ve verm foksyoları aalzler, karar ölçütler temel ölçütler oldukları ve olacakları görülür. Üretm ve kalkıma süreçlerde yerel üretm ve kalkıma olaaklarıı, küresel arz ve üretm olaaklarıı, talep, pyasa ve pazar koşullarıı gelşmler, döüşümler zamaa ve mekaa bağlı değşm özellkler öeml oldukları görülür. Ekoomk üretm ve kalkıma süreçlerde belrtle etkelere bağlı sektör ve ölçek ekoomler, sermaye brkm ve üretm olaaklarıı gelşme ve değşme özellkler taşıdıkları, taşıyablecekler görülür. KAYNAKLAR ALTAN, E.(1975), Yüksek Matematk I, Brse Ktapev Yayıları, 6. Baskı, İstabul. ALTAN, E.(1975), Yüksek Matematk II, Brse Ktapev Yayıları, 6. Baskı,, İstabul. BİRDAL, İ. (1986), İşletme Ekooms, Çağlaya Ktapev, Brc Baskı, İstabul. DİNLER, Z. (1994), Mkro ekoom, 1. Baskı, Ek Ktabev Yayıları, Bursa. GÖKDERE, A.(1991), Bakacılar İç Ekoom Blgs, Yayı No:45, ISBN , Adalet Matbaacılık Tc. Ltd. Şt., Akara. IŞIK, A. (1998), Mühedslk Ekooms, Üçücü Baskı, Brse Yayıev, ISBN , İstabul. İŞGÜDEN, T.(1985), Makro İktsat, Blm ve Tekk Yayıları, İstabul. JONES, C. I. (1), (Çev: Ş. ATEŞ, İ. TUNCER), İktsad Büyümeye Grş, Lteratür Yayıcılık, ISBN: , İstabul. KARAYALÇIN, İ. (1979), Harekat Araştırması, İ.T.Ü. Kütüphaes,, İstabul. KARLUK, R.(4), Türkye Ekooms, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstabul. KILIÇBAY, A., İktsat Teors, İktsat Poltkaları ve İşletme, İstabul Üverstes Yayıı, No: 3488, 1988, İstabul. KOÇEL, T., İşletme Yöetclğ, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., Yayı No. 45, 6. Baskı, ISBN , 1998, İstabul. KRGEL, J. A.(198), (Çev: Ö. GÖKAY), İktsad Büyüme Teors, Akbak Kültür Yayıları, İstabul( Macmlla Press, 1976, New York). MİLLİ PRODÜKTİVİTE MERKEZİ, Vermllk Raporu 3 Sürdürüleblr Büyüme Aahtarı: Vermllk, Nsa 4, Akara. OKKA, O.( 3), Mühedslk Ekoomse Grş, Nobel Yayı Dağıtım, ISBN , Akara. ÖNEY, E.(1987) İktsad Plalama, Savaş Yayıları, 5.Baskı, Akara. TÜRKAY, O.( 1983), İktsat Teorse Grş, Mkro İktsat, Doruk Yayıları, No: 9, Akara. TÜRK DİL KURUMU, Türkçe Sözlük, Türk Dl Kurumu Yayıları: 549, 1988, Akara. T.C. DEVLET BAKANLIĞI, Türk Blm Poltkası, 1983-, 1983, Akara. YILDIRIM, C., Blm Felsefes, 3. Baskı, Remz Ktabev, Evrm Matbaacılık, 1991, İstabul.