SPOR BİLİMLERİNE GİRİŞ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2509 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1480 SPOR BİLİMLERİNE GİRİŞ Yazarlar Öğr.Gör. Evrensel HEPER (Ünite 1) Öğr.Gör. Ömür SERTKAYA (Ünite 2) Doç.Dr. Canan KOCA (Ünite 3) Doç.Dr. Hayri ERTAN (Ünite 4) Yrd.Doç.Dr. Mehmet KALE (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Serdar TEREKLİ (Ünite 6) Doç.Dr. Efsun KARABUDAK (Ünite 7) Prof.Dr. Gıyasettin DEMİRHAN (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Hayri ERTAN ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Spor Bilimlerine Giriş ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Mayıs 2012 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Spor Bilimleri ile İlgili Kavramlar ve Sporun Tarihsel Gelişimi 2 2. Spor Felsefesi ve Etiği Sporda Sosyo-Kültürel Boyutlar Spor Fizyolojisi ve Mekaniği Antreman ve Hareket Spor Psikolojisi Spor Beslenmesi Spor Pedagojisi iii

4 Önsöz Spor bilimleri, kavramı çok genel bir terim olarak kullanılmakta ve farklı disiplinlerin birleşmesiyle oluşmuş geniş bir yelpazeyi temsil etmektedir. Bu kavram, sosyal bilimler, fen bilimleri, sağlık bilimleri ve eğitim bilimleri temel alanlarında ki bilgi birikiminin spor ve spor bilimleri alanına aktarılmasını kapsamaktadır. Bu noktada vurgulanması gereken konu, temel alanlarda ki bilgi birikiminin direk olarak spor bilimleri alanına aktarılmasının mümkün olamayacağıdır. Bu nedenle, mevcut bilgi birikimi üzerine spor bilimlerine özgü araştırma-geliştirme faaliyetlerinin yürütülmesi ve yeni yaklaşımlar geliştirilmesi gerekmektedir. Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim sistemine dahil edilen Spor Yöneticiliği önlisanas programı kapsamında öğrencilerimizin spor bilimlerinde ki temel çalışma araştırma alanları hakkında temel bilgilere sahip olabilmeleri için bu kitap yazılmıştır. Kitapta yer alan herbir ünite bir konu başlığı hakkında bilgi sağlarken, bazı alanlar birleştitilerek tek bir ünite şeklinde verilmiştir. Bu kitabın temel amacı, spor bilimlerinin disiplinlerarası çalışma gerektiren bir bilim alanı olduğunun anlaşılmasına yardımcı olmaktır. Bu kitabın yazılmasında katkı sağlayan başta Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu müdürü Prof.Dr. Güven Sevil, program koordinatörü Doç.Dr. Metin Argan ve üniteleri yazan değerli bilim insanlarına teşekkür ediyorum. Değerli öğrencilerimize gerek öğrencilik ve gerekse çalışma hayatlarında başarılar dilerim. Editör Doç.Dr. Hayri ERTAN iv

5 v

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Beden eğitimi kavramını ve beden eğitiminin bireye sağladığı yararları açıklayabilecek, Hareket, hareket eğitimi kavramını ve hareket eğitiminin önemini tanımlayabilecek, Temel hareket becerilerini tanımlayabilecek, Spor kavramını, beden eğitimi ve spor arasındaki farkları açıklayabilecek, Spor ve beden eğitiminde kullanılan temel kavramları açıklayabilecek, Beden eğitimi ve sporun tarihsel gelişimini açıklayabilecek, Cumhuriyet döneminde sporu açıklayabilecek, Antik (Klasik) ve Modern Olimpiyat Oyunlarını açıklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Beden Eğitimi Aktif Yaşam Hareket Hareket Eğitimi Lokomotor Non-Lokomotor Manipülatif ve Denge Spor İlk İnsan ve Spor İsveç Jimnastiği Alman Jimnastiği Gök-Börü Kız Börü Beyge Çöğen Olimpiyat İçindekiler Giriş Beden eğitimi Aktif yaşam Hareket ve hareket eğitimi Temel hareket becerileri Hareket, vücut, uzaysal ve ritmik bilincin gelişimi Spor Temel kavramlar İlk insan ve spor Beden eğitimi ve sporun tarihsel gelişimi İlk çağlarda spor Eski Türklerde spor Osmanlılarda spor Cumhuriyet döneminde spor Olimpiyatlar 2

7 Spor Bilimleri İle İlgili Kavramlar ve Sporun Tarihsel Gelişimi GİRİŞ Spor, Dünya da farklı kültürleri, farklı dilleri ve insanları bir araya getiren önemli bir olgudur. Spor bilimlerinin öğrenilmesi ve öğretilmesi spor bilimlerini oluşturan kavramların bilinmesi ile başlar. Spor bilimleri ile ilgili temel kavramlar iyi anlaşılmadıkça ve kavramların birbirleriyle olan ilişkileri sağlam bir temele oturmadıkça spor ile ilgili görüş üretmek mümkün değildir. Spor kavramının anlaşılabilmesi için öncelikle beden eğitimi ve hareket kavramlarının iyi bilinmesi gerekmektedir. BEDEN EĞİTİMİ Çağımızda devamlı olarak değişen ve gelişen olaylar ve teknoloji bireyler üzerinde olumlu ve olumsuz etkiler oluşturmaya başlamıştır. Eğitimin buradaki işlevi toplum üzerindeki bu etkiye karşı nitelikli insan gücü yetiştirmektir. Nitelikli insan gücüde fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal yönden sağlıklı olmayı gerektirir. Bu da eğitim süreci içerisinde beden eğitiminin rolünü ortaya koymaktadır. Gerçek anlamda beyin ve vücudun fonksiyonları bağımsız düşünülemeyeceğinden tek başına bir fiziksel sağlamlık da düşünülemez. Fiziksel uygunluk bireyi sadece bir beden olarak değil zihinsel, duygusal ve sosyal bir bütün olarak ele alır. Bir hareketi yapabilmek için kasların gelişmiş olması ve sinir sisteminin mükemmel iletişimi yetmemekte, bireyin hareketi doğru ve çabuk algılayabilmesi, anlamlandırabilmesi, düşünsel olarak geliştirebilmesi de önem kazanmaktadır. Beden eğitimi etkinlikleri düzenli olarak yapıldığında fiziksel uygunluğun, kalp-dolaşım sistemi dayanıklılığının, fiziksel kapasite ve sportif etkinliklerin iyi yapılabilmesi gibi özelliklerin gelişmesi hedeflenmektedir. Bu bağlamda beden eğitimi, insanın büyümesi, gelişmesiyle bedensel gelişimler arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır. Özellikle dokuların, organların ve kemiklerin sağlıklı büyümesi için önemli bir fizyolojik olgudur. Amerika Ulusal Beden Eğitimi ve Spor Birliği ne (NASPE) göre beden eğitimi, çocuk ve yetişmekte olan gençlerin bilişsel, sosyal ve fiziksel gereksinmelerini karşılamak için hazırlanmış bireysel ve grup içerisindeki hareket yaşantılarını kapsayan bir etkinlik tir. Amerika Ulusal Beden Eğitimi ve Spor Birliği ne (NASPE) göre beden eğitimi alan bireyin kazanacağı davranışları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz; Beden eğitimi alan birey; çeşitli fiziksel etkinlikleri gerçekleştirmek için zorunlu becerileri öğrenecek. Beden eğitimi alan birey; fiziksel devamlılığının farkında olma duygusunu geliştirecek. Beden eğitimi alan birey; hareketsel olan ve olmayan ve ustalık içeren becerileri geliştirecek. Beden eğitimi alan birey; hareket, dans, oyunlar ve sporda hareketsel olan ve ustalık içeren becerileri birleştirecek. Beden eğitimi alan birey; düzenli fiziksel etkinliğin yararlarını anlayacak ve sağlıklı olma anlayışını geliştirecek. 3

