Kamu Borçlanması, Sermaye Stoku ve Tüketim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli

Transkript

1 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli İler ÜNLÜKAPLAN *1 Öze Bu çalışmada 1998 yılı Türkiye Ekonomisi için kurulmuş 55 nesilli ardışık nesiller dinamik genel denge modeli çerçevesinde, 1,5 ve 10 yıllık gelir vergisi indirimleri sonucu kamu borçlanmasında meydana gelecek arışın, sermaye soku ve farklı nesillerin ükeim imkânları üzerindeki olası ekileri incelenmişir. Kamu borçlanmasındaki arışın sermaye sokunda önemli düşüşlere yol açabileceği, ancak nesillerin ümü üzerinde ükeimi arırıcı yönde eki yapığı sonucuna varılmışır. Diğer yandan yapılan simülasyonlar, vergi indiriminin süresinin de sermaye sokundaki azalma üzerinde önemli ekilere yol açığını gösermişir. Anahar Kelimeler: Kamu borçlanması, sermaye soku, ardışık nesiller modeli, Specifying The Relaionship Beween Public Deb, Capial Sock And Consumpion: an Overlapping Generaions Model Absrac In his sudy, he possible effecs of public deb accumulaion on he capial sock and he consumpion possibiliies of differen generaions as a resul of he income ax cu which duraion is 1,5 and 10 years, has been examined in line wih he overlapping generaions dynamic general equilibrium model, consiss of 55 generaions, consruced for he Turkish economy represening he year The resuls of he sudy indicae ha increases in he public deb may cause imporan decreases in he capial sock, while i may increase he consumpion possibiliies of * Öğr.Gör.Dr., Çukurova Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Maliye Bölümü, ikaplan@cu.edu.r 1 Bu çalışma, Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü İkisa Anabilim dalında Prof. Dr. Neja ERK danışmanlığında savunulmuş olan Kamu borçlanması ve nesiller arası yük sorunu başlıklı dokora ezinden yararlanılarak hazırlanmışır. 232

2 İ. ÜNLÜKAPLAN all generaions. On he oher hand, he simulaions show ha he duraion of he ax cu causes imporan effecs on he decrease of he capial sock. Keywords : Public deb, capial sock, overlapping generaions model, JEL Classificaion Code: C68, D58, H60 1.Giriş Geleneksel yaklaşımların aksine, maliye ve borç poliikaları, sadece ek seferde uygulanan ve sonuçları anlık olan uygulamalar değildir. Bu poliikalar, önemi arışılmayacak şekilde sermaye birikimi, ikisadi büyüme ve nesiller arası kaynak ransferi üzerinde önemli ekilere sahipir. Bu ekiler maliye ve borç poliikasının dinamik yönünü oluşurmakadır. Saik analiz gelecek nesilleri hesaba almaz. Bu yüzden de belli bir hüküme poliikasının yukarıda bahsedilen ekilerini değerlendirmede yeersiz kalır. Dinamik analizin üsünlüğü bu nokada oraya çıkar. Dinamik analizde hem şimdiki hem de gelecek nesiller analize dâhil edilir ve bu sayede maliye ve borç poliikası uygulamalarının nesiller arası ekisi belirlenebilir. Bu çalışmada kullanılacak olan model, hesaplanabilir ardışık nesiller dinamik genel denge modelidir. Çalışmada hesaplanabilir genel denge modelinden yararlanılmasının avanajı, bu modellerin, ekonomideki üm birimler arasındaki karşılıklı ekileşimlerin incelenmesine ve alernaif poliika uygulamalarının faiz oranı, ücreler, sermaye soku, ükeim ve asarruf gibi içsel değişkenler üzerindeki ekisinin görülebilmesine olanak vermesidir. Diğer yandan hükümein borç ve maliye poliikalarının ardışık nesiller dinamik genel denge modeli çerçevesinde ele alınması, saik modellerde söz konusu olmayan beklenilerin analize dâhil edilebilmesine, ardışık nesillerin davranışlarının incelenmesine ve ekonominin denge geçiş sürecinin çözümüne olanak sağlayarak bu poliikaların yaraığı nesiller arası dengesizlikleri oraya konulmasını sağlar. Çalışmadaki emel amaç, 1998 yılı Türkiye Ekonomisi için kurulacak ardışık nesiller dinamik genel denge modeli çerçevesinde kamu borçlanmasının sermaye birikimi ve farklı nesillerin ükeim imkânları üzerindeki ekilerinin incelenmesiyle kamu borçlanmasının gelecek nesillere yük geirip geirmediğini oraya koymakır. Çalışmada aksi belirilmedikçe, kamu borçlanması, iç borç anlamında kullanılacak olup simülasyonlarda bu değer kamu asarruf yaırım açığının iç borç faiz ödemelerinin de dahil olduğu kamu ükeimine oranlanmasıyla elde edilen değer olarak kabul edilmişir. Bu çalışmada ilk olarak kamu borçlanmasının nesiller arası yüküne ilişkin görüşler incelenip, bu doğruluda yapılmış çalışmalar üzerinde duruldukan sonra kullanılacak olan modeldeki birimler, davranışları, modelin denge koşullarını ve modelin çözüm algorimasını ayrınılı olarak açıklayacakır. Daha sonra veri abanı oluşurma süreci üzerinde durulup Türkiye Ekonomisi için 1998 yılına ai oluşurduğumuz sosyal hesaplama marisi sunulacakır. Oluşurulan sosyal hesaplama marisinden harekele elde edilen paramereleri emsil eden kalibrasyon sonuçları ve paramere seçim süreci üzerinde duruldukan sonra geçici ve sürekli vergi indirimleri sonucu biriken kamu borcunun başlangıç ve nihai durağan durum seviyesini emsil eden sonuçları elde edilecek, sermaye soku ve farklı nesillerin 233

