OSMAN KORKMAZ KARAMANOGLU ANSİKLOPEDİK "İZM''LER SÖZLÜ(;Ü

Transkript

1 OSMAN KORKMAZ KARAMANOGLU ANSİKLOPEDİK "İZM''LER SÖZLÜ(;Ü

2 i~ iili 7ln71fı'OIR Ki'l:71Pl71R ANSİKLOPEDİK "İZM"LER SÖZLÜ(;Ü OSMAN KORKMAZ KARAMANOOLU Yayın Haklar-ı Anahtar Kitaplar Yayınevi / 2006 Kapak Filmi ve Grafik Ebru Grafik ~, kı Kapak Tasarımı Cenk Gümüşçiloğlu 1 1 Baskı ve Ciit Özener Matbaası j Birinci Basım Oçak 2007 ISBN

3 OSMAN KORKMAZ KARAMANOGLU ANSİKLOPEDİK "İZM"LER SÖZLÜGÜ flnflfı'cflr Ki'CflPlflR

4 i ~ i i i i ~, OSMAN KORKMAZ I<ARAMANOGLU O. Korkmaz Karamanoğlu, 1917 Ermenek (daha önce Konya'nın ilçesiyken şimdi Karaman'ın ilçesidir) doğumludur. Harp Okulu'ndan 1938 yılında muhabere subayı olarak mezun olmuş; üsteğmen iken bir seçme sınavı kazanıp ABD'ye mühendislik öğrenimi görmeye gönderilmiş; Califomia'da Stanford Üniversitesinden. elektrik mühendisliği B.S. diplomasını almış, Cleveland, Ohio'da Case Institude of Technology (Teknik Üniversite) de master yapıp elektrik yüksek mühendisi olarak yurda dömnüştür. Hava Kuwetlerinde çeşitli görevler yapıp NATO'nun merkezi Paris te iken iki yıl Pariste Nato Askeri temsilciliğimiz NMR (National Military Representative) Teknik Danışmanlığı kapasitesinde, NATO'daki Diplomatik Daimi Delegasyonun da bir üyesi olarak görev yapmış; Milli Savunma Bakanlığı NATO Emfrastrüktür Dairesinde de dört yıl Hava Bölüm Başkanlığı yaptıktan sonra, 1970'de, Kıdemli Albaylıktan emekli olmuştur. Askerlikten ayrıldıktan sonra dört yıl Northem Elektrik Telekomünikasyon Fabrikalarında Malzeme ve Kaynak Araına ve Yan Sanayi Geliştirme Müdürü olarak, dört yıl da Grundig Radyo Televizyon Fabrikalarında Genel Kontrol Şefi olarak çalışnuştır.