8 Beden eğitimi alan birey; sağlıklı ve sağlıklı olma alanlarında bilinçli bir tüketici olacak. Beden eğitimi alan birey; dinlenme becerisini ve güven duygusunu geliştirecek. Beden eğitimi alan birey; vücut yapısını ve genel işlevini kavrayacak. Beden eğitimi alan birey; spor, hareket, dans ve oyunlardaki kuralları değerlendirmeyi, uygulamayı ve kuralları kavrayacak. Beden eğitimi alan birey; estetiği ve hareketin yaratıcı niteliklerini takdir edecek. Beden eğitimi alan birey; kendine güveni ve içsel kişilik becerilerini geliştirecek. Özellikle çocukluk ve gençlik dönemlerinde bireylerin gelişimine önemli katkıları bulunan beden eğitiminin tanımı konu uzmanlarınca farklı biçimde yapılmaktadır. Örneğin, Wuest ve Bucher e (1999) göre, beden eğitimi fiziksel etkinliklerin kullanıldığı eğitimsel bir süreç olduğu kadar, bireylerin gereksinim duyduğu tutum, bilgi ve becerilerin optimal düzeyde gelişmesine de katkıda bulunan bir süreçtir. Pangrazi ve Dauer (1992) de, beden eğitimini çocukların bütün olarak büyüme ve gelişmesine hareket deneyimleri aracılığıyla katkıda bulunan genel eğitim programlarının bir parçası olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımlardan anlaşıldığı gibi, beden eğitimi bireyin fiziksel, duygusal, sosyal ve bilişsel yönlerden gelişmesini sağlayan etkinlikler toplamıdır. Bu anlamda beden eğitimi, sadece bireylerin bir bütün olarak gelişmesine değil, aynı zamanda bireylerin oluşturduğu ve içinde yaşadıkları toplumun gelişmesine de katkı sağlamaktadır. Bu konu ile ilgili Ali Niyazi İnal ın Beden Eğitimi ve Spor Bilimi (Ankara: Nobel Yay. 2003) adlı kitabını okuyunuz. tartışınız. Eğitim sistemi içerisinde beden eğitiminin rolünü ve önemini AKTİF YAŞAM Çocuklara bilgi, beceri, davranış, yetenek ve aktif bir yaşam tarzına sahip olma isteği kazandırmak ve geliştirmek için yardım etmeyi amaçlar. Beden eğitimi ve spor eğitiminin önemli amaçlarından biride çocukları aktif bir yaşam tarzı geliştirmeye doğru eğitmektir. Çocuklar sadece öğretmen eğitim verdiği zaman değil, normal yaşam tarzlarının bir parçası olarak da aktif olmalıdırlar. Aktif yaşam; fiziksel etkinliklere katılım ile gerçekleşir. Çağdaş eğitim, çocukların tüm potansiyellerini geliştirmeleri üzerine odaklanmıştır. Eğitimciler sadece çocukların okul yılları boyunca büyüyüp gelişmelerini değil, aynı zamanda serbest saatlerinde ve okul yılları sonrasında da aktif bir yaşam tarzı için gereken alışkanlıkları, becerileri ve bilgiyi geliştirmelerini arzulamaktadır. Çağdaş eğitim anlayışı, insanın bilişsel, duyuşsal, fiziksel ve sosyal yapılarıyla dengeli birer bütün olarak en uygun ve ileri düzeyde yetiştirilmelerini amaçlar. Bu amaçla insanın bu özelliklerinin geliştirilmesinde beden eğitimi ve spor önemli bir yere sahiptir. Çocukların doğasında hareket etme isteği vardır. Öğretmenler ve spor eğitimcileri bu doğal hareket etme isteğine dikkat etmeli ve çocukları aktif bir yaşama doğru sürükleyecek etkinlikler düzenlemelidir. Okul yıllarında çocukların fiziksel düzeylerinin gelişmediği görülmektedir. Bilgisayar başında geçen saatler, uzun süre televizyon seyretme, fiziksel etkinliklere katılmama, okul dışında oyun imkanının azalması gibi sosyal etkenler çocukların hareketsiz bir yaşam içerisine girmesinin temel nedenlerindendir. Okul tüm bu olumsuzlukları silmek konusunda yeterli değildir. İyi hazırlanmış beden eğitimi ve spor programları bu olumsuzlukları silmede önemli bir katkı sağlar. Uygun çevresel koşulların sağlanması ile çocuklar aktif bir yaşam stili için gerekli olan niteliklere sahip olabilir. Çocuklar aktif bir yaşam stili için gereken becerilere sahip olmalıdır; çünkü bu becerilere sahip olmadan başarılı olunamaz. 4

9 Fiziksel olarak aktif bir yaşam biçimini benimsemiş olan kişilerde hastalıklara karşı yakalanma olasılığının, hareketsiz bir yaşam tarzını benimsemiş olan kişilere göre daha az olduğu yapılan araştırmalar sonucunda belirlenmiştir. Fiziksel olarak aktif bir yaşam biçimini sürdüren kişilerin kansere yakalanma olasılığının hareketsizlere göre daha az olduğu bildirildi. Japonya Sağlık Bakanlığının önderliğinde yapılan bir araştırma, çok aktif bir hayat süren erkeklerde kansere yakalanma olasılığının, hareketsiz erkeklere oranlara yüzde 13 azaldığını, kadınlarda da bu oranın yüzde 16 olarak saptandığını gösterdi. Sonuçları American Journal of Epidemiology dergisinde yayınlanan araştırma kapsamında, Japonya'nın 9 bölgesinde yaşları 45 ila 74 olan yaklaşık 80 bin kadın ve erkeğin incelendiği belirtildi. Bu kişilerin, oturarak, yürüyerek, ayakta durarak, uyuyarak ve egzersiz yaparak geçirdikleri zamanla belirlenen metabolizma hızlarına göre 4 gruba ayrıldığı, özellikle düzenli olarak egzersiz yapan ve aktif bir yaşam biçimi sürdüren Japon kadınlar arasında kansere yakalanma olasılığındaki azalmanın çarpıcı olduğu gözlendi. Teknolojinin gelişmesi sonucu aktif yaşam süren insanların hareketsiz bir yaşam süreci içerisine girmesi, günümüzde oldukça fazla rastlanan ve çağımızın sorunu olarak görülen kalp-damar rahatsızlıkları, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol, osteoporoz gibi bazı sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Günümüzde ise hareket etmeye ve aktif bir yaşam sürmeye olan ihtiyaç daha da artmıştır. Bu kadar önemli olan beden eğitimi ve spor kavramı birçok farklı becerileri içermektedir. Bu becerilerin çocukluk yılarında etkin bir şekilde öğrenilmesi ilerleyen yıllardaki aktif yaşam trendini belirleyecektir. Bizim amacımız çocukların okul öncesi dönemden başlayarak ilköğretim yılları boyunca pozitif ve aktif yaşam stili benimsemelerini geliştirmektir. Çocuklar iyi bir görüntüye sahip olmak için egzersizin önemli olduğunu anlamalıdırlar. Çocuğun yaşam tarzının bu yönde değişmesi sonucu; çocuk hem beslenme alışkanlıklarını değiştirir, hem de diğer sağlık faktörlerini uygulamaya başlar ki, buda çocuğun pozitif ve sağlıklı yaşama doğru ilerlemesini sağlar. Fiziksel aktivite ve aktif yaşam için çocukların, gençlerin ve yaşlıların spor yapmalarına olanak sağlayacak çevreler ve ortam yaratılmalıdır. Aktif yaşam ile ilgili değişik bilgilere adresinden ulaşabilirsiniz. HAREKET VE HAREKET EĞİTİMİ Yaşam demek hareket içerisinde olmak demektir. Piaget e göre birçok çocuk için yaşamak bir şeyler yapmak, hareket içerisinde olmak demektir. Hangi ortamlarda olurlarsa olsunlar; ister asfalt bir çevrede, ister doğaya yakın bir çevrede olsunlar, sağlıklı ve uyumlu bir gelişmenin ön şartı çocuğun vücudu ve hareketleri konusunda bilinçlendirmesidir. Motor hareketlerin öğrenilmesi ve bu konuda çocuğun küçük yaşta bilgilendirilmesi onun hareket kabiliyetlerini geliştirmede etkili olacaktır. Çocuklar genelde hareket etmekten zevk alırlar. Hareket sayesinde dünyayı keşfeder; kendilerini ve başkalarını tanımayı öğrenirler. Ancak günümüzde çocukların hareket kabiliyetlerini geliştirebilecekleri alanlar gün geçtikçe sınırlanmaktadır. Okul, çocuklar için güven içinde hareket edebilecekleri tek ortamdır. Hareket, vücudun herhangi bir bölümündeki gözle görülür değişim pozisyonu, vücudun konum değiştirmesidir. Başka bir deyişle, hareket, bir kişiye ya da belirli bir noktaya göre yer değiştirmek olarak tanımlanabilir. Hareket eğitimcileri, hareket kavramını "organize olmuş hareketler serisi" olarak tanımlamaktadır. Hareketsizlik ise, bir nesnenin konumunun bir çizgiye ya da bir yüzeye göre sabit kalması halidir. Yukarıda yer alan tanımlardan da anlaşılabileceği gibi hareket, günlük hayatımızın temel bir parçasıdır. Bir çocuk herhangi bir yere hareket etmek istediğinde, çocuğun hareketi başarması için birçok yol vardır. Burada önemli olan çocuğa doğru davranışı göstermek değil, onun farklı hareket yollarını algılamasını sağlamaktır. Hareket eğitimi kavramının birçok şekilde tanımı yapılmıştır. Hareket eğitimi; uygulama, oyun, spor, atletizm, yüzme, jimnastik, dans kullanımlarını ve bunların anlamlarını araştırmaya; bunların birbirlerine veya gruplara olan etkilerini anlamaya çalışan akademik bir disiplindir. 5

