DİŞLİ ÇARK: Hareket ve güç iletiminde kullanılan, üzerinde eşit aralıklı ve özel profilli girinti ve çıkıntıları bulunan silindirik veya konik

Transkript

1 DİŞLİ ÇARKLAR 1

2 DİŞLİ ÇARK: Hareket ve güç iletiminde kullanılan, üzerinde eşit aralıklı ve özel profilli girinti ve çıkıntıları bulunan silindirik veya konik yüzeyli makina elemanı. 2

3 Hareket Aktarma Yöntemleri Kısa mesafelerde kullanılan dişliler, diğer aktarma elemanlarına göre tercih edilen bir sistemdir. Hareket ve kuvvet iletimi zorakidir, kayma yoktur. Eksenler arasını küçük tutma imkanı vardır. 3

4 Dişli Çark Türleri Kremayer-düz dişli (rack and pinion) (modüller aynı) Düz dişli (Spur gear) Çavuş dişli (rütbeye benzer) Helisel dişli (helical gear) (biri sağ, diğeri sol) Düz-konik dişli (straight bevel gear) Helisel-konik dişli (spiral bevel gear) (90º) Helisel-konik dişli (90º değil) Helisel dişli Sonsuz vida-dişli çark (worm gear) Planet (güneş) dişli (Planetary gearset) 4

5 Dişli Çark Terimleri Bölüm dairesi (d): Dişli çarkın yuvarlandığı dairedir. Dişler bu daire üzerinde oluşturulur. Modül (m): Birbiriyle çalışan dişlilerde sabit bir orandır. (m=d/z); z: Diş sayısı Diş başı yüksekliği: Diş üstü ile bölüm dairesi arasındaki mesafe. 5

6 Kavrama Açısı ( ) KAVRAMA AÇISI SABİT KALIR!!!!!! 6

7 Evolvent Dişlileri Evolvent eğrisi: Daire evolventi, sabit bir daire (temel daire) üzerinde yuvarlanan doğrunun, bir noktası tarafından meydana getirilir. Eğri noktaların birleştirilmesiyle oluşturulur. Kavrama (kuvvet) doğrusu ve açısı: Döndürme kuvveti, dişlerin temas noktasında belli bir açıda etki eder. Kuvvet doğrusuyla, dişli merkezlerini birleştiren doğruya dik ve temas noktasından geçen doğru arasındaki açı kuvvet açısıdır. Pratikte çeşitli diş sayısına sahip dişli çarkları, birbiriyle değiştirerek, kusursuz bir kavrama ve çalıştırma durumu sağlamak gerekir. Bunun için dişlerin, diş yan yüzeylerine ait kavrama eğrilerinin birbiri ile çakışması ve alıştırılması sağlanmalıdır. Bu eğriler her diş için simetrik olmalıdır. İmalatta kavrama eğrisi olarak, evolvent veya sikloid eğrileri kullanılır. 7

8 Gerçek Evolvent Eğrisiyle Diş Profilinin Çizilmesi 8

9 Yaklaşık Metotla Diş Profilinin Çizilmesi 9

10 Sikloid Dişliler 10

11 Dişli Çark Elemanları Küçük dişliler dolu yapılırlar. Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya delik delinir, ya yan kısımlar boşaltılır, ya da kollu dişli çark yapılır. 11

12 Dişlerin Yapımı 12

13 Dişlerin Yapımı Modül freze çakısı AZDIRMA 13

14 DÜZ DİŞLİLER Kavrama Açısı α =14, Paralel mil eksenleri -Çelik, dök.demir, pirinç ve bronz malzemeler -Ekonomik -15º kavrama açısı ile yüksek sessiz çalışma -20º ve 25º ile küçük hacimde yüksek güç iletimi???