5 ÖNSÖZ Bin dokuz yüz altmış sekiz bütçesi Türkiye Büyük Millet Meclisinde konuşulurken, 21/ de, günün bir Devlet Bakanı, "Anayasa bütün -İzm'lere kapalıdır," demiş, ertesi günün gazeteleri, bence Kemalizm'i de dışlayan, bu haberi olağan bir şey gibi telaşsız yazmışlardı. Atatürk İlkelerine yeni bir sanlış saydığım 27 Mayıs Anayasası'nın uygulanmasında Kemalizm'in kapıdışarı edilmiş ve buna kimsenin karşı çıkmamış bulunmasına derinden üzülmüştüm. Çok geçmeden tanınmış politikacılaruoızdan birinin, de, Meclise, hiçbir - İzm'in giremeyeceğini söylediği de yazıldı. İlginç bir raslantı olacak, o günlerde bir gazetede, "İzm bazılarının gözlerine girmiştir; burunlarının önünü göremezler. hipermetropizm, astigmatizm gibi," bir taşlama da okudum. Neler olduklarını araştırma tutkusuna kapılıp -İzmH terimleri araştırıp incelemeye koyuldum. Üç yıl süre ile aklıma gelen ve karşılaştığım -izm'liler üzerine yazılmış bulabildiğim kaynakları okudum. Kemalizm'den sonra aklıma gelen ikinci -İzm'li insanı öne çıkaran felsefe olarak tanıınlanıp insana en yüksek değeri veren, Eski Yunan (Grek) ve Roma (Latin) klasiklerini incelerneyi içeren hümanizm idi. -İzm'li bilimsel ve sanatsal terimlerin çoğunun Grek ve Latin sözcükler üzerine kurulduklan gerçeğini de göz önünde bulundurarak bu terimleri araştırıp incelerken bazı Uygarlık Tarihi kitaplarmı, Antik Yunan ve Roma Tarihlerini okuyup taramanın verimli ve yararlı olacağını düşündüm. Orijinal İngilizce baskılarından Dampier'in A History of Science - Bir Bilim Tarihi'ni, Edward Mc Nail Burns'ün Western Civilisations Their Historyand Their Culture - Bafı Uygarlıkları Onların Tarihleri ve Ekinleri, William J. Bossenbrook ve RaIf Johannesen'in A History of Western elvilisafion - Bir Batı Uygarlığı Tarihi'ni -İzm'li terimlere özel bir önem vererek, yeni baştan dikkatle okudum. Otuz ciltlik Encyclopedia Americana - Amerikan Ansiklopedisi'ni, Webster Dictionary 'yi, Laroussse'u sayfa sayfa tarayıp karşılaştığım -izmh sözlüklerin tanım, anlam, kök, oluşum, gelişme ve yayılmalanna değgin notlar aldım. Bir ara politikacılanmızm -izm'i bu kitapta İ harfi altında yayımlandığıanlamda kiıllanıp öcü saymış olabileceklerini düşünüp konuyu onlar gibi ben de küçümseyerek incelemelerimi bırakıverecek oldum. Fakat boş saatlerimi dolduran iyi bir uğraş olması nedeni ile günlük işlerimin dışın<!a, bir hobi olarak, yine de sürdürdüm. Bulup not aldığım -İzm'ler 850 yi bulmuştu ki çalışmalanmı bilen kimi dostlarım konu ilginçtir; derlenip, tamamlanıp bir kitap olarak basılsa yararlı bir kültür hizmeti olur diye beni özendirdiler. Ben de arama ve incelemelerimi sürdürdüm. Yıllarca okuduğum gazetelerde, kitaplarda, dinlediğim konuşmalarda rastladığım yeni -izm'li terimleri derlediklerime ekleyip, daha önce biriktirdi- 7

6 ğim bilgileri geliştirme olanaklarından yararlanarak kapsamlarını genişlettim. Topladıklarımın sayısı ı ı 00 ü geçtikten sonra elime Oxford yayını olan Concise Medical Dictionmy - Kısa ve Öz Anlatanh Tıp Sözlüğü geçti. O sözlüğü de tarayıp -İzm'lerin sayısını biraz daha artırdun. Oldukça büyük bir kesimi felsefe terimleri olan ve ide, idea, ideal, fikir, düşünce, akıı, us, zihin, an, anlak, anlam, meal, kavram, zeka, us lama, usavurma, mantık, eseme, gerçek, reel, realite, algı, duyum, duygu, doğru, his, hassas, duyarlı gibi soyutu adlandıran sözcüklerin anlatırnda yerindeliğini sağlamak için sık sık Orhan Hançerlioğlu'nun Felsefe Sözlüğü'ne, Cemil Sena'nın Meşhur Filozoflar'ma, Hayat Ansiklopedisi, Cumhuriyet Ansiklope~ disi, Temel Britanicea'ya başvurup onlardaki diksiyonu örnek alarak anlatım yaptım. Günlük yaşamımızda hiç dilimizden düşmeyen demokrasi sözcüğü Batı dillerinden Fransızca'da demoeratfe, İngilizce'de democracy olarak yazılır. Kökeni de Gr. dimas - halk; kratein - yönetim'dir. Gr. k harfi ise yine Batı dillerinde c ya da ch olarak yazılır. Fransızca' daki nationalism dilimize girip nasyonalizm olarak yerleşmiştir. Authority, telephone, philosoplıer, theologi, therapy sözcükleri de dilimize otorite, telefon, filozof, teoloji, terapi olarak girip benimsenmişlerdir, police de polis olarak.. Cubism'j kübizm' e çevirmişiz; kübik sıfatını çok kullanırız,onun da özgün dilindeki yazımı cubic'tir. Bu örnekler gibi, özgün dillerinde yazımları nasılolursa olsun yabancı diııerden Türkçe'ye alınan sözcükleri ve terimleri söylerken çıkardığımız sesleri veren fonetik harfler ve hecelerle yazanz. Aslında Türk alfabesi fonetik bir alfabc olduğundan söylenen sözcükleri ağzıımzdan çıktığı gibi yazanz. Ben de izm'li terimleri Türkçe'de söylendikleri gibi yazıp o yazıma göre sıraya koydum ve her birinin önce büyük harfle Türkçe yazımını, sonra- parantez içinde italik harflerle hangi dilden almışsam o dildeki yazımını ve yine aynı parantezin içinde Halikle etimolojisini vererek işledim. Bu sanma biçemi ile kitap Türkçe'den yabancı dillere bir söz Ilik görünümünü almış gibi oluyor. Seslendiği ın okur çokluğu yabancı dil bilmeyen, ya da az bilen kesimden olacaktır düşüncesi ile bu yolu seçmiş bulunuyorum. Anlamını bilmedikleri, ya da hakkında daha geniş bilgi edinmek istedikleri bir -izmli terim okuyup, işitip merak ederlerse başvurup meraklarmı gidermek için.umarım Türk Kültürüne küçük bir katkı olarak benimsenir. Osman Korkmaz Karamanoğlu 3 Şubat

