Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri İran-ABD-Suudi Arabistan İlişkileri Özden Zeynep OKTAV

Transkript

1 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri İran-ABD-Suudi Arabistan İlişkileri Özden Zeynep OKTAV - I -

2 Yay n No : 2562 flletme - Ekonomi : Baskı EKİM 2011 İSTANBUL ISBN Cop yright Bu ki ta b n bu ba s s n n Tür ki ye de ki ya y n hak la r BE TA Ba s m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir flekil de ço al t la maz, da t la maz. Nor mal öl çü yü aflan ik ti bas lar ya p la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Baskı - Cilt : Net K rtasiye tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ STANBUL (Seltifika No: 13723) Tel: ( ) Kapak Tasar m : Mehmet EĞRİ - Gökhan AYRANCI Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212) II -

3 - III - Canım anneme ve babama minnet duygularımla...

4 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri - IV -

5 ÖNSÖZ Basra Körfezi, sadece bölge ülkelerinin değil, diğer coğrafyalarda yer alan ülkelerin de başta enerji olmak üzere farklı alanlardaki güvenliğini etkileyen son derece stratejik bir öneme sahiptir. Ancak bölgeyle ilgili Türkçe dilinde yeterli literatürün oluşmadığı ortadadır. Bu kitabın yazıldığı sıralarda sadece Basra Körfezi nde değil, Ortadoğu da da önemli toplumsal ve siyasi olayların ortaya çıktığı göz önüne alınırsa, Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri, İran-ABD-Suudi Arabistan başlıklı bu kitabın son gelişmelere ışık tutacak bir yayın olduğu söylenebilir. Basra Körfezi nde yer alan ve Körfez İşbirliği Konseyi Örgütü üyesi ülkelerinin içinde en güçlü ülke olan Suudi Arabistan ın ABD gibi global bir güçle ve İran gibi bölgesel bir güçle ilişkileri üzerine analizlerin yapıldığı bu kitap aslında bize bölgenin güç dengelerinin nasıl korunduğunu ve İran ın dış politikasında ortaya çıkan değişim, dönüşümleri açıklamaktadır. İran ın ve Suudi Arabistan ın Türkiye açısından hem bölgesel hem de global düzeyde önemi göz önüne alınırsa, bundan sonra bölgeyle ilgili Türkçe dilinde yapılacak yayınlar için itici bir güç oluşturması bu kitabın en büyük başarısı olacaktır. - V -

6 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri Cambridge Üniversitesi nde, Körfez Araştırmaları Merkezi tarafından düzenlenen Körfez Araştırmaları konferanslarında katıldığım toplantılar ve sonrasında Cambridge Üniversitesi nde Yüksek Öğretim Kurumu nun bursuyla misafir araştırmacı olarak yaptığım araştırma bu kitabı yazma fikrini bende oluşturmuştur. Bu kitabın yazılmasında pek çok kişinin emeği geçmiştir. Öncelikle Cambridge de bulunduğum süre içerisinde vaktimin büyük bir kısmını geçirdiğim Cambridge Üniversitesi ana kütüphanesi çalışanlarına ve özellikle Lizz Edwards-Waller a teşekkürü bir borç bilirim. Cambridge Üniversitesi, Asya ve Ortadoğu Çalışmaları Fakültesi (Faculty of Asian and Middle Eastern Studies, University of Cambridge) hocalarına özellikle Paul Anderson a ve beni davet ederek orada kaldığım süre içerisinde bana her türlü kolaylığı gösteren ve Cambridge Üniversite sinin akademik ortamına katılmamı sağlayan Asya ve Ortadoğu Çalışmaları Fakültesi Dekanı, Prof. Dr. Yasir Suleiman a teşekkür ederim. Katıldığım toplantıların düzenlenmesinde emeği geçen, ve benimle fakir alışverişinde bulunarak bu kitabın yazılmasında bana çok faydası olan fikirlerin oluşmasına katkıda bulunan Cambridge Üniversitesi Körfez Araştırmaları Merkezi Direktörü, Prof. Dr. Abdullah Baabood a ve bu konferansların düzenlenmesini gerçekleştiren Körfez Araştırmaları Merkezi Başkanı Dr. Abdul Aziz Sager e teşekkür ederim. Cambridge de bulunduğum süre içerisinde benimle birlikte yaptıkları toplantılarda bana değerli fikirleriyle katkıda bulunan Cambridge Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası - VI -