10 Hareket eğitimi, çocuğun paylaşmayı, duygularını ifade etmeyi, kişisel amaçlar belirlemeyi ve özgürce hareket etmeyi öğrenmesi için fırsatlar yaratır. Bir başka tanımda hareket eğitimi; günlük yaşama değer veren ve yaşamla bütünleşen fiziksel etkinliğe odaklanan aktif yaşamı anlatır. Hareket eğitimi, hareketin keşfedilmesi ve üretilmesi olarak tanımlanır. Etkili ve elverişli hareket etmek için bilişsel becerilerin geliştirilmesine yönelik oyunları öğrenmede önemli bir yere sahiptir. Hareket eğitiminin bilinçli bir şekilde uygulanması motor becerilerin öğrenilmesine yardımcı olur. Bu bilgiler ışığında çocuklar etkili bir şekilde ve farklı çevresel durumlarda nasıl hareket edebileceklerini ve tepkilerini nasıl kullanabileceklerini öğrenirler. Yaşantıya dönüştürülen bu etkinlikler, çocuğun nasıl etkili hareket ettiğinin, güvenli ve verimli hareketlerin nasıl yapıldığının anlaşılmasına olanak sağlar. Böylece hareket eğitimi ve öğretimi, çocukların uygun sosyal etkileşimini cesaretlendiren bir şekilde yürütülür. Çeşitli hareket etkinliklerini içeren iyi bir hareket eğitimi programı, çocukların tüm gelişiminde hayati bir önem taşır. Bu yaşlarda oyun şeklinde basit koşular ve atlayışlar yapan bir çocuk, bunu yavaş yavaş geliştirecek, aynı yaşlardaki daha önce hiç atlayış yapmamış bir çocuktan daha ileri seviyede olacaktır. Böylece çocuk, bir şeyleri algılarken kendi ihtiyaçlarının da farkına varacaktır. Algısal yetenekler öğrenilebilen yeteneklerdir. Hareket etmek için algılamak, algılamak için de hareket etmek ve yer değiştirmek gerekir. Algısal bilgilerle harekete ilişkin bilgilerin uyumu çocukta uzaysal algının gelişimi için gereklidir. Bu nedenle, hareket eğitimi içerisinde verilecek olan etkinlik çeşitliliği, çocuğun bilişsel becerilerinin gelişimi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Hareket etmeyi öğrenebilmek için serbestçe hareket etmek ve önce kendi alanını, sonra diğer hareket alanlarını tanımak zorundadır. Hareket alanlarını etkili kullanabilen çocuk, tüm yönlerde ve düzeylerde (yüksek-orta-düşük) lokomotor, non-lokomotor, manipülatif ve denge becerilerini yapabilecek ve kendi vücut kapasitesini tanıyabilecektir. Gerçekte lokomotor, non-lokomotor, manipülatif ve denge gibi hareket çeşitlerinin geliştirilmesine yönelik olarak hazırlanan nitelikli programlar çocukların hareketlerini ve hareket verimliliğini de arttıracaktır. Hareket ve hareket eğitimi kavramlarını anlamak için yararlı bir kaynak olarak Çocukta Hareket, Oyun Gelişimi ve Öğretimi adlı kitaba bakabilirsiniz. (Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2007). Hareket kavramı ve hareket eğitimi kavramını tartışınız. TEMEL HAREKET BECERİLERİ Temel hareket becerileri insanların hayatlarında, işlerinde ve gelecekte de kullanabilecekleri niteliktedir. Bu temel hareket becerileri lokomotor beceriler, non lokomotor beceriler, manipulatif beceriler ve dengedir. Lokomotor Beceriler Çocuklar okula başlamadan önce gelişmiş olmamak şartıyla yürüyebilirler, koşabilirler ve sıçrayabilirler. Eğer çocuğa iyi bir koşucu musun? diye sorarsak cevap evet olacaktır. Gerçektende çocuklar yeteneklerini daha iyi olarak düşünürler ve daha büyüklerle yarışmaya çalışırlar. Yarışmayı kaybettikleri zamanda şaşırırlar. Lokomotor beceriler; vücudun zemindeki belirli bir noktadan bir başka yere doğru hareketidir. Büyük kas becerileri denge/kararlılık becerileri ile birlikte gelişir. Lokomotor becerilerinin etkili formalarına geçmeden önce, denge becerilerinin temel yönleri üzerinde ustalaşmak gerekir. Lokomotor beceriler şunlardır: Yürüme Koşma Atlama 6

11 Sıçrama Uçma Sekme Tırmanma Kayma Sürünme Yürüme Non-Lokomotor Beceriler Şekil 1.1: Lokomotor Hareket Becerileri. Non-lokomotor beceriler; bireyin, bulunduğu zemin üzerinde dengesini yerçekimine karşı koruma yeteneğidir. Denge/kararlılık, insan hareketinin temel formudur. Bütün etkili hareketlerin temelidir. Hem lokomotor hem de manipülatif becerilerin içine yayılır. Nonlokomotor beceriler şunlardır. Eğilmek Bükülmek Sallanmak Dönmek Simetrik-asimetrik, geniş-düz vücut şekilleri 7

12 Dönme Manipülatif Beceriler Şekil 1.2: Non-lokomotor Hareket Becerisi. Manipülatif beceriler; bireyin, herhangi bir nesne ile ilişkisini gerektiren hareketlerdir. El ve ayakların kullanılması ile nesnelerden kuvvet alma ve nesnelere kuvvet uygulama ile ilgilidir. Bir şeyi el veya ayak ile yapmak bir kişinin öğrenebileceği en iyi harekettir. Çocuklar el ile yapılan şeyleri severler. Manipulatif motor beceriler eğer doğru bir şekilde öğretilirse kendi kendine yapılabilen etkinliklerdir. Manipülatif hareket becerileri ile küçük kas becerileri gelişir. Manipülatif hareket becerileri, Atma Tutma Fırlatma Vurma Tekmeleme Sürme 8

13 Atma ve Tutma Şekil 1.3: Manipulatif Hareket Becerileri. DENGE Ağırlık merkezinin yerçekimine karşı kontrol altında tutulmasıdır. Denge çalışmalarının amacı, vücudu daha fazla zorlamaya yönelik çalışmaları içerir. Denge yeteneğimizi geliştirmede yapacağımız çalışmaların büyük bir önemi vardır. Bu çalışmalar ile vücudumuzu daha önce yapmadığı hareketlere zorlamak, bu hareketleri yapabilmeye çalışmak ve değişik materyaller taşımayı içerir. Statik Denge Sabit bir noktada dengeyi sağlayabilme statik denge olarak tanımlanır. Tek ayak üzerinde durma, amuda kalkma statik dengeye örnek verilebilir. Dinamik Denge Tek Ayak Üzerinde Durma Şekil 1.4: Statik Denge. Hareket halinde dengeyi koruyabilme ise dinamik denge olarak ifade edilir. Denge üzerinde yürüme, sıçrama ve sağa, sola dönüşler, yuvarlanmalar, takla dinamik dengeye örnek olarak verilebilir. 9