3 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli ükeim imkanlarının bu poliika uygulamalarından nasıl ekilendiği oraya konulacakır. 2.Teorik Tarışmalar Kamu borçlanmasının gelecek nesillere yük geirip geirmediği konusu ikisa eorisinde uzun süren bir arışmayı da beraberinde geirmişir. 1950'li yılların sonlarına kadar lieraürde baskın olan görüş, nüfus arışının olmadığı bir ekonomide iç borçlanmayla finanse edilen kamu harcamasının gelecek nesiller için herhangi bir yük yaramadığı olmuşur. Özel borç ile kamu borçlanmasının ayır edilmediği bu görüşe göre dış borç gelecek nesiller için bir yük eşkil ederken iç borç gelecek nesiller için herhangi bir yük yaramaz. Geleneksel görüşün emelleri Domar (1944), Lerner (1948), Mishan (1960), Sciovsky (1961), Ellio (1961) ve Wiseman (1961) arafından aılmışır. Muhalif görüşe kamu harcamasının yükü özel ükeim harcamalarında ve sermaye sokundaki azalma şeklinde anımlanmış ve oplumun büünü üzerindeki yük şimdiki ve gelecek nesillerdeki vergi mükellefleri üzerindeki vergi yükü şeklinde bir ayrıma gidilmişir. Buchanan (1958;1960), Musgrave (1959), Bowen, Davis, Kopf (1960), Modigliani (1961), Tullock (1963) ve Ferguson (1964) un çalışmalarına dayananan bu görüşe göre harcamanın yapıldığı dönemde başvurulan borçlanma sonucunda özel sekörden çekilen kaynaklar borçlanma sonucunda oraya çıkan yükün hemen yüklenildiğini gösermez. İç borç gelecek nesillere sermaye sokunda ve ükeim imkanlarında azalma yoluyla yük geirir. Diamond (1965), Blanchard (1985) ve Auerbach ve Kolikoff (1987) arafından popülerlik kazanan ardışık nesiller modellerinde ise nesil kavramı farklı bir bakış açısı ile ele alınmakadır. Ardışık nesiller yaklaşımında Lerner (1948) in borç yükünü analizdeki oplum varsayımının aksine nesil, herhangi bir anda yaşayan üm bireyler olarak ele alınmaz, bir anda farklı nesiller var olabilir. Muhalif görüşe olduğu gibi, kamu borçlanması, gelecek nesiller açısından sermaye soku, ükeim ve bireysel fayda üzerinde olumsuz ekiye sahipir. Auerbach, Gokhale ve Kolikoff (1991) arafından emelleri aılan Nesilsel Hesaplama yaklaşımına göre ise borç poliikasının nesiller arası refah ekilerinin espii açısından büçe açığı anlamsız bir göserge olup, nesilsel hesap daha açıklayıcı olmakadır. 3.Model Kamu borcunun nesiller arası yükünün espii amacıyla yararlanılacak olan model Auerbach ve Kolikoff (1987) un am öngörülü ardışık nesiller genel denge simülasyon modelidir. Model, Auerbach ve Kolikoff (1987) den farklı olarak dışa açık olup hane halkı, üreim sekörü, hüküme ve dış icare olmak üzere dör birimden oluşmakadır Hane Halkı Davranışı Zamanın herhangi bir anında hane halkı, yeişkin bireylerden oluşan 55 ardışık nesilce emsil edilmekedir. Her yıl bir nesil ölmeke, bir yenisi eklenmekedir. Eklenen yeni neslin yaşı 21, emeklilik yaşı 55, beklenen ölüm yaşı ise 75 olmakadır. Bireyler yaşamları boyunca herhangi bir belirsizlikle karşılaşmamaka, 234

4 İ. ÜNLÜKAPLAN her zaman am öngörüye sahip olmakadırlar. Nüfusun büyüme hızı n olarak ifade edilir ve sabiir. Tercihler, fayda fonksiyonunun zamana yayılabilir ve yuvalanmış olmasını gerekiren Sabi İkame Esnekliği (CES) ipindedir. Zamana yayılabilirlik, yaşam boyu faydanın, her dönemdeki ükeim ve boş zamanın bir fonksiyonu olarak ifade edilebileceği anlamına gelir: U c, I) = U u ( c, I ),..., u ( c, ) (1) [ ] ( I 55 (2) numaralı denklike c ve I sırasıyla dönemindeki ükeim ve boş zamanı gösermekedir. Fayda fonksiyonunun yuvalanmış olması ise u ( ) u( ) olacağını göserir. ( 1 1/ ρ ) (1 1/ ρ ) 1/(1 1/ ρ ) [ c + αi ] u = (2) Yaşam boyu fayda fonksiyonu ise aşağıdaki şekildedir: U = 1/(1 1/ γ ) 55 = 1 (1 + δ ) ( 1) u (1 1/ γ ) (2) ve (3) numaralı denklike ifade edilen ρ, α, γ ve δ bireysel davranışları emsil eden ercih paramereleridir. Bu paramerelerden her biri farklı bireysel ercihleri ifade emekedir. ρ, bireyin yıllık emek arzının, o yılın ücreine olan duyarlılığını ifade emekedir. (2) numaralı denklike c ve I arasındaki ikame esnekliği sabi değere sahip olup ρ olarak ifade edilmekedir 1. α, hane halkının ükeime nispeen boş zaman ercihinin yoğunluğunu gösermekedir. α değeri büyüdükçe bireylerin ercihi ükeimden boş zamana doğru kayacakır. Bu değer sıfır olduğunda bireyler boş zaman kullanmayacakır. δ, iskono oranı olarak da anılan zaman ercih oranıdır ve bireylerin yaşam boyu kaynaklarının zaman içerisindeki harcama yoğunluğunu gösermekedir. Bu değer büyüdükçe birey yaşam boyu kaynaklarını cari dönemde ükeme eğiliminde olup daha az asarruf edecekir. γ ise bireyin farklı yıllardaki ükeimleri arasındaki dönemler arası ikame esnekliğidir. Dönemler arası ikame esnekliği, herhangi iki yıl arasındaki ükeimin birbirine oranındaki yüzdelik değişimin, söz konusu iki yıl arasındaki nispi fiya oranındaki yüzdelik değişmeye oranıdır. Bu değer hane halkının asarruf güdüsündeki değişmelere karşı olan duyarlılığını göserir. Vergileme ve sosyal güvenlik analize dahil değilken, hane halkının büçe kısıı sadece faiz oranı ve ücrelerin şimdiki ve gelecekeki değerlerine bağlıdır. Yaşam boyu ükeimin şimdiki değeri, yaşam boyu kazançların şimdiki değerini aşamaz. Hane halkının karşı karşıya olduğu büçe kısıı (4) numaralı denklikle ifade edilir; 55 = 1 s= 1-1 [ 1+ r s ] [ w ] e ( 1 l ) c r, dönemindeki faiz oranını, (3) 0 (4) w, yılındaki sandarlaşırılmış ücrei e ise farklı yaş gruplarındaki bireylerin kazanç sağlama becerilerinden kaynaklanan 1 Bu değer dönem içi ikame esnekliği olarak da adlandırılabilir. 235