7 Önsöz Çalışmalar bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Philip Towle, Prof. Dr. Roxane Farmanfarmaian ve Dr. Evaleila Peseran a ayrıca teşekkür ederim. Misafirperverlikleriyle bana evimi hiç aratmayan, Rachael Neale ve Alison Newcomb ın da bu kitabın yazılmasına bulundukları katkı için teşekkür ederim. Bana burs veren Yüksek Öğretim Kurumu nun yanı sıra Yıldız Teknik Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dekanlığı nın ve Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü nün bana vermiş oldukları desteğe ve değerli meslektaşım Ayşegül Sever in beni cesaretlendirmesine duyduğum şükran duygularımı ifade etmek isterim. Kitabın düzeltmelerini ve diğer düzenlemelerini yaparak, zaman sorununu aşmama yardım eden öğrencim Mehmet Eğri ye ve BETA Yayınevi nin değerli elemanlarına çok teşekkür ederim. Kuşkusuz bu kitabımın oluşmasında her zaman olduğu gibi ailemin özverilerinin büyük bir payı olduğunu söylemeliyim, ama yaşamımın her döneminde bana destek olan canım annemin ve kız kardeşimin emeklerini ayrıca burada şükranla anmak isterim. Kitabın herkese faydalı olması dileğiyle Özden Zeynep Oktav Young Street, Cambridge 28 Ağustos VII -

8 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri - VIII -

9 İçindekiler İçindekiler ÖNSÖZ V KISALTMALAR XIII GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM 7 ORTADOĞU ve BASRA KÖRFEZİ BÖLGESİNDE ULUSLARARASI POLİTİKANIN ÖZELLİKLERİ...7 Ortadoğu ve Bölgeselcilik...13 Körfez İşbirliği Konseyi (KİK)...17 İKİNCİ BÖLÜM 29 ABD KARŞITLIĞI TEMELİNDE İRAN IN GÜVENLİK ANLAYIŞI Şii Hilalinin Oluşturulması Çabaları...30 Nükleer İran ve ABD...37 Hatemi Dönemi ve Nükleer Sorunsalı Temelinde İran-ABD İlişkileri...38 Ahmedinejad Dönemi ve Nükleer Sorunsalı Temelinde İran-ABD İlişkileri IX -

10 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 65 GÜVENLİK TEMELİNDE SUUDİ ARABİSTAN-ABD İLİŞKİLERİ Tarihsel Arka Plan /11 Eylül Olayları ve Suudi Arabistan-ABD İlişkileri...70 Suudi Arabistan ın Dış politika Aracı: Petrol Irak Savaşı ve Suudi Arabistan ABD İlişkileri...80 Obama Dönemi Suudi Arabistan-ABD İlişkileri...85 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 95 SUUDİ ARABİSTAN-İRAN İLİŞKİLERİ...95 Tarihsel Arkaplan...95 Suudi Arabistan-İran İlişkilerinde Yakınlaşma Yılları: 1990 lar Obama Döneminde Suudi Arabistan-İran İlişkileri Suudi Arabistan-İran Arasında Rekabet Alanları Olası İşbirliği Alanı Olarak Suudi Arabistan-İran Ekonomik İlişkileri Sistem Düzeyinde Yaşanan Değişimler Kimlik Sorunsalı BEŞİNCİ BÖLÜM 149 ARAP BAHARI Arap Baharı nın Bahreyn e Yansımaları ve ABD-Suudi Arabistan-İran İlişkilerine Etkisi Yemen İç Savaşının Suudi Arabistan-İran İlişkilerine Etkisi X -

11 İçindekiler SONUÇ 177 KAYNAKÇA 195 İNDEKS XI -

12 - XII -

13 KISALTMALAR AB ABD BAE BM BMGK ILSA İKÖ KİK NPT OPEC PJAK UAE UAEA UAEK Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Birleşik Arap Emirlikleri Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi İran-Libya Yaptırımlar Yasası İslam Konferansı Örgütü Körfez İşbirliği Konseyi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü Kürdistan Özgür Hayat Uluslararası Atom Enerjisi Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu - XIII -

14 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri Harita 1. Basra Körfezi nin Olduğu Bölgenin Siyasi Haritası - XIV -

15 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri Harita 2. Irak ın Nüfus Yoğunluğu ve Etnik Bölgeler - XV -

16 Basra Körfezi nin Değişen Dinamikleri - XVI -