14 Denge Tahtası Üzerinde Yürüme. Takla Atma. Şekil 1.5: Dinamik Denge. Lokomotor, Non-Lokomotor, Manipülatif ve denge becerilerinin beden eğitimi ve spor için yararları nelerdir, tartışınız. HAREKET, VÜCUT, UZAYSAL VE RİTMİK BİLİNCİN GELİŞİMİ Çocuklar büyüdükçe, vücutlarının neler yapabileceğini, daha etkili bir biçimde nasıl hareket edeceklerini ve uygun tepkileri nasıl vereceklerini daha iyi anlarlar. Bu bilinçler geliştikçe, insan hareketleri konusunda daha usta olur. Hareket Bilinci Hareket bilinci, duygusal deneyimleri izlemek, yorumlamak ve onlara doğru biçimde tepki vermeyi içerir. Vücut beş duyu organıyla bilgi alır (görme, tatma, duyma, koklama, dokunma). Algı, geçmiş deneyimleri kullanarak bu duygusal bilgiyi değerlendirir ve kararlar alınır, tepkiler verilir. Başka bir duyusal şekil çoğunlukla altıncı his olarak belirtilen, kinestetik bilinçtir. Vücudun dışında bilgi alan diğer duyuların çoğunun aksine, kinestetik duyu sistemi, iç mekanizmadan, sinirlerden, eklemlerden ve diğer iç bölgelerden bilgi alır. Bu bilgi, diğer duyularla elde edilen bilgilerle birleştirilir, hareket ve vücut duruşu şeklinde bir tepki üretilir. Bu yüzden, hareket bilinci, çocuklar algısal bilinci değerlendirdikçe gelişir. Vücut Bilinci Vücut bilinci, vücudun kısımlarını ve birbirleriyle ilişkilerini doğru olarak tanımlamayı kapsar. Vücut bilinci aynı zamanda, vücudun kısımlarının kapasitelerini, sınırlarını ve hareketleri doğru ve etkili bir biçimde yapmayı da kapsar. Çevresel deneyimler, vücut bilincinin gelişmesine yardımcı olur. Örneğin 10

15 çocuklar ilkokula başladıklarında vücutlarının %50 sini bilirler. İlkokul sonuna kadar vücutlarını %100 tanımaları gerekir. Vücut bilincinin bir uzantısı da yön bilincidir. Birçok çocuk sağ ve solunu kolayca tanımasına rağmen, bu çocukların genelde ilkokula başlayıncaya kadar bilmedikleri bir şeydir. Uzaysal Bilinç Uzaysal bilinç, üç boyutlu uzayı, içindeki objeleri tanımak ve onlara tepki verme yeteneğidir. Çevreye göre insanın vücudunun konumunun hissidir. Görsel bilinç, uzaysal bilincin kapsamı içindedir. Derinlik ve uzaklık algısı, biçim farkı ve görsel motor düzeni uzay bilincine katkıda bulunur. İlkokul (1, 2, 3, 4 ve 5. sınıflar) ve ortaokul (6, 7 ve 8. sınıflar) da okuyan çocuklara uzay bilinci farkını göstermek için bir uygulama yaptırılıyor. Bu uygulama çocukların topu tutabilmeleri yeteneği ile ilgilidir. Bir makine tarafından bir top fırlatılır ve çocuklara, topu tutabilmek için, hareket etmeleri söylenir. İlk olarak çocuklara topun atılış yerini görmeleri sağlanıyor. Daha sonra, büyük bir bez parçası ile topun atılış yerinin görünmesi engelleniyor. Çocukların hepsi doğru yöne koşmalarına rağmen, yaşça küçük olanlar (1, 2 ve 3. sınıflar) topun düşeceği yerin tahmininde yaklaşık 22 adımlık bir sapma yaptılar. Yaşları daha büyük olanlar ise (4, 5 ve 6. sınıflar) yalnızca 2,5 adımlık sapma yaptılar. Yaşı küçük olanlar, aynı yöne koşmalarına rağmen topun düşeceği yeri tahmin edememekle birlikte gittikleri yere de çok geç vardılar. Gelişme ise topun düşeceği yeri doğru tahmin eden fakat karar vermekte geç kalan 4. sınıf öğrencilerinde gözlenebildi. Aslında, karar verselerdi de topa yetişemeyeceklerdi. 5. sınıf öğrencileri ise, 4. sınıflara göre biraz daha hedeften uzaklaştılar ama topu yakalamak için daha hızlı davrandılar. 6. sınıf öğrencileri ise tahminlerinde en başarılı olan gruptu. Yaşça büyük olan çocukların (4, 5 ve 6. sınıflar) hepsi topun nereye düşeceğini iyi tahmin etmişlerdi. Fakat 4. sınıf öğrencileri, bu bilgiyi 6. sınıf öğrencileri kadar iyi değerlendiremedi. Bu ve bu tür çalışmalardan anlıyoruz ki, hızlı hareket eden nesnelere dair algısal tahminler içeren uzaysal bilinç ve becerisel tepkiler çocukluk çağının son dönemlerine kadar pek gelişmez. Bu yüzden öğretmenler ve eğitmenler 8 yaşında ve daha küçük çocuklardan, düzgün fırlatılmış bir topu yakalamasını ve havada uçan bir topun doğru olarak gözlenmesini beklememelidirler. Ritmik Bilinç Bütün hareketlerimiz, uzaysal ve zamansal özellik taşır. Yani hareketlerimiz uzayda bir zaman düzeni içinde gerçekleşir. İyi gelişmiş bir zaman bilinci olan çocuk, hareketleri koordine ve ritmik bir biçimde yapabilir. Ritmik bilinç, bütün koordine edilmiş hareketlerin temelidir. Çocukların günlük hayatlarında önemli bir rol oynar. Diğer bir bilinç ise, işitsel bilinçtir ki, bu ses ayrımı, sesin geldiği yeri belirleme, zamansal ve işitsel algıyı kapsar. Zaman içindeki seslerdeki değişimleri algılama ve ayırt etme yeteneği, ritmik bilincin önemli bir parçasıdır. Ritmik hareketler, örneğin halk oyunları tempo, düzen ve vurgu ayrımı gerektirir. Ritmik bilinç konusunda, küçük ve büyük çocuklar arasındaki değişiklikler birçok araştırmada kanıtlanmıştır. Küçük çocukların, büyük çocuklara göre, ritmik bilinç konusunda daha çok zorlandıkları görülmüştür. Ayrıca erkek çocukların kız çocuklarına oranla, ritmik hareketlerde daha çok zorlandığı kanıtlanmıştır. Ancak genelleme yapmak için, iki cinsiyet arasında daha çok araştırmaya ihtiyaç vardır. Açıkçası, çocukların daha çok ritmik aktivitelere ihtiyacı vardır. SPOR Spor bireylerin hareket etme ihtiyacını karşılaması, eğlenme, oyun, neşelenme, sosyalleşme, statü elde etme ve daha birçok nedenden dolayı tercih edilirken aynı zamanda bir meslek olarak da seçilebilmektedir. Spor sözlük anlamı olarak incelendiğinde Latince Disportare ve Desport biçiminde dağıtmak, birbirinden ayırmak anlamına gelen sözcüklerden oluşmuştur. 17.yüzyıldan sonra ilk hecesi değişerek SPORT biçimine dönüştüğü araştırmacılar tarafından öne sürülmektedir. 11

