İki Nörodejeneratif Hastalıkta Zihin Kuramı Becerileri ve İşlevsellik Düzeyinin karşılaştırılması: Alzheimer ve Parkinson Hastalığı

Transkript

1 İki Nörodejeneratif Hastalıkta Zihin Kuramı Becerileri ve İşlevsellik Düzeyinin karşılaştırılması: Alzheimer ve Parkinson Hastalığı Evrim Göde Öğüten 1, Gizem Ünveren 2, Emine Soybay 2, Barış Topçular 3 1 İstanbul Bilim Üniversitesi, Psikiyatri Anabilim Dalı 2 Şişli Florence Nightingale Hastanesi, Psikoloji Birimi 3 İstanbul Bilim Üniversitesi, Nöroloji Anabilim Dalı 53. UPK, Ekim, 2017

2 Giriş Nörodejeneratif Hastalıkların Önemi Kazanılmış pek çok yetinin yitirilmesine yol açmaktadır. Daha çok göze çarpan ve farkedilenler majör bilişsel, duyusal ve motor yeti yitimleri iken; kişilerin işlevsellik ve hayat kalitesini etkileyen, gelişimsel olarak çok daha sonradan kazanılan sosyal biliş yetilerindeki kayıplar da önemlidir. Castelli ve ark., 2011, Cuerva ve ark., 2001

3 Sosyal biliş; Zihin kuramı nedir? ZK günlük yaşama katkısı nedir? Sosyal etkileşimde rol oynayan bilgiyi işleme, kodlama, depolama ve hatırlama gibi bilişsel süreçlerdir. En iyi temsil eden bileşenlerinden biri zihin kuramıdır. Zihin Kuramı; kişinin, kendisinin ve diğer kişilerin zihinsel durumlarını, düşüncelerini, niyetlerini ve hislerini atfedebilme yetisini ifade eder. Duval ve ark,2010; Polettti ve ark, 2012

4 Nörodejenerasyon ve ZK Normal yaşlanma Minimal kognitif bozukluk (MCI) Alzheimer Hastalığı Frontotemporal demans Parkinson Hastalığı Lewy cisimcikli demans

5 Neden iki hastalık karşılaştırılıyor? Sosyal çevreye uyum sağlama ve sosyal etkileşimi sürdürmede yaşanan zorlukların hastaların kendilerini sosyal ortamlardan çekmesine; ya da endişe, tahammülsüzlük ve hatta agresif davranışlar geliştirmesine neden olduğu düşünülmektedir. Alzheimer Hastalığı (AH) için bilişsel, Parkinson Hastalığı (PH) için de motor belirtiler üzerine odaklanmasına karşın; hastalığın kliniğinde davranışsal ve nöropsikiyatrik belirtiler de diğer belirtiler kadar önemlidir. Nörodejeneratif hastalıklarda ZK ve davranışsal-psikiyatrik belirtiler arasındaki ilişkiyi incelemek önemlidir.

6 AH ve ZK Yazarlar Örneklem (n) Değerlendirilen SK işlevi SK sonuçları Sonuç Cuerva ve ark. (2001) 34 AH Kognitif ZK 1. derece YİT = 2. derece YİT < Tekrar testi < Gregory ve ark. (2002) 12 AH Kognitif ZK ve Affektif ZK 1. derece YİT = 16 SaK 2. derece YİT < GZOT = Faux-Pas Testi = Kontrol Soruları < Zaitchik ve ark. (2006) 20 AH Kognitif ZK 1. derece YİT = 20 SaK 2. derece YİT < Kontrol Soruları < Fernandez-Duque ve ark. (2009) 17 AH Kognitif ZK 1. derece YİT = 12 SaK 2. derece YİT < Modinos ve ark. (2009) olgu çalışması Kognitif ZK ve Affektif ZK 1. ve 2. derece YİT < GZOT = Castelli ve ark. (2011) 16 AH Kognitif ZK ve Affektif ZK 1. derece YİT = 16 SaK 2. derece YİT < GZOT < Laisney ve ark. (2013) 16 AH Kognitif ZK ve Affektif ZK 1. derece YİT = 15 SaK 2. derece YİT* < GZOT <

7 AH ve ZK Özet Erken-orta evre Alzheimer hastalarının; 2. Derece Yanlış İnanç becerileri bozuktur. 1. Derece Yanlış İnanç becerileri korunmuştur. GZOT sonuçları ile ilgili bilgiler tartışmalıdır. Gregory et al, 2002; korunmuş Castelli et al, 2011; bozulmuş