5 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli farklılıkları vurgulayan uyarlama fakörü olup beşeri sermaye olarak da düşünülebilir. Başlangıça bireylerin ükeim ve işgücü arzı kararlarının hüküme poliikasının olmadığı durumda alındığı varsayılmakadır. Fayda fonksiyonunun büçe kısıına ve emeklilik kısıına göre maksimumunun alınması her yılda sırasıyla opimum ükeim ve boş zaman değerlerini sağlayan ükeim ve boş zaman için birinci derece koşulları verir: ( 1) 1/ ρ 1 ( 1+ δ ) Ωc = λ (1 + rs ) (5) s= 2 ( 1) 1/ ρ 1 * ( 1+ δ ) ΩαI = λ (1 + rs ) w (6) s= 2 Burada λ, yaşam boyu büçe kısıının gölge fiyaıdır ve ek bir birim gelirin yaraığı ek faydanın değerini emsil eder. Gölge ücre yukarıdaki kısılarda poziif değer aldığı zaman birey emekli olur. * Ω ve w sırasıyla aşağıdaki şekilde anımlanır: Ω * = ( 1 1/ ρ ) (1 1/ ρ ) [ ] [(1/ ρ 1/ γ ) /(1 1/ ρ + αl )] c (7) w = w e + µ µ, yılındaki gölge ücre, * w ise rezerve ücreir. Aran oranlı gelir vergisi söz konusu iken modelde her yıl iki farklı vergi oranı var olacakır: Marjinal vergi oranı (hane halkının elde eiği son birim gelir üzerindeki vergi) ve oralama vergi oranı (ödenen verginin oplam gelire oranı). Bu vergi oranları sırasıyla τ ve τ olarak ifade edilir. Bu iki vergi oranının modele dahil olması aşağıda belirilen değişikliklere yol açar: * döneminde iskono amaçlı kullanılan faiz oranı r ( 1 τ ) halini alır. * Vergi sonrası iskono oranının hesaplanmasında, oralama vergi oranı veriyken gelirin gölge değeri Θ 55 = [ 1+ rs (1 τ s )]/[ 1+ rs (1 τ s )] s= + 1 erimiyle çarpılmalıdır. Zira döneminde ükeimde meydana gelen arış gelecek dönemlerdeki geliri ve dolayısıyla gelecekeki oralama vergi oranlarını düşürecekir. * dönemindeki ücre w 1 τ ) halini alır. ( * * w olarak ifade edilen marjinal ücre w e ( 1 τ ) + µ halini alır Firma Davranışı Modelde emsili bir üreim sekörü bulunmakadır. Tam rekabeçi şarlar geçerlidir. Ölçeğe göre sabi geirinin söz konusu olduğu, sermaye ve işgücü kullanan bir üreim fonksiyonu kabul edilmekedir. Sermayenin ürdeş ve yıpranmadığı, amorismana abi olmadığı varsayılır. Ancak işgücü, ekinliği açısından farklılaşabilmekedir. İşgününün her ürü birbirine am olarak ikamedir. Ancak farklı yaşlardaki bireyler farklı mikarda sandar işgücü sunmakadırlar. Bu mikar (4) numaralı denklike açıklanan e yi ifade emekedir. (8) 236