16 Spor denilince insanın aklına koşmak, yürümek, yüzmek, bisiklete binmek veya bir takımın diğer bir takıma karşı yapmış olduğu mücadele gelebilir. Sporu farklı bir şekilde ele alarak incelemek mümkündür. Şekil 1.6: Sporun Farklı Şekillerde Ele Alınışı. Rekreasyon: Serbest zamanları değerlendirme etkinliğidir. İnsanların serbest zamanlarında hiçbir zorlama olmadan gönüllü olarak katıldıkları etkinliklerdir. Bu etkinlikler kişiyi hem eğiten hem de eğlendiren nitelikte olabilir. Amatör sporcu: Uğraştığı spor dalında katıldığı yarışmalardan veya müsabakalardan maddi kazanç elde etmeyen sporculara verilen isimdir. Profesyonel sporcu: Uğraştığı spor dalında katıldığı yarışmalardan veya müsabakalardan maddi kazanç elde eden sporculara verilen isimdir. Sporun belirli sözcüklerle kalıplaşmış klasik bir tanımı yoktur. Spor kavramının tanımları incelendiğinde farklı şekillerde tanımlandığı görülebilir. Bu nedenle spor ile ilgili farklı kaynaklardan değişik tanımlar vererek spor kavramının anlaşılması daha kolay olacaktır. Felsefi açıdan spor, spor kavramında dile gelen hakikati; sporun özünü sürekli bir çabayla araştıran; kavramı spor bilimlerinden ve felsefelerinden derlediği her yeni bilgi ile yeniden yorumlayan, aydınlatan bir bilgi alanıdır. Sosyoloji açısından spor ise, belli kuramların ışığı altında diğer bilim dallarıyla işbirliği yaparak sporda sosyal yapılar ve sosyal davranışlar ile sporun sosyal etkilerini araştırır. Türk Dil Kurumu Sözlüğü nde spor, Kişisel ya da toplu biçimde yapılan genellikle yarışmaya dayanan, kimi kurallara göre uygulanan beden hareketlerinin tümü olarak tanımlanmıştır. Bir başka tanıma göre ise spor, özel araç gereç ve ortam kullanan, rekor arayışlarının önemli olduğu belli bir zaman ve alan içinde yapılan yarışmaya dayalı fiziksel bir aktivite olarak tanımlanmıştır. Loy ise spor kavramına farklı bir açıdan yaklaşarak, Doğada yapılması İçinde yarışma unsurlarının bulunması Fiziksel yeteneklere dayanması Şans, strateji ve yetenek unsurlarını içermesi, Değişken bir sonuca sahip olması gibi fikirleri ile değişik bir bakış açısı ortaya koymuştur. 12

17 Spor ve Beden Eğitimi Arasındaki Farklar Spor Bir yarışmadır. Reklam aracıdır. Bir meslektir. Üretime katkı sağlar. Toplumlar arası ilişkileri artırır. Bir seyir vasıtasıdır. Politika aracıdır. Profesyonel bir uğraşı olarak yapılabilir. Eğitim ve eğlence aracıdır. Serbest zaman faaliyetidir. Bir bilim ve tekniktir. Zevk ve estetiktir. Kişiler arası ilişkileri artırır. Beden Eğitimi Yarışma Değildir. Reklam aracı değildir. Meslek değildir. Üretime katkı sağlamaz. Toplumlar arası ilişkileri artırmaz Seyir vasıtası değildir. Politika aracı değildir. Profesyonel bir uğraşı olarak yapılamaz. Eğitim ve eğlence aracıdır. Serbest zaman faaliyetidir. Bir bilim ve tekniktir. Zevk ve estetiktir. Kişiler arası ilişkileri artırır. Beden eğitimi ve spor ile ilgili tanımlarından anlaşılabileceği gibi, beden eğitimi rekor kırma ve şampiyon olma amacı taşımaz iken, sporda ise şampiyon olma ve rekor kırma amacı vardır. Beden eğitimi kurallara bağlı olmadan özgürce ve değişik ortamlarda yapılırken, spor ise, spor salonlarına veya spor sahalarına, yaptığı spor ile ilgili araç ve gereçlere, yapılan spor dalı ile ilgili belirli kurallara gereksinim duyar. Bu konu ile ilgili bilgilere Gazanfer Doğu ve ark. Spor Bilimlerine Giriş (Ankara: Spor Yayınevi,2006) adlı kitabını okuyunuz. tartışınız. Beden eğitimi ve spor kavramını birbirinden ayıran özellikler nelerdir, TEMEL KAVRAMLAR Büyüme Hücrelerin büyümesi ve çoğalması sonucu oluşan vücut ölçülerindeki artıştır. Fiziksel gelişmeden dolayı vücuttaki nicel değişikliklerdir. Baldır kaslarının hacmindeki bir artış büyümeyi anlatabilir. Büyüme beden ile ilgili değişimleri içermektedir. Olgunlaşma Üst düzeyde işlevsellik yaratmak için türe özgü yetilerin niteliksel değişmeleridir. Örneğin bir çocuğun alıştırma ve destek ile belirli bir zamana kadar yürüyememesi, ancak yürüme olgunluğuna gelince yürümeye başlaması. Çevresel faktörlere bağlı olarak gelişim süreci içerisinde belirgin değişimler oluşmaktadır. Örneğin gelişim sürecine bağlı olarak çocuğun ortaya çıkardığı motor performansta değişimler meydana gelir. Yaklaşık olarak bir bebek dört aylık olduğunda destek ile oturabilir duruma gelir. Yedi aylık olduğunda ise desteksiz oturabilir. Tutuş, tırmanma ve ayakta durmak çocuğun olgunlaşması ile ortaya çıkan davranışlardır. Bunun sonucunda olgunlaşmayı organizmanın büyüyerek kendisinden beklenen bir işi yapabilecek düzeye ulaşma sürecidir diyebiliriz. Gelişim Çocuğun daha yüksek nitelikteki işleri yapabilmesi ve ilerlemesi şeklinde tanımlanan gelişim kavramı bireyin olgunluğa erişmesidir. Kısacası olgunlaşma ve öğrenme bireyin gelişiminde anahtar noktalardır. 13

18 Gelişme döllenmeden başlayarak yaşamın sonuna kadar geçen sürede insanın yaşadığı fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal yönden değişikliklerdir. Örneğin bir çocuğun gelişimine, olgunlaşmaya ve öğrenme olanaklarına bağlı olarak konuşma ve anlatım gücünü geliştirmesi. Motor Performans Motor görevi ortaya çıkarmak için kullanılan güç ve motor görevi ortaya çıkarma düzeyi. Örneğin, hedefin merkezine topu atma. Esneklik Esneklik bir eklemin hareket oranıdır. Esneklik oranı hareket içindeki eklemlerin yapısına ve doğasına, eklemleri saran ligamentlerin doğasına, eklemler ile ilişkili kasların genişliğine bağlı olarak değişir. Esneklik bir hareket için en önemli parçalardan biridir. Bu yüzden genel temel eğitim programlarında nitelikli bir şekilde yer almalıdır. Yüksek düzeyde bir esnekliğe sahip çocuk hareket sırasında kasları içinde hızlı ve yüksek bir kan dolaşımına sahiptir. Sürat Hareketleri en kısa sürede yapabilme yeteneğidir. Spor da başarılı olabilmenin özelliklerinden biriside sürattir. Sürat bireyin vücut parçalarını hızlı bir şekilde hareket ettirebilmesine ve bir noktadan başka bir noktaya en kısa sürede yapabilmesine bağlıdır. Kuvvet Sportif anlamda kuvvet vücudun bir bölümü veya tamamının kütlesi ya da ilgili spor dalında kullanılan aracın kütlesinden kaynaklanan bir dirence karşı koyan, direnci yenen etki olarak tanımlanabilir. Sporda Beceri Sporda beceri, minimum enerji ve zaman harcayarak istenen maksimum hedeflere ulaşabilmek için bir süreç içinde sıralanan ve kazandırılması öngörülen istemli davranışlardır. Beceri, alıştırmaya, tekrarlarla hareketleri öğrenebilmeye, değişik durumlarda amaca uygun ve çabuk bir şekilde tepki gösterebilmeye, her hareketin birbirini doğru olarak izlemesine, istenen kuvvetle meydana gelmesine bağlıdır. Dayanıklılık Motorsal ve bireysel özellikler ile ilgili bir biyo-motor beceri olan dayanıklılık ortaya çıkan yorgunluğa karşı organizmanın karşı koyabilme yeteneği, vücudun sergilediği aktivitenin meydana getirdiği strese dayanma yeteneğidir. Sporda Yetenek Belli bir alanda normalin üzerinde, ancak henüz tam olarak gelişmemiş özelliklere sahip olan kişidir. Koordinasyon Amaca yönelik bir hareket esnasında iskelet ve merkezi sinir siteminin dengeli ve uyum içerisinde çalışmasıdır. Tüm sporsal becerileri öğretirken, becerileri geliştirirken ve becerilerin belirli bir seviyeye ulaşabilmesini sağlamak için mutlaka koordinasyon çalışmalarının uygulanması gerekmektedir. Kondisyon Bir sporcunun fiziksel ve ruhsal olarak genel durumu ve verimliliğidir. 14