7 GiRİş sıfat, -İZM (İngilizce -İsm, Fransızca -isrne, Latince-İsmus, Yunanca, Grek- ismos) isim, fiil, gibi sözcüklerin sonunda ve sözlüklerle tek bir bileşik sözcük oluşturduğunda o sözcüklerin anlamları ile imgesel de olsa, az çok ilgili fakat kendine özgü ve biraz değişik ve aşağıdaki anlamlarda terimler türetmeye yarayan bir art takıdll 1. a - Belli bir kavram ya da nesneye özgü eylem, işlem, yöntem veya uygulama: çok kez fiiuerin çekimi ile yapılmış ve -ize ile biten sıfatlara karşılık isim türünden terimlerdir. Örneğin, hipnotize - gözle ve telkinle etkilenip istemini ve İçgücünü başkasının kontroluna bırakmış lık-dan, hipnotizm; plagiarize- kaynak göstermeden kendine mal edilmiş, çalınmış-dan plagiyarizm. ı. b - Belirli bir kişi ya da nesneye özgü alışkanlık, tutum, davranış, yöntem, işleme biçimi~ Örneğin, animal~hayvan-dan, animalizm; bir özel kişinin adı olan Mikavber'den Mikavberizm. 2. a - Durum, tutum, görüş ya da özellik: örneğin, acımasız, kaba, kıyıcı-barbar-dan, barbarizın; çeşitli kristal biçimli-poliınorf--<ian polimorfizın. 2. b - Belirli bir nesnenin aşırı ölçüde kullanılması nedeni ile oluşan sağlıksız ve anormal durum: örneğin, aşırı alkol kullanmadan alkolizm; morfin kullanmadan morfinizm. 2. c ~ Belirli bir kişiye ya da nesneye benzeme niteliğinde anormal durum, ya da anormal koşul: Örneğin, koca kafalı-mongoldan, mongolizm; dev gibi iri -jigant-dan, jigantizm. 3. a - Öğreti (doktrin), kuram, nazariye, din, çığır, felsefe, mezhep, tarikat, gelenek, uygulama: örneğin, Buda, dan Budizm; Kalvinden,Kalvinizm; Etlatun (Plato) dan, Platonizın; bağışlama, kurtarış, kurtuluş-salvasyon-dan, salvasyonizm. 3. b - Bir sisteme ya da ilkeler grubuna yakınlık, tutku, uğraş (mesler): örneğin, yansız --nötral-den nötralizm; gerçek--real-den, realizm; toplumsal-sosyal-den sosyalizm Genel1ikle bir ulusa,ülke ya da bölge halkına özgü dil ve konuşma özelliği, alışkanlık, görüş, gelenek, davranış: örneğin, bölgesel halk diline özgü-kol1okviyal-den, kollokviyalizrn; Latin dili ve halkı-latin-den Latinizm; şiirsel-poetik-den poetisizın. Görülüyor ki çoğunlukla bir bilgin'in buluşu, adının sonuna -izm takısı getirilerek adlandırılabiliyor. Bir kuramemın kuramı öyle, bir filozofun öğretisi öyle, bir sanatçının yapıt verme yöntemi öyle, bir din kurucusunun kurduğu -din öyle, mezhep, çığır öyle. Bir olayın, bir eylemin, bir uygulamanın, bir görüşün, bir ilkenin, bir yöntemin, bir sistemin -izmli terimi kendine özgü sözcüğün sonuna -iz m art takısı getirilerek türetiliyor. Durumlar, koşullar, özellikler, eylemler, hastalıklar, alışkanlıklar, gelenekler, davranışlar, tutumlar, uğraşlar hep 9