6 İ. ÜNLÜKAPLAN Üreim fonksiyonu CES ipidir: σ σ 1/ σ Y = A [ εk (1 ε ) L ] (9) + Y, K,, L, anındaki çıkı, sermaye, ve işgücü mikarlarıdır. A, ölçek sabii 2, ε, üreimde sermaye kullanımının yoğunluğu, σ ise üreimdeki ikame esnekliğini yani ücre ran oranındaki yüzdesel değişime göre sermaye işgücü oranındaki yüzdelik değişmeyi ifade eder 3. Diğer yandan her firmanın karşı karşıya olduğu ve yaırım harcamalarıyla değişen uyarlama maliyeleri vardır. yılında yeni yaırım mallarının oplam C ( I ) = b( I / K ) I olarak ifade edilir. Bu maliye kalemi maliyeleri [ ] yaırımlarla birlike doğrusal olarak arar Kamu Büçesi Modelde kamu büçesinin denk olma zorunluluğu olmadığından herhangi bir yıl için hükümein isediği zaman borçlanabildiği kabul edilmekedir. Hüküme borçlanması hane halkı porföyündeki sermaye ile am ikame edilebilir nielikedir. Harcama ve vergiler arasındaki fark borç sokuna ilave olarak yansımakadır. D +1 D = G + r D R (10) D, yılı başındaki borç soku, G, yılında hükümein mal ve hizme harcamaları, R ise yılındaki ne vergi gelirleridir. r r D, yılındaki borç servisi için yapılan ödemeleri göserir. Kamu harcamaları sadece mal ve hizme alımına değil, aynı zamanda borç geri ödemelerine ve ransfer harcamalarına yönelmekedir. (10) numaralı eşilike ransfer harcamaları brü vergi hâsılaından çıkarılmakadır. Kamu harcamalarının hane halkına sağlayacağı faydalar analize dahil edilmemişir. (10) numaralı denklik 0 dan N e kadar üm dönemler için genişleilirse aşağıdaki hali alır: N N N (1 + rs ) 1 R = = 0 s= 0 1 (1 + rs ) G + D 0 - = 0 s= 0 (1+r ) -1 D N (11) = 0 Borç soku faiz oranından daha hızlı ya da en azından onun kadar hızlı büyüyemez, böylelikle (11) in son elemanı olan (1+r ) -1 D N, N arıkça sıfıra = 0 doğru yaklaşır. Bu durumda (11) numaralı denklik aşağıdaki (12) numaralı denkliğe indirgenir: 1 (1 + r s) R = =0 s= 0 1 (1 + rs ) G + D 0 (12) =0 s= 0 (12) numaralı denklik Hükümein Dönemler Arası Büçe Kısıı olup sonlu bir ufuk boyunca vergi hasılaının şimdiki değerinin hükümein mal ve hizme alımlarına yönelen harcamaları ve başlangıç kamu borç soku mikarı oplamına eşi olmasını gerekirir. Modelde hükümein geleceke uygulayacağı maliye ve borç N 2 Yapılan simülasyonlarda ölçek sabiinin zaman içinde değişmediği kabul edilmişir. Diğer bir ifade ile modelde eknolojik gelişme imkânı oradan kalkmış, dışsal büyümenin varlığı kabul edilmişir. 3 Modelin çözümünün paramere seçimi aşamasında sermaye ve işgücü arasındaki ikame esnekliği değeri 1 olarak alınmış olup üsü kapalı şekilde Cobb Douglas üreim fonksiyonunun geçerliliği varsayılmışır. 237

7 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli poliikaları önceden duyurulmaka, belirsizliğe yer verilmemekedir. Hükümein elinde olan poliika araçları hüküme harcamaları ve borçlanma poliikasının yanında ükeim, sermaye geliri, ücre geliri ya da gelir kaleminin ümü üzerine uygulanacak vergilerdir Dış Ticare Modelde ekonominin ihraca ve ihalaın dünya fiyalarını veri olarak olan alan küçük bir ekonomi olduğu kabul edilmekedir. Armingon (1961) den harekele mallar üreim yeri bakımından ayrılmaka, ükeicilerin dönemler arası ahsis sorunu birleşik bir mal cinsinden ifade edilmekedir (Voyvoda, 2003: 51 52). Birleşik mal, CG, yuriçinde üreilen mal, DC ve ihalaan, M oluşmakadır: CC = Ω( DC, M ) (13) Burada Ω, doğrusal ürdeş bir fonksiyondur. Üreim yeri iibarıyla farklılık göseren mallardaki ikame edilebilirlik, ükeici davranışı yanında üreim kararlarına da yansır ve yuriçi saışlar ve ihraca oplamının yuriçi üreimle sınırlandırılmasını (Y) gerekirir: Y = ( DC, E) (14) 4.Model Dengesi ve Modelin Çözüm Algoriması Bu çalışmada kullanılacak ardışık nesiller genel denge modelinde, genel denge hane halkının, firmaların ve devlein davranışlarının saik genel denge modellerinde olduğu gibi sadece cari fiyalarla değil aynı zamanda gelecekeki fiyalarla da uarlı olmasıyla açıklanacakır. Modelin emel varsayımlarından olan am öngörü sayesinde bireylerin cari davranışları gelecekeki koşullara bağlı olmakadır. Bu yüzden de modelin çözümü hem cari dönemi hem de gelecek dönemleri kapsamakadır. Modelde sürekli bir genel dengeyi ifade eden durağan durum seviyesinde üm değişkenler sabi bir oranda büyümeke ve aşağıdaki koşulları gerekirmekedir: i) Tam öngörüye sahip bireyler asarruf, ükeim ve işgücü arzı kararlarını, büçe kısılarına ve dönemler arası opimizasyon davranışlarına göre almalıdır. ii) Firmalar fakör fiyalarını veri olarak almalı ve kar maksimizasyonu güdüsü ile fakör aleplerini ve çıkı arzlarını belirlemelidir. iii) Hükümein dönemler arası büçe kısıı koşulu sağlanmalıdır. iv) Dış icare değişkenleri (13) ve (14) numaralı denkliklere göre belirlenmelidir. Algorima, içsel değişkenlerin al kümelerine ilişkin ahminler yaparak ve başlangıç olarak bu değişkenleri ai oldukları bazı denkliklerde dışsal olarak kabul ederek başlar. Değişkenler için yapılan ahminler değişkenlerin kendilerine eşi olduğu zaman model için çözüm bulunmuş olur. Aksi akdirde modelin çözümü içsel değişkenlerin ahmin edilen değerleriyle uarlı olmayacak ve yeni ahminler denenecekir. Çözüm süreci aşağıdaki aşamaları kapsar (Peersen, 2001: 6): 1. Toplam sermaye ve işgücüne yönelik ahminin yapılması, 2. Sermaye ve işgücüne yönelik bu ahminlerle fakör fiyalarının elde edilmesi, 3. Büçe kısıına göre ükeici faydasının maksimize edilmesi, ve 3. adımlarla yeni sermaye ve işgücü değerlerinin elde edilmesi. Bu işlem her nesil için asarruf ve işgücü arzı değerlerinin oplanmasıyla yapılır. 238

