RUHSAL BOZUKLUKLARDA DAYANIKLILIK VE YATKINLIK DUYGU DIŞAVURUMU

Transkript

1 RUHSAL BOZUKLUKLARDA DAYANIKLILIK VE YATKINLIK DUYGU DIŞAVURUMU

2 Yaşam boyu ruh sağlığı ile ilgili riskler Ruhsal hastalıklara yatkınlık ve dayanıklılık Prognoz

3 Olumsuz etkenler Koruyucu etkenler Bireysel etkenler Sosyal etkenler Çevresel etkenler Düşük özgüven Bilişsel/duygusal yetersizlik İletişim güçlükleri Tıbbi hastalık, madde kullanımı Yalnızlık, kayıplar İhmal, aile içi çatışmalar Şiddet ve istismar Düşük gelir ve yoksulluk Okulda başarısızlık İş stresi ve işsizlik Temel hizmetlere erişememe Adaletsizlik, ayrımcılık Toplumda ve cinsiyette eşitsizlik Savaş ve felaketler Özgüven, güven duygusu Sorun çözme, stres ve olumsuz olayları yönetme becerisi İletişim becerisi Tıbbi sağlık Aile ve arkadaş desteği İyi ebeveyn ilişkileri Fiziksel emniyet Ekonomik güvenlik Okul başarısı İşte başarı ve tatmin Temel hizmetlere erişimde kolaylık ve eşitlik Sosyal adalet, tolerans ve katılım Sosyal ve cinsiyette eşitlik

4 Ruh Sağlığı ile ilgili riskler

5

6 Biyopsikososyal model Stres-Diyatez modeli Psikososyal Kültürel Antropolojik Nörobiyolojik Nörokimyasal, işlevsel-yapısal nörobiyolojik, nörobilişsel, immunolojik bulgular; gen-çevre etkileşimleri

7 Dayanıklılık ve psikopatoloji Dayanıklılık kişinin stresle ve olumsuz olaylarla uygun bir şekilde baş edebilmek için gerekli kapasite ve dinamik süreçlerdir. Olumsuz olaylar bağlamında olumlu sonuçların başarılı bir şekilde elde edildiği bir süreçtir.

8 Olumsuz olayların özellikle çocuk gelişimi üzerindeki olumsuz etkilerini azaltacak koruyucu etkenler: Çocuğun IQ: Özgüven, etkin bilgi işleme ve sorun çözme becerileri Duygusal düzenleme Mizaç Ebeveyn tutumları Ebeveynler arasındaki zayıf uyum Sosyoekonomik statü Etkin eğitim İyi komşuluk ilişkileri

9 Çocuğun IQ düzeyi Özgüven, etkin bilgi işleme, kendine-yardım ve sorun çözme becerileri IQ, özellikle ailede psikopatolojinin yüksek olduğu, suç davranışlarının bulunduğu, olumsuz yaşam olaylarının sık yaşandığı ortamlarda koruyucu önem taşımaktadır.

10 Duyguları düzenleme Duygusal düzenleme iyi bir uyum için koruyucu bir etken olarak kabul edilmektedir. Bir kişinin amaçlarına ulaşmada duygusal tepkilerinin yoğunluğunu ve süresini izlemek, değerlendirmek ve değiştirme süreci olarak tanımlanabilir. Tarihsel olarak ego kontrolü ve ego dayanıklılığı bağlamında ele alınmıştır. Duygularını düzenlemede yetenekli olan çocuklar stresörlerle daha kolay baş edebilmekte bu şekilde olumsuz etkileri daha kolay azaltabilmektedir.

11 Aile özellikleri-ebeveynler ve evlilik Ebeveynlerin sıcaklığı, tutarlı disiplin anlayışları, uygun tepkileri çocukların sosyal uyumunu ve sorun çözme becerilerini olumlu yönde etkiler. Ebeveynler, çocuklarına ilerideki gelişimsel sorunlar ve görevleri başarmalarında gerekli yetileri öğreterek; kabul edilebilir davranışlar konusunda kılavuzluk yaparak; bilişsel ve sosyal uyaranlar sağlayarak; çocukların toplumsallaşmasında asıl unsurlardır.