8 AH ve ZK Kognitif ZK yetileri bozuk, Afektif ZK yetileri korunmuş. Bozukluk testin karmaşıklığından ziyade hastalığın şiddeti ile ilişkili bulunmuş. Sadece genel kognitif bozulma ile açıklanamayacağı, sosyal rezerv in korunması ile ilgili olduğu belirtilmiş. AH nın nöropsikolojik değerlendirmesinin içine alınması gerektiği belirtilmiş. Fliss, Social Neuroscience, 2016 AH nin erken evrelerinden itibaren ZK yetileri bozulmuştur; ve bu bozulma sosyal iletişimde azalma ile ilişkili bulunmuştur (*ilk). Moreau, Neuropsychology,2016

9 PH PH da motor olmayan belirtiler bilişsel kusurlar ve duyguları tanımada bozukluktur. 18 çalışma; 487 demansı olmayan PH hastası ve 459 sağlıklı kontrol Hem sözel hem de görsel tasklarda belirgin ZK bozukluğu PH < SK (faux pas tanıma, GZOT) ZK bozukluklarının şiddeti bilişsel bozukluk ile ilişkili saptanmış. Sosyal biliş yetilerindeki bozulmaların PH deki işlevsellik kaybı ile ilişkili olabileceği belirtilmiştir. Bora E ve ark., Kognitif ZK yetileri bozukken, erken/orta dönemde afektif ZK yetileri genelde korunmuş saptanmıştır. Polettti ve ark., 2012

10 Amaç ve Hipotez AH ve PH de; sosyal sorunlardan sorumlu olduğu düşünülen ZK yetilerini, işlevsellik düzeyini, bilişsel ve nöropsikiyatrik belirtileri karşılaştırmak, ZK yetilerinin bilişsel yetiler ve işlevsellik ile ilişkisini incelemek amaçlanmıştır. Hipotezler: (1) AH ve PH de zihin kuramı yetilerinin sağlıklı kontrollerden kötü olacağı, (2) ZK yetilerindeki bozukluğun iki hastalıkta da işlevsellikteki bozulma ve nöropsikiyatrik belirtiler ile ilişkili olacağı, (3) İki hastalığın işlevsellik ve ZK yetileri açısından farklı sonuçlar vereceği

11 Yöntem ve Gereçler 13 Alzheimer, 13 Parkinson Hastası ve 30 sağlıklı kontrol (yaş, eğitim ve hastalık süresine göre eşleştirilmiş ) Yarı Yapılandırılmış Sosyodemografik ve Klinik Veri Toplama Formu Mini Mental Durum Muayenesi (MMSE) Nöropsikiyatrik Envanter (NPI) Modifiye günlük yaşam aktiviteleri/ Enstrümental günlük yaşam aktiviteleri ölçeği (GYA/EGYA) Gözlerden Zihin Okuma Testi (GZOT)

12 Gözlerden Zihin Okuma Testi (GZOT) Sadece göz bölgelerinin gösterildiği resimlerden insanların karmaşık emosyonel ve gerçeklerle bağdaşan zihinsel durumlarını anlama yetisini gerektiren ileri düzey bir ZK testidir. Baron Cohen ve ark.,1997 Neşeli Teselli eden Rahatsız Sıkılmış

13 Bulgular-1 Üç grup yaş, cinsiyet ve eğitim süresi açısından eşleştirilmiştir. Tablo. Grupların Yaşa ve Eğitim Yılına Göre Betimsel İstatistiği AH (N=13) PH (N=13) SK (N=30) Değişken M SD M SD M SD Yaş* 75,85 8,10 72,54 7,22 73,93 6,16 Eğitim Yılı** 7,54 4,05 8,38 3,45 9,73 4,40 *p=0.319, **p=0.591

14 Bulgular-2 NPI ve işlevsellik skorları açısından iki hasta grubu arasında anlamlı fark yoktu. MMSE skoru AH grubunda belirgin şekilde düşüktü. Tablo. Grupların NPI, MMSE, işlevsellik ortalamaları ve ortalamaların farkı t testi AD (N=13) PD (N=13) t-test Değişken M SD M SD t SD p NPI 11,46 12,25 22,00 20,64-1, ,126 MMSE 23,31 4,35 26,62 3,71-2, ,048* İşlevsellik GYA 2,92 3,57 3,85 5,00-0, ,593 EGYA 6,08 5,68 2,92 3,62 1, ,104 (GYA+EGYA)toplam 9,00 8,56 6,77 8,08 0, ,501