8 İ. ÜNLÜKAPLAN adımda elde edilen sermaye ve işgücü değerleri 1. adımdaki ahminlere eşise yakınsama sağlanmış olur ve sermaye ve işgücünün bu denge değerleri ükeici ve üreicinin davranışıyla uyuşur ve sonuça ekonomi genel dengesine ulaşır. Eğer eşilik yoksa 2. adıma ekrar dönülür. Poliika uygulaması sonrası yakınsanacak yeni durağan duruma ulaşmak için uygulanacak çözüm başlangıç çözümüyle aynıdır. Modeldeki simülasyonlarda poliika değişmeleri iki şekilde gerçekleşir. Birinci olarak poliika değişmeleri geçiş paikası için bir bilgiye sahip olmadan yeni durağan durum seviyesi için çözülür. İkinci olarak, yeni durağan durumun çözülebilmesi için geçiş paikasına ihiyaç duyulan poliika simülasyonları söz konusudur. Modelin geçiş paikasının çözümüne ilişkin algorima başlangıç ve nihai durağan durum için yapılan işlem ile aynıdır. Hane halkı ve firmalar davranışlarını belirlemede gelecek dönemlerdeki fiyaları da dikkae aldığından üm geçiş paikasındaki yıllar için denge çözümü gerekmekedir. Model, poliika değişikliği sonrasında ekonominin başlangıç durağan durumundan (BDD) nihai durağan durumuna (NDD) yakınsaması için 150 yıl geçeceğini öngörür. 150 yılın sonunda modelde üm fiyalar, vergi oranları ve gölge ücreler sabilenir. Nihai durağan duruma ulaşıldığında bu değişkenlerin yeni değerlerini elde emek mümkündür. 5. Türkiye Ekonomisi İçin 1998 Yılına Ai Sosyal Hesaplama Marisi Çalışmada kullanılacak olan SHM, 1998 yılı oplulaşırılmış Girdi-Çıkı Tablosu (DİE, 2004) üzerine şekillendirilmiş olup ek olarak kamu kesimi genel dengesi, ödemeler dengesi ve milli gelir hesaplarından yararlanılarak hazırlanmışır 4 5. Hazırladığımız SHM nin kapsamını belirleyen emen yararlandığımız modelin yapısı olmuşur yılı için oluşurduğumuz SHM, on hesapan, dolayısıyla da on saır ve on süundan oluşmakadır. Her hesabın süun oplamı, o hesaba ilişkin harcamaları, saır oplamı ise gelirleri vermekedir. Ek 1 de modelimize veri abanı oluşurması amacıyla Türkiye Ekonomisi için 1998 yılına ai olarak hazırladığımız Sosyal Hesaplama Marisi sunulmakadır. Üreim faaliyeleri hesabında yer alan yuriçi saışlar, üreim maliyei ve ihraca arasındaki farka karşılık gelen kalını değer olarak hesaplanmışır. Birikim hesabında yer alan kamu asarruf yaırım fazlası da, kamu gelirlerinin kamu harcamalarından küçük olması nedeniyle negaif değer aşımaka olup kalını değer olarak hesaplanmışır. Aynı şekilde firmalar hesabındaki dağıılmış karlar ve dış icare hesabındaki dış kaynaklar da kalını değer olarak hesaplanmışır. Farklı resmi kaynaklardan elde edilen verilerin mallar, firmalar ve birikim hesapları üzerinde yaraığı saır ve süun dengesizliğinin RAS yönemi kullanılmış ve ilgili hesapların saır-süun dengesi modelin iç dinamiklerini bozmadan ve modelin yapısıyla çelişmeden sağlanmışır. 4 Bu çalışmadaki diğer veri kaynakları Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası, Devle Planlama Teşkilaı ve Türkiye Cumhuriyei Maliye Bakanlığı Muhaseba Müdürlüğü inerne sieleri olmuşur yılı Girdi-Çıkı Tablosu sanayi eknoloji varsayımına bağlı üründen ürüne emel fiyalarla yur içi üreim marisi ve ihala marisinin birleşirilmesiyle elde edilmiş ve beş ana seköre göre oplulaşırılmışır. 239