15 İç Dişli Kramayer Dişli DÜZ DİŞLİ ÇEŞİTLERİ

16 Şekil-4 Döndüren DÜZ DİŞLİ ÇARKLAR Şekil-5 Pinyon : küçük dişli Diş Sayısı Z 1 Döndüren F r F t α F r α F t F n Diş Sayısı Z 2 F t Fr Çark : büyük dişli π m Döndürülen Çizelge-12 Standart Modüller: mm Alın, Helis, Konik Dişliler: m, m n: 1 -(1,125)- 1,25 -(1,375)- 1,5 -(1,75)- 2-(2,25)- 2,5 -(2,75)- 3 - (3,5) - 4 -(4,5) - 5 -(5,5)- 6-(7)- 8 -(9)- 10 -(11)- 12 -(14)- 16-(18)- 20 -(22)- 25 -(28) (36)- 40 -(45)- 50 F t Döndürülen 2 T d F tan Modül : m Adım p= π m Diş sayısı : Z Bölüm dairesi çapı : do = m Z Kavrama açısı : α (14,5, 15, 20, 25 ) Dişli genişliği : b Dişlilerin bütün ölçüleri modülle orantılıdır: Tam derinlikteki diş: h m h 1, 166m Sonsuz Vida Çarkı, m n, mm: 1-1,25-1, ,5-3, , , F r t 1 ; 2

17 Çizelge.1 Düz dişlilerde Zmin α Teorik Uygulama Profil kaydırma MİNİMUM DİŞ SAYISI Dişli Çarklarda diş sayısı belli bir sayıdan az olursa imalatta alttan kesme olur, diş zayıflar. Bu Şekil-6 daki profil kaydırma ile önlenebilir. Bu durumda da temas-kavrama oranı azalır, dişli gürültülü çalışır. Normal (sıfır profil kaydırma) dişliler için teorik en az diş sayısı : Z min Profil kaydırma miktarı x mm ; x 1 2 sin 2 Z Z min - x -- profil kaydırma Sıfır dişli referans çizgisi Alttan kesme AZDIRMA VEYA KRAMAYER Kök diş + profil kaydırma + x burada Zmin normal (sıfır kaydırma) dişli içindir. d a d d a Şekil-6

18 PROFİL KAYDIRMA Z=10 Z=10

19 DÜZ DİŞLİ Göbekli Göbeksiz

20 DÜZ DİŞLİ Küçük Dişliler silindirik ve dolu yapılırlar. Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya delik delinir veya yan kısımlar boşaltılır.

21 DÜZ DİŞLİ Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya delik delinir veya yan kısımlar boşaltılır.

22 Düz Dişli Çarkların Çalışması Düz dişli çark: Eksenleri paralel olan millerde kullanılan, dişleri mil eksenlerine paralel açılmış dişlilerdir. 22

23 Düz Dişli Çarkın Resmi Diş profilinin gösterilmesine gerek yoktur. Dairesel görünüşte, diş dibi dairesi çizilmez. (Gerekli ise sürekli dar çizgiyle çizilir.) Diğer görünüşlerde ise, dişli çark kesit olarak çizildiğinde, diş dibi çizgisi sürekli geniş çizgiyle çizilir, diş yüksekliği kadar kısım taranmaz. Gerek ağırlık, gerekse bitişik olarak çalışan dişlilerde dişlerin sürtünmemesi için yan kısımlar burada olduğu gibi boşaltılabilir. 23

24 Dişli Çark Yapım Resmi Dişlilerin üretiminde gerekli bilgiler çizelgede verilir. 24

25 Düz Dişli Çark Yapım Resmi 25

26 Motorda Dişli Çark Kullanımı Mekanikte en çok düz dişliler kullanılır. Hareket halinde hız değiştirrmek için (vites kutularında) eksenel kayma ile birbirini kavrayabildiğinden yaygındır. 26

27 Düz Dişli Çarka Ait Formüller Dişli çark açmada kullanılan modül freze çakılarının üzerinde modül numarası (M0.25, M0.5,...M30...) ve diş sayısı (20º kavrama açısı için Z14...Z135) yazılıdır. Herbir modül için 8 tane yapılıyor (örneğin Z35-Z54 yazılı herhangi bir modül freze çakısı 35 ile 54 aralığında diş açabilir. Bu aralıkta 35 ve 54 sesli, ~45 sessiz çalışır. Aynı modül için diş sayısı arttıkça diş yapısı eğrisi düzleşir. (ör: M0.5 Z11 için evolvent diş yapısı eğrisi, M0.35 Z135 için ikizkenar yamuk olur) Diş genişliği 10m m 27