19 Mehmet Göral ve Korkut Yapıcı nın Beden Eğitimi ve Spor Bilimlerine Giriş, (Kütahya: Tuğra Ofset., 2001) adlı kitabında sporda temel kavramlarla ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz. nelerdir, tartışınız. Büyüme, gelişme ve olgunlaşmayı birbirinden ayıran özellikler SPORUN TARİHSEL GELİŞİMİ İLK İNSAN ve SPOR Tarihteki ilk sporlar araçlı veya araçsız yapılsın, savunma ve saldırı amacı taşımaktadır. İlk insanın hayvanlarla ve kendi cinsinden olanlarla girdikleri mücadele sonrasında ilk olarak gerçekleştirdiği eylem kendi fiziksel gücünü kullanmayı öğrenmesidir. Bu da ilk insanın bilinçsiz olarak yaptığı güreşin ortaya çıkmasını sağlamıştır. İlk insan yapmış olduğu bu mücadelesini silahsız olarak gerçekleştirdiğinden dolayı savunma ve saldırı aracı olarak sadece ellerini ve kollarını kullanmıştır. Bunu daha etkili bir biçimde uygulayabilmek içinde ellerini yumruk yapmış, kolunun itme gücünü kullanarak boks denilen mücadele sporunun ortaya çıkmasını sağlamıştır. İlk insanın yürüme, koşma, atlama ve tırmanma hareketlerini beslenme ve tehlikelerden korunmak amaçlı yaptığı bilinmektedir. Bu da atletizm ve dağcılık gibi sporların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu konu ile ilgili Cemal Alpman ın, Eğitimin Bütünlüğü İçinde Beden Eğitimi ve Çağlar Boyunca Gelişimi, (İstanbul: Gençlik ve Spor Bakanlığı Eğitim Genel Müdürlüğü Yayınları, 1972) adlı kitabını okuyunuz. BEDEN EĞİTİMİ VE SPORUN TARİHSEL GELİŞİMİ Eğitim tarihi içerisinde birçok çalışma göstermektedir ki; beden eğitimi her zaman gündemde olmuş ancak çeşitli önem dereceleriyle değerlendirilmiştir. Yunanistan ın klasik çağlarında, bedenin ve aklın uyumu Yunan vatandaşlarının eğitiminde vurgulanmıştır. Bu birlik ve denge kavramı insan kişiliğinin akılsal, fiziksel ve ruhsal olarak uyumlu gelişimini içermektedir. Beden eğitimi eğitim programının büyük bir unsuru olarak değerlendirilmiştir. 14. Yüzyılda Avrupa da başlayan Rönesans ve Hümanizm hareketleri beden eğitimi etkinliklerinde birçok yeniliği beraberinde getirmiştir. Yeniçağda ruh ve bedenin dengeli bir şekilde geliştirilmesi ve bedenin eğitilmesi düşüncesinin ağırlık kazanmaya başlaması, Fransız düşünür J.J. Russo ile bir felsefe olarak tüm Avrupa da kabul görmüş, yılları arasında Avrupa da beden eğitimi okul programlarında yer almıştır. Tarihte bilinen ilk biçimsel spor örgütü, okullar arası yarışlar düzenlemesi için Japonya imparatoru Yoozei nin 1603 yılında kurduğu yüzme federasyonudur. Bilinen ilk yazılı spor kuralları İ.Ö. 900 lerde Theseus tarafından Atina da güreş, ilk çağdaş spor kuralları da 1867 de Chambers tarafından İngiltere de (Queensberry Kuralları) boks gibi temas sporları için konulmuştur yıllarında Johan Friedrich Simon ilk Alman jimnastik öğretmeni olarak Yunan jimnastiğinin müfredat programlarına alınmasını sağlamış ve bir takım jimnastik araçlarının yapılmasında da yararlı olmuştur yıllarında İsviçreli Johan Jacob Du Toit yeni bir araç olarak eğik merdiveni okula sokmuştur yılında Ch.Fr. Wolke jimnastikte komut sisteminin ilk uygulayan kişi olmuştur yılında Johan Christian Friedrich Gutsmuths cimnastikte bir çığır açan Gençlik için Cimnastik adlı eseri yayımladı. Alman Jimnastiği nin en önemli isimlerinden birisi Friedrich luding Jahn ( ) bugünkü artistik jimnastiğin temelini atmıştır. Jahn, jimnastik kelimesinin yerine Turnen terimini kullanmıştır. Jahn, Jimnastiğin açık havada ve herkesin gözü önünde yapılması gerektiğine dikkat çekmiştir. En küçük yerlerin bile bir jimnastik alanına sahip olması gerektiğine önem vermiştir. Jahn jimnastiğinde paralel, 15

20 barfiks, beygir, halka gibi aletler kullanılmaktadır. Bundan başka tırmanma, sallanma, çekme, itme, kaldırma, atlama, güreş gibi uygulamalara da önem vermiştir yılında Berlin yakınlarında ilk açık hava jimnastik alanını açmış ve böylece Alman halk jimnastiğinin temeli atılmıştır. Friedrich Ludwing Jahn, Alman gençlerinin vücutlarını yurdun düşmanlarına karşı mücadele için güçlü ve dayanıklı hale getirmek gibi vatansever bir nitelik taşıyordu. 19 yüzyılın başlangıcında İsveç te Pehr Henrik Ling tarafından bilimsel ve fizyolojik esaslara dayatılan yeni bir sistem ortaya atılmıştır. Bu sistemin adı İsveç Jimnastiği dir. İsveç Jimnastiği ordu ve okulda kolay uygulanan bir sistemdir. İsveç Jimnastiğinde araç, belli kas gruplarını çalıştırma amacı ile yapılan bir hareket için, her programa göre ders içinde bir defa geçici olarak faydalanılan bir vasıtadır. İsveç Jimnastiği her hareketin vücut üzerinde fizyolojik bir etki yapmasını ister. İsveç Jimnastiği uzun bir süre Almanya da reddedilmiştir. İngiltere de ise beden eğitimi o yıllarda daha çok spor ve oyun amacı taşımaktadır. Alman Jimnastiği ve İsveç Jimnastiği ile ilgili değişik bilgilere adresinden ulaşabilirsiniz. Türklerde Beden eğitimi dersi ilk defa Emrullah Efendi ( ) tarafından beden eğitimi ve spor adı altında öğretmen okullarında, sultanilerde ve liselerde uygulanmaya başlanmıştır. Beden eğitiminin çağdaş anlamda ülkemize girmesinde ve beden eğitiminin yaygınlaştırılması ile okulların her türünde uygulama deneyimine sokulmasında Türk spor adamı Selim Sırrı Tarcan ın büyük katkıları vardır. 19. Yüzyılın sonunda Amerika da doğu sahillerindeki eyaletlerde akademilerin ortaya çıkmasıyla akademik beden eğitimi kavramı programlara girmiştir. Bu kurumun kurucuları sağlığın iyi bir yaşamın ön koşulu olduğuna inanmışlardır. Okullarda planlı bir beden eğitimini savunan Avrupalı liderlerin etkisi ile öğrencilerin günlük yaşamlarının fiziksel aktiviteler içermesi sağlanmıştır. Çünkü beden eğitimi etkinlikleri genelde okuldan sonra uygulanıyordu ve bu eğitimi kontrol etmek yerine düzenlenmesi tamamen öğrencilerin kendilerine bırakılmıştı. Beden eğitiminin değerini vurgulayan ve gittikçe büyüyen bir düşünce 1853 yılında Boston da bir kanuna yansımıştır. Bu kanuna göre ilkokullardaki bütün çocukların her gün belirli bir beden eğitimi sürecine katılması karara bağlanmıştır. İlerleyen zamanlar da antrenörlerin eğitimli olmaması nedeniyle bu kanun tam olarak uygulanamamıştır yılında, sağlık birliği, beden eğitimi, rekreasyonun ve dansın öncüsü olan bir grup oluşturulmuştur. Bu grup (AAHPERD) günümüzde bütün beden eğitimciler tarafından kabul görmektedir lü yılların başlangıcında beden eğitimi kademeli olarak, yabancı jimnastik sistemlerinden etkilenmiş ve yeni beden eğitimi kavramı oluşmaya başlamıştır yılında, Clark Hetherington un belirlediği aşamalar beden eğitimi sistemi içerisinde büyük etkiler yaratmıştır. Aşağıda belirtilen dört aşama Clark Hetherington tarafından tanımlanmıştır. Bu tanımlar; Organik Eğitim: Zindeliği geliştiren süreçtir. Bu süreç fiziksel gelişimin yanında beslenmenin gerekli olduğunu ifade eder. Psiko motor Eğitim: Sinir, kaslara dayalı güç ve öğrenmeyi geliştiren süreçtir. Karakter Eğitimi: Ahlaki, sosyal ve ruhsal gücün gelişimini vurgulayan süreçtir. Zeka Eğitimi: Çocuk yaparak öğrenir, özellikle oyun oynayarak. Bu süreç çocuğun fiziksel gelişiminin yanında zihinsel gelişimi de esas alır. 16