9 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli 6.Paramere Seçimi ve Kalibrasyon Modelimizin 1998 Türkiye Sosyal Hesaplama Marisindeki veriler emel alınarak başlangıç durağan durumunu emsil edebilmesi için modeldeki ercih ve üreim fonksiyonu paramereleri ile birlike kamu büçesi değişkenlerinin belirlenmesi gerekmekedir. Bu amaçla hane halkı ercih paramereleri lieraürde yapılmış çalışmalardan alınacak, üreim fonksiyonu paramereleri hazırladığımız 1998 SHM den kalibre edilecek, kamu büçesi paramereleri ise SHM den ve kanuni oranlardan elde edilecekir. Dönemler arası ikame esnekliğine yönelik yapılmış çalışmalarda elde edilen değerler 0,2 ve 0,4 aralığında düşük değerler 6 ya da 1 ve 1,3 gibi yüksek değerler 7 arasında değişmekedir. Biz de çalışmamızda Kenç ve Şayan (1998) in kabul eiği değer olan 0,9 u seçik. Ghez ve Becker (1975) yapıkları çalışmayla dönem içi ikame esnekliğini 0,83 değerinde elde emişir. Biz de Auerbach ve Kolikoff (1987) den harekele 0,8 değerini seçik. Zaman ercih oranı ve boş zaman ercih parameresi de modelin yapısıyla uarlı olacak şekilde sırasıyla 0,0015 ve 1,5 olarak yine Auerbach ve Kolikoff (1987) den alınmışır. Modelde emeklilik yaşı, yani yaşam boyu gelir eorisine göre bireyin serveinin maksimuma çıkığı yaş modelin başlangıç durağan durumundan 55 olarak elde edilmiş olup emelde yaş iibarıyla elde edilen ücre profili Welch (1979) in ahminlerine dayanmakadır. Nüfus arış hızı % 1,5, hane halkının sosyal güvenlik sisemine gelirinin bir payı olarak kakısı ise 0,14 olarak kabul edilmişir 8. Üreim fonksiyonundaki sermaye ve işgücü arasındaki ikame esnekliğinin değeri 1 olarak alınmışır. Fiya, ücre ve faize ilişkin normalleşirmeler yapıldıkan sonra sermaye yoğunluk parameresi ve üreim fonksiyonu sabii 1998 SHM deki üreim faaliyeleri hesabında yer alan ücreler ve sermaye gelirleri değerlerinden kalibre edilmiş ve sırasıyla 0,733 ve 1,999 değerleri elde edilerek uarlılık konrolü yapılmışır. Modelde sermaye mikarı maliyesiz olarak ayarlanabildiğinden marjinal uyarlama maliyei parameresi 0 olarak seçilmişir. Oralama ücre gelir vergisi oranı 1998 yılı gelir vergisine abi gelirlere uygulanacak olan gelir vergisi arifesinin TL ye kadar olan ücre gelirlerine uygulanacak oranı olan % 15 olarak seçilmişir. Marjinal gelir vergisi oranı ise aynı arifedeki ilk iki dilimden yapılmış hesaplamayla elde edilmişir. Tükeim vergisinin oralama ve marjinal oranı ise yine 1998 yılına ai mal eslimleri ile hizme ifalarına uygulanan kama değer vergisi oranlarından olan % 18 olarak seçilmişir 10. Kurumlar vergisi oranı yine 1998 yılına ai kurum kazançlarına uygulanacak oran olan ve sabi oranlı nielik aşıyan % 30 dur 11. Büçe açığı oranı yani ekonominin bir sonraki dönemde başvuracak olduğu kamu borçlanması ise 6 Hall (1988) ve Bayoumi (1990) bu değerleri ABD ve İngilere zaman serisi verilerinden elde emişir. 7 Dönemler arası ikame esnekliğinin nispeen yüksek değerde elde edildiği çalışmalar üç aylık zaman serisi ve panel verilerden hareke emişir. Bkz: Mankiw ve diğ. (1985) ve Lawrence (1991) 8 Sosyal Sigoralar Kurumu hasalık sigorası işçi payı olan %5 ve malulluk, yaşlılık ve ölüm sigoraları payı olan %9 un oplanmasıyla elde edilmişir. 9 Gelir Vergisi Kanunu Madde 103 (4369 sayılı Kanunun 50. maddesiyle değişen fıkra yürürlük: 1/1/1999) Bkz : hp:// 10 Kama Değer Vergisi Oranlarına ilişkin 92/3896 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı Eki Kapsamındaki oran ve liseler. Bkz : hp:// 11 Kurumlar Vergisi Kanunu Madde 25 (4369 Sayılı Kanunun 57. maddesiyle değişen fıkra. Yürürlük: 1/1/1999) 240

10 İ. ÜNLÜKAPLAN 1998 SHM deki kamu asarruf yaırım açığının iç borç faiz ödemelerinin de dahil olduğu kamu ükeimine oranlanmasıyla elde edilmişir. 7.Simülasyon Bulguları Çalışmamızın simülasyon aşamasında Forran programlama dilinde yazılmış Auerbach-Kolikoff Tax Simulaion Program; Version 3/02 kullanılmışır. Program çerçevesinde, seçilmiş ve kalibre edilmiş paramerelerle birlike SHM deki değerler ekonominin başlangıç durağan durumunu vermekedir. Sonraki aşamada ise ücre gelir vergisi oranında 1,5 ve 10 yıl sürecek ve % 5 oranındaki vergi indirimleri sonucunda oraya çıkacak büçe açığından kaynaklanan kamu borçlanmasının sermaye soku ve ükeim üzerindeki ekileri oraya konulacakır. Şekil 1 de ücre geliri vergisinde % 5 oranında indirimden kaynaklanan kamu borç sokunun sırasıyla 1,5 ve 10 yıl devam edecek poliikalar iibarıyla sermaye soku üzerindeki ekileri göserilmekedir. Simülasyon sonuçları vergi indiriminin süresinin, kamu borçlanmasının sermaye soku üzerinde önemli ekilere sahip olduğunu gösermekedir. 1,5 ve 10 yıllık vergi indirimi sonucu oluşan büçe açığını karşılamak amacıyla başvurulan kamu borçlanması her üç durumda sermaye sokunu düşürücü yönde eki yapmakadır. Ancak vergi indiriminin süresi uzadıkça kamu borçlanması armaka, dolayısıyla sermaye sokundaki düşüş daha büyük değerlerle gerçekleşmekedir. Sermaye soku her üç durumda da dışlanmakadır. 1,5 ve 10 yıllık vergi indirimleri için sermaye sokundaki uzun dönem dışlama sırasıyla % 4, % 18 ve % 24 olarak gerçekleşmişir. Varılabilecek diğer bir sonuç ise sermayenin dışlanmasının oldukça yavaş bir süreç olduğudur. 10 yıllık vergi indiriminde sermayenin dışlanması geçiş sürecinin ümü boyunca % 24 oranında olmasına rağmen, ilk 5 yıl için sadece % 0,004 oranında gerçekleşmekedir. Sermaye sokundaki ciddi düşüşler ise 30. yıldan sonra başlamakadır. Sermaye-1 Sermaye-5 Sermaye-10 Sermaye Soku BDD NDD Yıllar Şekil 1: Kamu Borçlanmasındaki Arışın Sermaye Soku Üzerindeki Ekisi 241