12 İyi bir aile ortamında en az bir ebeveynle kurulan iyi ilişkiler, çocuğun duygusal yönden kendisini güvende hissetmesini, günlük stresörlerle daha iyi baş etmesini sağlar çocuğun akranlarıyla, arkadaşlarıyla, öğretmenleriyle üretici ve tatminkar ilişkiler kurmasına zemin hazırlar. çocuğun riskli durumlardaki konumunu ve tepkilerini etkiler. günlük stresörlerle daha iyi baş etmesini sağlar.

13 Ruhsal Bozukluklarda Hastadaki yatkınlık etkenleri Relaps oranları Yüksek relaps riski olan hastaların önceden belirlenmesi

14 Duygu Dışa Vurumu Ruhsal bozukluk olan kişilerin ailelerindeki, bakım verenlerindeki eleştirellik, düşmancıllık, sıcaklık ve duygusal katılımın derecesini ifade eder. Hasta ve bakım veren arasındaki karmaşık ilişkileri temsil eder. Hastaların hastalıkları ve davranışları aile içindeki DD değişikliklerini ve kökenlerini zaman içinde belirleyici bir etkendir. DD düzeyleri hastaların tedaviye uyumuyla, işlevsellik düzeyleri ve relaps ile yakından ilişkilidir. DD geniş anlamda psikososyal stresin bir türü olarak kabul edilir.

15 State ya da Trait olarak DD Hasta ve bakım verenler üzerinde karşılıklı stres oluşturarak her iki tarafın da öznel yatkınlıkları üzerinde etki yapar. Bu süreç hastalık geliştikten sonra da devam eder. Hastalık ortaya çıkana kadar, kişi hastalandıktan sonra ev ortamında yaşananlar, hasta yakınlarının duygusal tepkileri Yüksek DD düzeyleri hastanın iyileşme dönemlerinde ve eğitimle birlikte azalır. Bir akrabanın DD düzeyleri zamanla hasta ile bakım veren arasındaki ilişkinin koşullarına göre değişebilir.

16 1960 lı yıllarda ailelerin hastalarıyla yaşadıkları etkileşimin önemli olduğu fark edilmiş. Aile ortamında duygu dışavurumu kavramsallaştırılmış, ölçümler geliştirilmiştir. Hastalıkların sosyal tedavilerinin geliştirilmesinde ve değerlendirilmesinde önemli katkılar yapmaya başlamıştır. Ailenin DD birçok sosyokültürel yapıda ruhsal ve fiziksel hastalıklarda tedavi sonuçlarını yordama önemli olduğu gösterilmiştir.

17 Şizofreni Bipolar bozukluk Demans, Parkinson DEHB Anksiyete bozuklukları Yeme bozuklukları Alkolizm

18 Brown (1985) DD nin 5 bileşkesini tanımlamıştır: Duygusal aşırı katılım Eleştirel yorumlar Düşmancıllık Olumlu görüş ve ifadeler Sıcaklık

19 Hasta ve aile arasındaki etkileşimler özellikle kültürler arası boyutta önem taşımaktadır. Sosyosentrik ya da kolektivist toplumlarda birey büyük bir grubun parçası olarak kabul edildiği ve toplum bireyden önce geldiği için aşırı duygusal katılım beklenen bir davranıştır. Bazı kültürlerde, örneğin Hindistan da duygusal aşırı katılım bir normdur. Eğer bir bakım veren duygusal aşırı katılım göstermezse bakımda eksiklik olduğu kabul edilir. Bunun aksine duygusal aşırı katılım Batı da patolojik görülür, çünkü bireyin benliğine karşı bireylerin sınırlarını aşan bir müdahale olarak kabul edilir.

20 Bakım verenlerdeki DD düzeyleri cinsiyetle ilişkili değildir. Aynı hastanın iki akrabası farklı DD düzeylerine sahip olabilir. Yüksek DD akrabaların düşük DD olanlara göre daha fazla bireysel psikopatolojileri olduğu söylenemez. Ancak yüksek DD düzeyleri olan akrabalarda depresyon düzeyleri yüksek olduğu için hastalara yönelik tutumlarında daha olumsuz oldukları da belirtilmektedir. Yüksek DD ailelerde hastaların hastalık öncesi uyumlarının ve bilişsel işlevlerinin daha iyi oldukları bildirilmiştir. Bu nedenle aileler daha önce alışık olmadıkları hastalıkla ilgili davranışlarla baş etmek zorunda kalmaktadır. Hastalık süresi uzadıkça hasta yakınlarındaki DD düzeyi yükselir.