28 Helisel Dişli Çarklar Birbirine yakın olan paralel, dik veya herhangi bir açıda çalışan millerde hareket veya kuvveti bir milden diğerine aktarmak için kullanılır. Dişler eksene paralel değil, helis meydana getirecek şekilde eğiktir. Helis dişlilerin hareket edebilmesi için, çift helisel dişli olarak yapılması ve kullanılması gerekir. 28

29 Helis Dişli Çarkın Kullanımı Diş kavramaları yavaş olduğundan gürültüsüz çalışırlar. Dolayısıyla sessiz çalışmanın gerektiği yerlerde kullanılırlar. Büyük kuvvet iletirler. 29

30 ? HELİS DİŞLİLER -Paralel ve açılı mil eksenleri -Gelişmiş diş mukavemeti -Küçük hacimde yüksek güç iletimi -Yüksek kavrama açısı ve sessiz çalışma

31 Helis Dişli çeşitleri Helis Ok Dişli veya çavuş dişli Helis kramayer Kros helis

32 Helis açısı β doğrultusunda bakılırsa standart (normal) modül m n ve standart kavrama açısı α n görülür: Mil ekseni doğrultusunda kavrama açısı : Eşdeğer diş sayısı : Z eş Z cos tan 3 tan n cos Mil ekseni doğrultusunda modül: Minimum diş sayısı: Z min mn m cos (helis) Z min d m Z (düz) cos 3 α n β π m n π m α b HELİS DİŞLİ ÇARKLAR

33 Giriş

34 HELİS DİŞLİ Karşılıklı çalışan helis dişlilerde birisi sağ helis ise diğeri sol helistir.

35 Helisel Dişli Formülleri İmalat normal modüle göre yapılır. 35

36 Helisel Dişli Çarkın Yapım Resmi Heliste, ideal diş sayısına göre freze çakısı seçilir. Örneğin z=32 için z ideal =38 hesaplanır. Freze çakısı seçilir. 32 diş açılır. Sadece profilin şekli biraz değişir. 36

37 Konik Dişli Çark Eksenleri kesişen millerde, kuvvet ve hareket iletimi amacıyla kullanılan ve yanal yüzeylerin çevresine ve kesik koni tepe noktasında birleşecek şekilde dişler açılmış, dişli çarklardır.

38 Konik Dişli Çark Kullanım Yerleri Genellikle, hız ve kuvvet aktarmalarının, eksenleri kesişen miller aracılığıyla yapıldığı sistemlerde kullanılır. Oldukça büyük kuvvetlerin taşınmasında ve taşıtların dişli kutularında çok kullanılır. Helisel konik Düz konik

39 Konik Dişli Çark Yapım Resmi Genel olarak bir görünüş yeterlidir. Kama ölçüsünü göstermek için de bir daire çizmek gerekir. Dökülerek biçimlendirilecek konik dişlilerde diş profilleri gösterilmelidir. Bu amaçla, bölüm dairesi çevresine birkaç diş profili çizilebilir.

40 KONİK DİŞLİ ÇARKLAR

41 Sonsuz vida Sproid Hipoid Sproid Konik Dişli çeşitleri Spiral

42 KONİK DİŞLİ

43

44 Sonsuz Vida

45 Sonsuz Vida ve Dişli Çark

46 Sonsuz vida ve karşılık dişlisi formülleri

47 Sonsuz vida karşılık dişlisi yapım resmi

48 Sonsuz vidalı mil yapım resmi

49 SONSUZ VİDALAR

50 Kremayer Dişlisi

51 Kremayer Dişli Kullanımı Pinyon dişli ile dişli çifti oluşturularak, dönel hareket doğrusal harekete (veya tersi) dönüştürülür. Matkap tezgahlarında milin aşağı-yukarı hareketinde, Tornada, arabanın kayıtlar üzerinde sağa-sola hareket ettirilmesinde, Krikolarda kullanılır.

52 Kremayer Dişli Montaj Resmi

53 Kremayer dişlisi formülleri

54 Kremayer dişlisi yapım resmi

55 Zincir Dişliler

56 Zincir Dişli Çeşitleri

57 Zincir Dişli Çark Yapım Resmi