11 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli Ek 6, 7 ve 8 kamu borçlanmasının sırasıyla 1,5 ve 10 yıl süren vergi indirimleri iibarıyla nesiller arası ükeim imkanları üzerindeki ekilerini gösermekedir. Her üç durumda da üm nesillerin ükeimlerinin kamu borçlanmasının öncesine göre ükeim imkânlarının arığı görülmekedir. Bir yıllık vergi indirimi söz konusu iken, başlangıç durağan durumunda 25 yaşında olan neslin ükeimi 0,2643 iken 10 yıl sonra bu nesil 35 yaşında olacak ve ükeimi 0,3291 olacakır. Aynı nesil 45 yaşına geldiğinde ükeimi 0,3892, 55 yaşına geldiğinde 0,4608 olacakır. Ora yaşlı ve yaşlı nesil için de aynı durum geçerlidir. Kamu borçlanmasındaki arış her iki neslin ükeim imkânlarını arırmışır. 5 ve 10 yıllık vergi indiriminden kaynaklanan büçe açığını finanse emek için başvurulan kamu borçlanması da farklı nesillerin ükeimleri üzerinde geçici vergi indirimindeki ekilere sahipir. Ancak beş yıllık vergi indiriminde yine başlangıç durağan durum iibarıyla 25 yaşında olan neslin ükeimi 0,2643 iken 10 yıl sonra 35 yaşına gelecek olan bu neslin ükeimi 0,3286, 10 yıllık vergi indirimi seçeneğinde ise 0,3283 olacakır. Başlangıç durağan durumunda 35 yaşında olan nesil 0,3224 mikarında ükeime sahipken 10 yıl sonra 45, 20 yıl sonra 55 yaşına gelecek ve geçici vergi indiriminin söz konusu olması durumunda ükeimi sırasıyla 0,5344 ve 0,6310 olacakır. 5 yıllık vergi indiriminde bu neslin ükeimi 10 yıl sonra 0,3959, 20 yıl sonra 0,4602 olarak gerçekleşecekir. 10 yıllık vergi indiriminde ise başlangıç durağan durumu akiben 10. yılda 0,3962, 20. yılda ise 0,4594 olarak gerçekleşir. Buradaki simülasyonlardaki önemli sonuçlardan ilki vergi indiriminden kaynaklanan büçe açığını finanse eme amacı aşıyan kamu borçlanmasının sermaye birikimi üzerinde olumsuz ekilere sahip olması ve bu yönüyle de nesiller arası refah dağılımı açısından olumsuz sonuçlar doğurmasıdır. Diğer yandan vergi indiriminin süresi de sermaye sokundaki azalmanın büyüklüğü üzerinde önemli ekilere sahipir. Simülasyon bulgularını değerlendirmedeki diğer krierimiz olan nesillerin ükeim imkânlarına göre ise kamu borçlanmasındaki arışın üm nesillerin ükeim imkânları üzerinde arış yönünde ekiye sahip olduğudur. 8. Sonuç Bu çalışmada, kamu borçlanmasının gelecek nesillere yük geirip geirmediği sorusunun cevabı, Türkiye Ekonomisinin 1998 yılı verilerine kalibre edilmiş 55 nesilli ardışık nesiller dinamik genel denge modeli çerçevesinde incelenmişir. Yapılan simülasyonlar, 1,5 ve 10 yıllık vergi indirimi sonucu oluşan büçe açığını karşılamak amacıyla başvurulan kamu borçlanmasının her üç durumda da sermaye birikimini düşürücü eki yapığını gösermekedir. Böylelikle, modelimizin sandar ardışık nesiller modellerinin öngörülerine paralel sonuçlar verdiğini söyleyebiliriz. Diğer yandan, vergi indiriminin süresi uzadıkça kamu borçlanması armaka, dolayısıyla sermaye sokundaki düşüş daha büyük oranda gerçekleşmekedir. 1,5 ve 10 yıllık vergi indirimleri için sermaye sokundaki uzun dönem dışlama sırasıyla % 4, % 18 ve % 24 olmuşur. Ancak, yapılan simülasyonlarda, 1 yıllık vergi indirimi sonucu biriken kamu borçlanması, geçiş sürecinin ilk üç yılı için sermaye sokunda arışa sebep olmuşur. Simülasyonlarda dikkae değer diğer bir sonuç, sermayenin dışlanma sürecinin oldukça yavaş gerçekleşiğidir. 10 yıllık vergi indiriminde sermayenin dışlanması, geçiş sürecinin ümü boyunca % 24 oranında olmasına rağmen, ilk 5 yıl için sadece % 0,004 oranındadır. Sermaye sokundaki ciddi düşüşler ise 30. yıldan iibaren başlamakadır. Bu sonuç göseriyor ki, uygulanacak 242

12 İ. ÜNLÜKAPLAN maliye ya da borç poliikasının kısa dönem sonuçları, uzun dönem sonuçlarından oldukça farklı mikarlarda gerçekleşebilmekedir. Vergi indirimi borçlanma poliikasının nesiller arası ekisini değerlendirmede diğer krierimiz olan farklı nesillerin ükeim imkanı konusunda modelimiz olumlu yönde sonuçlar vermişir. Zira, borçlanma poliikası, nesillerin ümü üzerinde ükeimi arırıcı yönde eki yapmışır. Kaynakça Armingon, P.S. (1961), A Theory of Demand for Producs Disinguished by he Place of Origin, IMF Saff Papers, 16, Auerbach A.J. ve Kolikoff L. (1987), Dynamic Fiscal Policy, New York: Cambridge Universiy Press. Auerbach, A.J, Gokhale J., Kolikoff, L.J. (1991), Generaional Accouns: A Meaningful Alernaive o Defici Accouning, D.Bradford (Der.) Tax Policy and he Economy içinde, Massachues: MIT Press, Bayoumi, T. (1990), Financial Innovaion wih Saggered Price Seing, IMF Working Paper, No:95. Blanchard, O. J.(1985), Deb, Deficis and Finie Horizons, The Journal of Poliical Economy, 93, Bowen, W. G., Davis, R.G., Kopf, D. H.(1960), The Public Deb : A Burden on Fuure Generaions?, The American Economic Review, 50, Buchanan, J. M. (1958), Public Principles of Public Deb: A Defense and Resaemen, Homewood, Ill: Richard D. Irwin. Buchanan, J.. M. (1960), Fiscal Theory and Poliical Economy: Seleced Essays, Chapel Hill: The Universiy of Norh Carolina Press. Devle İsaisik Ensiüsü (2004), Türkiye Ekonomisinin İnpu-Oupu Yapısı 1998, Ankara: T.C. Başbakanlık Devle İsaisik Ensiüsü Mabaası. Diamond, P. A. (1965), Naional Deb in a Neo-Classical Growh Model, American Economic Review, 55, Domar, E. D. (1944), The Burden of he Deb and he Naional Income, American Economic Review, 34(4), Ellio, J. R. (1961), The Burden of he Public Deb: Commen, The American Economic Review, 51, Ferguson, J. M. (1964), Public Deb and Fuure Generaions, Chapel Hill: The Universiy of Norh Carolina Press. Ghez,G., ve Becker, G.S. (1975), The Allocaion of Time and Goods Over he Life Cycle, New York : Columbia Universiy Press. Hall, R.E. (1988), Ineremporal Subsiuion in Consumpion, Journal of Poliical Economy, 96, Kenç, T., ve Sayan, S. (2001), Demographic Shock Transmission From Large o Small Counries: An Overlapping Generaions CGE Analysis, Journal of Policy Modelling, 23, Lawrence, E.C. (1991), Povery and he Rae of Time Preference: Evidence From Panel Daa Journal of Poliical Economy, 99, Lerner, A.P. (1948), The Burden of Naional Deb Mezler,L.A., Perloff, H.S., Domar, E.D. (Der.), Income, Employmen and Public Policy: Essays in Honor of Alvin H.Hansen içinde, New York: W.W. Noron,