21 Yeni yüzyılla birlikte atletizm ve dansın beden eğitimi programının içerisine girmesi onaylanmıştır yılına gelindiğinde atletizm akımı ve oyun akımı, eğitim sistemi içerisinde değerlendirilmeye başlanmıştır. Yirminci yüzyıla kadar, eğitim öncelikle entellektüel gelişimi vurgulamıştır. Beden eğitiminin, jimnastik ve oyunlar gibi, planlanmış aktiviteler ve doğal oyunlar içindeki yeri Locke, Rousseau ve Spencer gibi yazarlar tarafından vurgulanmıştır. Bu programların amaçları ancak, bedenin entelektüel gelişimini arttırmak için yapılan çalışmalarda anlaşılmıştır. 20.yüzyılın başlangıcından itibaren okullarda öğretim içeriği ve metotlarında değişimler meydana gelmiştir. Thorn ve Gestalt tarafından sunulan yeni teoriler, öğretim alanında büyük değişikliklere yol açmıştır. Özellikle 1930 ve 1940 lı yıllarda, Dewey in etkisi eğitim felsefesinde önemli değişiklikler yaratmıştır. Bunun sonucu da beden eğitimi öğretimini ve içeriğini etkilemiştir. Jimnastik çalışmaları neredeyse tamamen kaldırılmış ve oyunlara daha fazla yer verilmiştir yıllarının başından 1960 yıllarının sonuna kadar beden eğitimi programlarında gerçek değişimler meydana gelmiştir. Amerika Birleşik Devletleri ndeki fiziksel eğitimin başlangıcı dar kalıplı ve formal olmayan düzeydeydi. Birçok Avrupa ülkesi (özellikle Almanya, İsveç ve Danimarka) kendi ihtiyaçlarına göre hızları belirlenmiş programlar hazırlarken, sömürgecilerle Amerika ya hiçbir beden eğitimi sistemi gelmemiştir. Hollandalılar (New York da yaşayan) ve İngilizler (Vircinya da yaşayan) dinlendirici aktiviteleri desteklemişlerdir. Dinlenmeye yönelik fiziksel eğitimi desteklemek amacıyla kurulmuş ilk kayıtlı okul Massachusset teki Samuel Moody s Summer School dur. Bu konu ile ilgili Yiğit Akın ın Gürbüz ve Yavuz Evlatlar Erken Cumhuriyet te Beden Terbiyesi ve Spor, (İstanbul: İletişim Yayıncılık A.Ş, 2004) adlı kitabını okuyunuz. İLK ÇAĞLARDA SPOR Alman Jimnastiği ve İsveç Jimnastiği arasındaki farkları tartışınız. Vücut kültürü ile ilgili etkinliklerin tarih çağlarına rastlayan ilk izlerini hemen hemen bütün uygarlıkların beşiği sayılabilecek olan Asya nın Orta ve Ön Asya coğrafi bölümlerinde bulmak olanaklıdır. Asya da binlerce yıl önce kurulmuş ve kökleşmiş Türk, Çin ve Hint kültürüne rastlanmıştır. Nehir uygarlığı olarak Nil vadisinde Mısır, Mezopotamya da ise Sümer, Asur- Babil uygarlıkları, kıyı uygarlığı olarak ta Eti, İyon uygarlıkları örnek olarak verilebilir. Bu uygarlıklarda yapılan sporları inceleyecek olursak, Çinliler, sakin bir yaşama önem vermişler ve insanlardaki hareketsiz yaşamın birçok hastalığa neden olduğuna inanmışlardır. Bu hastalıklardan kurtulmak için de nefes çalışmaları yapmışlardır. Bu nefes çalışmaları ile birlikte bükülme, duruş ve uzanma hareketlerinden oluşan tıbbi cimnastikle uğraşmışlardır. Hindistan da, insanlar fiziksel hareketlerden çok ruh ile ilgilenmişlerdir. Yoga, meditasyon ve nefes düzenleme çalışmalarını din ile ilişkilendirip beden ve zihni disipline etmek için yapmışlardır. Aynı zaman da eski Hindistanlılar top fırlatma, at ve fil yarışları, güreş, boks, dans gibi etkinliklere de katılmışlardır. En eski devirlerde spor etkinliklerinin ilk olarak M.Ö yıllarında Sümerler de görüldüğü kabul edilmektedir. Sümerler at besleyen ve ata iyi binen bir halk olarak bilinmektedir. İki tekerlekli ve sürücüsü ayakta bulunan yarış arabasının Sümerler tarafından kullanıldığı ve bunlarla ilgili yarışların yapıldığı bilinmektedir. Asur- Babilliler, vücut hareketlerini askeri becerileri geliştirmek amacıyla yapmışlardır. Asur lular boks, güreş ve yüzme sporu ile daha çok ilgilenmişlerdir. Etiler, savaşçı bir uygarlık olduğu için, Etiler de de savaş arabaları görülmektedir. Bu arabaları hem savaşta hem de yarış arabası olarak kullandıkları bilinmektedir. Mısırlılarda vücut kültürü; jimnastik hareketleri, oyunlar, boks, güreş, sopa eskrimi, su sporları ve dans ile ilgili etkinlikleri içermektedir. Yahudiler de ise özellikle yüzme babaların çocuklarına öğretmek zorunda olduğu önemli işlerden birisiydi. Ağırlık kaldırma, taş fırlatma ve ok atma sporları Yahudilerde yapılan sporlardandır. 17