15 Bulgular-3 Zihin kuramı yetileri; İki hasta grubunda da sağlıklı kontrollerden çok daha düşük AH grubu ile PH grubu arasında fark bulunmadı. Tablo : Hasta grubu, sağlıklı kontroller, AH ve PH GZOT Farkları T-Testi Değişken G Z O T Tanı Grubu N M SD t SD p Hasta grubu 26 14,04 4,80 SK 30 18,33 3,74 3, ,000 AH 13 14,15 5,18 PH 13 13,92 4,61 0, ,905 AH 13 14,15 5,18 SK 30 18,33 3,74-2, ,005 PH 13 13,92 4,61 SK 30 18,33 3,74-3, ,002

16 Tablo. AH ve PH Grupların GZOT Farkı ANCOVA Testi Hasta grubu N M SD M* Standart Hata F sd p AH 13 14,15 5,178 14,82 1,37 PH 13 13,92 4,609 13,26 1,37 2, ,11 Tablo. AH ve PH Grupların İşlevsellik Farkı ANCOVA Testi Hasta grubu N M SD M* Standart Hata F sd p AH ,24 2,11 PH 13 6,76 8,52 2,11 8, ,009 * Kovariantların yeni değerlerine göre düzeltilmiş aritmetik ortalama Modelde yer alan kovariantlar şu değerlere göre değerlendirilmiştir: MMSE = 24,96. MMSE skorunu kontrol ettiğimizde PH nin işlevselliği AH ye göre bozuk hale geliyor. AH grubunun ZK yetilerinde puansal artış olsa da fark anlamlılık düzeyine ulaşmıyor.

17 Bulgular-4 MMSE skoru ve NPI skoru işlevsellik ile korele idi. Tablo. Tüm Hasta Grubunda GZOT ve MMSE, NPI, GYA/EGYA İlişkileri Pearson Analizi Pearson r GZOT MMSE NPI (EGYA+GYA)toplam GZOT r 1 0,294 0,047-0,216 P* 0,145 0,819 0,289 N MMSE r 0, ,129 -,523** P* 0,145 0,530 0,006 N NPI r 0,047 0,129 1,447* P* 0,819 0,530 0,022 N (EGYA+GYA)toplam r -0,216 -,523**,447* 1 P* 0,289 0,006 0,022 N Pearson Korelasyon Analizi ; p*<0.05, p**<00.1

18 Tartışma Hipotezler: (1) AH ve PH de zihin kuramı yetilerinin sağlıklı kontrollerden kötü olacağı, (2) ZK yetilerindeki bozukluğun iki hastalıkta da işlevsellikteki bozulma ve nöropsikiyatrik belirtiler ile ilişkili olacağı, (3) İki hastalığın işlevsellik ve ZK yetileri açısından farklı sonuçlar vereceği Sonuçlar: AH ve PH de zihin kuramı yetileri sağlıklı kontrollerden kötüdür. AH ve PH de zihin kuramı yetileri açısından anlamlı fark yoktur. AH ve PH deki işlevsellik ve ZK yeti kayıpları temel olarak bilişsel düşüşten kaynaklanmaktadır. PH de AH den daha fazla işlevsellik düşüşünün olması motor belirtilerden kaynaklanıyor olabilir.

19 Tartışma ZK yetilerindeki kayıplarla ilgili temel iki görüş; *Kognitif bozukluklardan kaynaklanabileceği, Fernandez-Duque, 2009; Gregory ve ark., 2002 Sadece kognitif bozuklukla bu kayıpların açıklanamayacağıdır. Castelli ve ark., 2011; Fertuck ve ark., 2009; Cuerva ve ark., 2001 ZK bozukluklarının şiddeti bilişsel bozukluk ile ilişkili saptanmış. Sosyal biliş yetilerindeki bozulmaların PH deki işlevsellik kaybı ile ilişkili olabileceği belirtilmiştir. Bora Eve ark., 2015

20 Kısıtlılıklar Örneklem sayısı az Yöntem: GZOT sadece afektif ZK yetilerini değerlendirebilen bir test Psikotik belirtiler ayrı değişken olarak alınabilr. PH ye bağlı demans ve AH olgularının MMSE açısından eşleştirilmiş grubu karşılaştırılabilir.

21 Sonuç Hastalıklar, belirtiler ve getirdikleri kısıtlılıklar dikkatli ve çok boyutlu ele alınmalıdır. Nörodejeneratif hastalıklarda genel kognitif bozulmanın yanında davranışsal ve nöropsikiyatrik belirtiler de önem taşır. İçgörü kaybı, davranış sorunları, psikoz, toplumsal konumunu koruyamama, günlük işlevlerini yerine getirememe vb. önemli nöropsikiyatrik belirtilerin görüldüğü bu hastalıklarda sosyal bilişin değerlendirilmesi; bu belirtilere neden olabilecek nöropatolojilerin anlaşılmasına, yeni yönetim ve tedavi modalitelerinin geliştirilmesine yardımcı olabilir.

22 Teşekkürler