13 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli Mankiw, N.G., Roemberg, J.J.,Summers, L.H. (1981), Ineremporal Subsiuion in Macroeconomics, Quarerly Journal of Economics, 100, Mishan, E.J (1960), How o Make a Burden of he Public Deb, The Journal of Poliical Economy, 71, Modigliani F. (1961), Long Run Implicaions of Alernaive Fiscal Policies and he Burden of he Naional Deb, The Economic Journal, 71, Musgrave, R. A. (1959), The Theory of Public Finance, New York: McGraw Hill Inc. Peersen T.W. (2001), General Equilibrium Tax Policy wih Hyperbolic Consumers, Compuing in Economics and Finance, 189, Sciovsky, T. (1961), The Burden of Public Deb: Commen, The American Economic Review, 51, Tullock, G. (1963) "Public deb Who bears he burden?" Rivisa di dirio finanziaro e scienza dele finanze, 52, , Ferguson, J.M. (Der.) Public Deb and Fuure Generaions içinde, Chapel Hill: The Universiy of Norh Carolina Press. Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası İnerne Siesi, hp:// Türkiye Cumhuriyei Maliye Bakanlığı Muhaseba Müdürlüğü İnerne Siesi, hp:// Türkiye Cumhuriyei Maliye Bakanlığı Gelirler Genel Müdürlüğü İnerne Siesi hp:// Voyvoda, E. (2003), Alernaives in Deb Managemen: Invesigaion of Turkish Deb in an Overlapping Generaions General Equilibrium Framework, Dokora Tezi, The Insiue of Economics and Social Sciences of Bilken Universiy, Ankara. Welch, F. (1979), Effecs of Cohor Size on Earnings: The Baby Boom Babies Financial Bus, Journal of Poliical Economy, 87, Wiseman, J. (1961), The Logic of Naional Deb Policy, Wesminser Bank Review,

14 Ek 1: 1998 Yılı Sosyal Hesaplama Marisi (Milyar TL.) Üreim Faaliyeleri Mallar İşgücü Sermaye Hane halkı Kamu Firmalar Sosyal Birikim Dış Ticare Güvenlik Kuruluşları Üreim Faaliyeleri Mallar İşgücü Sermaye Hane halkı Kamu Firmalar Sosyal Güvenlik Kuruluşları Birikim Dış Ticare

15 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli Ek 2: Hane Halkı Tercih Paramereleri Dönemler Arası İkame Esnekliği 0.9 Dönem İçi İkame Esnekliği 0.8 Zaman Tercih Oranı Boş Zaman Tercih Parameresi 1.5 Emeklilik Yaşı 55 Sabi Oranlı Nüfus Arış Hızı Hane Halkının Emeklilik Keseneği Payı 0.14 Ek 3: Üreim Fonksiyonu Paramereleri Sermaye ve İşgücü Arasındaki İkame Esnekliği 1 Sermaye Yoğunluk Parameresi Üreim Fonksiyonu Sabii Marjinal Uyarlama Maliyei Parameresi 0 Ek 4: Kamu Büçesi Paramereleri Oralama Gelir Vergisi Oranı 0.15 Marjinal Gelir Vergisi Oranı 0,20 Oralama ve Marjinal Tükeim Vergisi Oranı 0.18 Kurumlar Vergisi Oranı 0.30 Büçe Açığı Oranı Ek 5: 1,5 ve 10 Yıllık Vergi İndirimiyle Biriken Kamu Borçlanmasının Sermaye Soku Üzerindeki Ekileri Yıl Kamu Borçlanması Sermaye Soku (1 Yıllık Vergi İndirimi) Sermaye Soku (5 Yıllık Vergi İndirimi) Sermaye Soku (10 Yıllık Vergi İndirimi) BDD NDD

16 Ek 6: Bir Yıllık Vergi İndirimiyle Biriken Kamu Borçlanmasının Farklı Nesillerin Tükeimleri Üzerindeki Ekileri Yaş BDD NDD ,6032 0,6003 0,5995 0,5962 0,5946 0,5940 0, ,6161 0,6185 0,6172 0,6171 0,6179 0,6179 0,6186 0,6186 0,6185 0,6184 0, Ek 7: Beş Yıllık Vergi İndirimiyle Biriken Kamu Borçlanmasının Farklı Nesillerin Tükeimleri Üzerindeki Ekileri Yaş BDD NDD

17 Kamu Borçlanması, Sermaye Soku ve Tükeim İlişkisinin Belirlenmesi: Bir Ardışık Nesiller Modeli Ek 8: On Yıllık Vergi İndirimiyle Biriken Kamu Borçlanmasının Farklı Nesillerin Tükeimleri Üzerindeki Ekileri Yaş BDD NDD