22 Yunanlılar, Sümer, Eti, Asur-Babil, Mısır hatta Girit ve Myken kültürlerinin artık uygarlıklarının son aşamasına vardıkları, ya da tarihten silinmiş bulundukları bir çağda, tarihin aydınlığına çıkmışlardır. Jimnastik, diğer adıyla vücut eğitimi Yunanlılar için çok önemliydi. Jimnastik yunanlılar için vücuda güzellik ve güç kazandırmak üzere yerine getirilmesi gereken ahlaki bir ödev olduğu bilinmektedir. Bu yüzden Yunan uygarlığının bütün devirlerinde devlet adamları, filozoflar ve din adamları bu alanda üstüne düşen görevleri yerine getirmişlerdir. Devlet Jimnastiği dinsel nitelikteki bayramlara ve şenliklere sokmakla kalmamış aynı zamanda jimnastiğe geleneksel bir kutsallık kazandırmıştır. Ispartalılarda, bütün Yunan sitelerinin ilk siyasal önderi olarak beden eğitimi çalışmaları, savaşa hazırlık yönünde olmuştur. Ispartalılarda çocuklar yedi yaşından itibaren eğitime alındığı yazılmaktadır. Burada en önemli yeri koşuların aldığı bildirilmektedir. Bunun yanında disk, cirit atma, eskrim, boks, güreş ve top oyunları ile de gençlerin her yönü ile yetiştirilmeleri sağlanmaktaydı. Çocuklara erken yaşlardan itibaren ritmik jimnastik ve dans öğretildiği kaynaklarda belirtilmektedir. Savaşlara şarkı söyleyerek gitmekteydiler. Romalılar, vücut kültürünü askerliğe ve savaşa hazırlık olarak yapmışlardır. Eskrim, binicilik, mızrak atma, yüzme, boks, güreş ve askeri teçhizatla yürüyüşler Romalılarda askerliğe ve savaşa hazırlayıcı etkinliklerdir. Romalılar gladyatör kavgaları, vahşi hayvanlarla mücadele gibi etkinliklere katılmışlardır. İlk Çağlarda Spor ile ilgili değişik bilgilere adresinden ulaşabilirsiniz. tartışınız. İlk çağlarda uygarlıklarda görülen sporlar hangi amacı taşıyordu, ESKİ TÜRKLERDE SPOR Türklerin ilk yerleşim bölgesi Aral ve Baykal gölleri arası ile Himalaya Dağları nın kuzeyinde bulunan Tanrı dağları arasındaki çok geniş kesimdi. Burası Orta Asya nın kendisidir. Coğrafi zenginlik ve cömertliği sınırsız olan yörede, doğa ile mücadele ederek, var olma Türk ün ruh ve beden yapısını güçlü kılmıştır. Orta Asya da yaşayan Türkler beden kültürüne ve spora büyük önem vermişlerdir. Eski Türklerin beden eğitimi ve antrenmanla ilgili çalışmaları Ergenekon, Manas ve Oğuz Kağan destanlarında yer alır. Eski Türkler gerek yarı göçebe gerekse de yerleşik düzende spora çok yakın olmuşlardır. Eski Türkler tarih boyunca kadınlı erkekli olmak üzere değişik spor etkinliklerine katılmışlardır. Kadınlar ata binmiş, ok atma ve çöğen/polo oyunlarını oynamışlardır. Eski Türklerin binicilikteki ustalıklarına, atla oynanan ve sportif değer taşıyan çeşitli oyun ve yarışlarla ulaşmışlardır. Günümüzde de Orta Asya ve Anadolu nun bazı yörelerinde oynanan kaçmakovalama nitelikli Gök-Börü, Kız-Börü ve Beyge oyunlarının yanı sıra, bir çeşit atlı hokey oyunu olan Çöğen ve savaş oyunu olan attaki cirit atma oyunlarına da Türklerde rastlanmaktadır. Gök-Börü oyunu değişen lehçelerce Kökperi, Kopkeri gibi isimler de almıştır. Bu oyunda asıl olan kesilmiş ve içi temizlenmiş bir oğlak veya hayvanı eğeri ile bacakları arasına sıkıştıran ve dörtnala koşan bir atlının, kendini kovalayan atlılara sınırlanmış bir alan veya alanda bir turu tamamlayarak puan alması biçiminde oynanmaktadır. Oyun bireyler veya gruplar arasında da oynanabilmektedir. Özbek Türklerinde bu oyunun üzerinde sular, hendekler ve yükseklikler bulunan bir arazide oynadığını görülmektedir. Evlilik törenlerinde kesilmiş hayvan, kız tarafından kaçırılır ve damat tarafı gelini kovalardı. O zaman bu oyun Kız-Börü adını alırdı. Atlı oyunların bir başka şekli de düğün törenlerinde kız ve erkeğin bir mesafe içinde karşılıklı olarak Beyge (Babiga) oyunuydu. Amaç hedefe önce varmaktı. Çöğen de eski Türkler arasında yaygın bir oyundu. Bu oyun bugün adına Tibet dilinde top anlamına gelen Puludan alınarak Polo denilen atlı hokey oyununun ilk şeklidir. İlk defa Türkler tarafından oynandığı söylenen bu oyun, İranlılarca çevkan, Bizanslılarca da çukanyan adı ile oynanmıştır. Bugün Anadolu nun birçok yerinde oynanan atlı cirit oyunu, eski Türklerin çok sevdiği bir binicilik oyunuydu. Cesaret, algılama 18

23 sürati, refleks, denge gibi motorik özellikleri bünyesinde barındıran bu oyun iyi bir binicilik ve ata hakim olmayı gerektirmekteydi. Türkler sporu eğlence şekline dönüştürmüşler, düğün törenleri ve gelenekleri içine katmışlardır. Bir genç de, evlenmek istediğinde, ata binmesini ve güreşmesini bilmesi gibi beceriler aranmaktadır. Türklerde düzenlenen şenliklerde yapılan yarışmalarda başarılı olanların toplum içinde saygın bir yeri olurdu. Toplumlar coğrafi konumlarına, geleneklerine, kültür birikimlerine ve kültür özelliklerine göre farklı spor dallarına ağırlık vermektedirler. Örneğin Amerika da amerikan futbolu ve basketbol, Brezilya da futbol, Asya ülkelerinde hokey, Japonya da judo, güney Kore de taekwando ve Türklerde güreşe duyulan ilgi, diğer ülkelere göre daha çoktur. Futbol da Türklerin eskiden beri bildikleri bir spordur. Bu oyunun adı Tepük dür. Timur devrin de içi hava ile doldurulmuş kuzu derisinden yapılmış top ile oynanan bir oyundur. Pehlivanlık, okçuluk, avcılık, su sporları, kılıç, atlı sporlar eski Hatay Türklerinde, Gök Türklerde, Mısır ve Suriye, Selçuk ve Osmanlı Türklerinde yapılan sporlardır. Günümüzde bazı spor dalları uluslararası bir nitelik kazanmasına rağmen (futbol, basketbol, voleybol, hentbol, v.b) ülkemizde yapılan yağlı güreş, cirit v.b. gibi milli niteliğini koruyan ve geleneksel olarak dünyanın belirli bölgelerinde yapılan sporlarda vardır. Bir toplumun milli kültürü ile özdeşleşmiş spor dallarındaki başarıları süreklilik göstermektedir. İngiltere, Brezilya, İspanya gibi ülkeler futbolda iç ve dış karşılaşmalarda zaman zaman başarısız olsa da genelde bu spor dalında üstünlüğünü, egemenliğini sürdürmektedir. Ata sporumuz olan güreşte Türkiye, 1990 lı yıllardan sonra başarılar kazanarak bu spordaki üstünlüğünü dünyaya yeniden göstermiştir. İlk Türk destanı Oğuz Kağan da avcılık, dağcılık, binicilik, okçuluk ve güreş gibi sporların yapıldığını gösterir. Hunlar, Göktürkler, Harzemşahlar, Samanoğulları, Selçuklular, Osmanlı Devleti ve diğer Türk devletlerinde güreş, avcılık, atıcılık, okçuluk, binicilik, kılıç, yaya koşuları, atlama, ağırlık kaldırma ve basit labut atma, gürz ve topuz kullanma, cirit, çöğen/polo, gökbörü, tepük, tomak, matrak, kayak gibi sporlar büyük aşamalar göstermiştir. Türkler yarışma biçiminde yaptıkları güreş, binicilik, cirit ve okçuluk gibi sporları daha sonraki yıllarda gelenekselleştirmiş ve ata sporuna dönüştürmüşlerdir. Türk kültüründen kaynaklanan atlı sporlar, atıcılık, cirit, güreş kılıç gibi sporlar daha çok savaşa hazırlık ve fizik gücü geliştirme ve gelenekleri sürdürme amacıyla Orta Asya Türklüğünden Selçuklulara, Osmanlılara ve Türkiye Cumhuriyetine kadar sosyal bir miras olarak yaşatılmış ve korunmuştur. 650 yıllık bir geleneği sürdürmek için Edirne de her yıl düzenlenen Kırkpınar Güreşleri bu konuda tipik bir örnektir. I. Murat ın Edirne yi fethinden sonra kurduğu pehlivanlar tekkesinde bütün yıl güreşe çalışılmakta ve bütün oyunlar öğretilmekteydi. Bu spor kuruluşlarında okçuluk, cirit ve binicilik de yapılırdı. İstanbul da Fatih in kurduğu Unkapı nında bulunan Şüca Tekkesi güreşte, Okmeydanı ise okçulukta zamanın en büyük kulüplerinden olduğu bildirilmektedir. Savaşlar beden gücüne dayandığı için Türkler yaptıkları sporlarla bedenlerini ve zihinlerini savaşa hazırlamaktaydılar. Çünkü o zamanlar bedenen güçlü askerlere ihtiyaç duyulmaktaydı. Türkler doğa ve düşmanlarla yaptıkları mücadelede sporun değerini çok iyi anlamışlardır. Eski Türklerde çocuklara çok küçük yaşlardan itibaren ata binme, avcılık ve güreş gibi alıştırmalar yaptırılmıştır. Bu konu ile ilgili Doğan Yıldız ın Çağlar Boyu Türklerde Spor (İstanbul: Telebasım, 2002) adlı kitabını okuyunuz. değerlendiriniz. Eski Türklerde oynanan Gök- Börü, Kız Börü ve Beyge oyunlarını OSMANLI DÖNEMİNDE SPOR Diğer Türk devletlerinde olduğu gibi Osmanlı Devletinde de güreş, avcılık, atıcılık, okçuluk, binicilik, kılıç, ağırlık kaldırma, gürz ve topuz kullanma, cirit, tepük gibi etkinlikler ön planda yer aldığı 19