21 Yüksek DD hasta yakınlarının çoğu hastaya yardımcı olmak için oldukça motivedir. Hastanın bakımıyla yakından ilgilidirler. Düşük DD hasta yakınlarının aksine, yüksek DD aile üyeleri hastanın bir ruhsal hastalığı olduğunu kabul etmelerine rağmen, kendi durumlarında olumlu değişiklikler yapacak bir şeyler yapması gerektiği konusunda arzu ve inançları olduğu için eleştirel ve kontrolcü tutumlar geliştirebilirler. Hastalar için yüksek beklentileri vardır. Hastayla ilgili durumlarda kontrolle ilgili fazla yorum yaparlar. Kendilerinin yararlı olacağını düşündükleri yöntemlerde hastalar başarısız kalırsa hayal kırıklığı yaşarlar.

22 Yüksek eleştirellik ve duygusal aşırı katılım düzeyleri ailelerin, hastaların sorunlarının ve davranışlarının hastaların kendisi tarafından kontrol edilebilir olduğu algısıyla bağlantılıdır. Bir aile üyesinin hastaya yönelik aşırı koruyuculuk, kendini kurban etme, suçluluk düşüncelerini yansıtır. Hastanın olumsuz ve bozuk davranışları, düşük sosyal işlevselliği hastanın üretken etkinliklere katılmaması olarak algılanır. Yüksek duygusal katılım gösteren aile üyeleri hastaya karşı daha zorlayıcı olurlar. Böylece yüksek katılım kontrolü ele alma ve hastalar için bir şeyler yapma stratejileri geliştirecektir.

23 Ayrıca, bakım verenler hastaların uygun sosyal davranışlar konusundaki aile kurallarını ihlal ettiği durumlarda, hastanın inatçılık gibi temel kişilik özellikleri karşısında daha eleştirel olabilmektedir. Hastalar yüksek duygusal katılımı olan bakım verenlerle etkileşimlerinde kendilerine yönelik olan aşırı zorlayıcılık ve duygusal tepkilere bağlı olarak oldukça kaygılı ve kırılmış hissedebilirler. Yüksek DD olan aileler hastalarla daha kötü iletişim kurarlar. Daha çok konuşurken, daha az etkin dinleme yaparlar.

24 DD ve Aile yükü Hastalığın ilk evrelerinde yapılan çalışmalar ailelerin yarısında yüksek DD olduğunu, bunun da relaps ile ilişkili olduğunu göstermektedir. Aile yükü de hastalığın ilk evrelerinde sonraki dönemlere göre daha fazla bulunmuştur. Uzunlamasına çalışmalar yüksek DD nin iki yıllık izlemde bakım verenin yükünü olumsuz bir şekilde artırdığını göstermiştir. Özellikle duygusal aşırı katılımın diğerlerine göre erken dönemde bakım verenlerde yük algısını hastalığın erken evrelerinde daha fazla olumsuz etkilediği bulunmuştur. Dolayısıyla bakım yükünün azaltılması izlem sürecinde DD üzerinde olumlu etki yapacaktır.

25 Kişilik-Mizaç ve Duygu Dışavurumu Bakım verenin kişilik özellikleri DD düzeylerini etkiler. Aynı seviyedeki psikopatolojiler her hasta yakınında farklı tepkilere yol açabilir. Bu durum hasta yakınlarındaki psikopatolojik, kişilik ve mizaç farklılıklarıyla ilişkili olabilir.

26 Kişiliğin psikopatolojiye göre daha önemli olduğu öne sürülmektedir. Kişilik ölçümlerinde yüksek DD akrabaların hayata karşı yaklaşımlarında daha vicdanlı, daha az hoşgörülü ve daha az esnek oldukları bulunmuştur. Tolerans düşüklüğü kendine yönelik de olabilir, öz eleştiri daha fazladır. Yüksek DD akrabalar kendi davranışlarını kontrol etmek için daha fazla bir iç denetim kullanmaya eğilimlidir. Kendi yaşam sorunlarını ve güçlüklerini düzenlemede aktif bir rol almaya eğilimlidirler.

27 Düşük DD akrabalara kıyasla, yüksek DD düzeyli akrabaların mevcut durumu kabullenmelerini azaltacak ve daha esnek baş etme tarzları kullanmalarını önleyecek kişilik yapıları vardır. Bir akraba stres altında gergin ya da sinirli oluyorsa psikiyatrik hastalığı olan bir kişiyle baş etme durumunda öfke duyguları ortaya çıkacaktır.