8 öyle. ilgili sözcüğün isim, sıfat, fiil olması gerektiği gibi bir kısıtlama da yok. Öyle ise bu - izmli terimler neden bütün dillerdeki sözcük sayısı kadar çok değil? Yanıtı çok açık,; çlinkü yeri geiip bir kez oluşturulan 'terimlerin hepsi tutunmaz; ün kazanınaz. Örneğin şu benim yapmakta olduğum işi İzmizm diye adlandırmak olasıdır. İzmizm terimi kulağa vızvızlarna, mızmızianma gibi geliyorsa da kurala uyuyor, ama bu terimin tutunması, bu işi yapan başkalarının da bulunması, sözlüklere, ansiklopedilere girmesi de olası mı? Bence böylesi terimler yeri geldiğinde oluşturulup söylenir; muhatabı tarafından, aşağı-yukarı anlaşılır da. Fakat tutunmaz. Sözlüklere, ansiklopedilere girenler, herkesçe kullanılanlar, belli bir anlamı, saptanmış bir tanımı, izleyicileri, ünü olanlar ancak bir, iki bin dolayındadır. Benim bulup saptayabildiklerim 1500 dolayındadır. Türkçe'de -izm art takısmın karşılığı cilik'tir, Atatürkçülük, ülkücüluk, Süleymancılık gibi. Bektaşilik, Mevlevilik, Alevilik gibi lik art takısmın da aynı amaçla kullanıldığı yerler vardır. Fakat lik' ten önce gelen çekmeli i bazı terimlerde, örneğin Babailik gibi, ci nin yerine geçmektedir. Bu kitapta yabancı sözcüklerden oluşturulmuş izmli terimlere Türkçe karşılık verirken bulun'bilen uygun Türkçe sözcüklerin sonuna cilik, lik ve ilik eklenmiştir. Aynea Türkçe sözcüklerin sonuna -İzm ekleyerek terimler de yapılmaktadır. Kemalizm hem örnek, hem de bu çalışmanın başlama nedenidir. Doğan Nadi, ölümünden kısa bir süre önce Cumhuriyet'teki fıkralarından birine Alankazanıyorizm başlığını koymuştu. Bir ara gazetelerde belli bir davranışa Erdelhunizm denildi. Bir süre de Parlamento haberlerinde beygirizrn terimi kullanıldı. Kaynağı o vakit Parlamento'daki bazı davranışlar mı idi, yoksa o yıllardaki iktidar partisinin simgesi olan. yaratıktan esinlenip o partinin politik ilkeleri', kuramları, eylemleri anlamını mı taşıyordu bilinmiyor. Bir süre de (l980'li yıllarda) Özalizm terimi sık sık kullanıldı. Friedmanizm uygulamacılığı olarak ortaya çıkıp biraz Makyavelizm, bir haylı nepotizm, biraz ekonomik Burbonizm, biraz kapitalizm,.biraz ekonomik liberalizm, biraz Bizantinizm, Biraz Oriyenta1izm, biraz antilaisizmden oluşturulmuş gibi göttinen bu oportünist politik ve ekonomik tutumun kesin olarak bir tanımını yapan olmamıştır. Bu Türkçe -izmli terimler belki sözlüklere, ansiklopedilere girecek kadar tutunup ün kazanmazlar, fakat kuruluşları genel kuraııara uygundur. Saptanmış birer tanımları yoksa da genel anlamları açıktır. Denecek şudur ki kesin tanımı yapılmış ve sözlüklere girmiş, Kemalizm dışında, -izmli Türkçe bir sözcük yoktur. Doktor Hulusi Behçet'in tanımını yapıp Dünya Tıp Literatürüne soktuğu hastalık bile Behçetizm diye değil, tıp sözlüklerine ve ansiklopedilere, Behçet hastalığı olarak girmiştir. Fakat Türkçe sözlüklerden izmli bir terim oluşturup söylenmek istenileni dile getirip anlatmak olanağı vardır. Ama ne gerek? Türkçe'de de -izm yerine cilik art takısı var ya. Dikkat edip cilik'in de eıikını çıkarmamak gerek. Yoksa, bir sürü bendememismiydimizm eber çıkıp insanı söylediğine bin pişman eder. 10

9 KISAL TMALAR Allg-Saks. Amer. Allsikl. Allt. Ar. Dr. Fr. Gr. İbr. Ing. İ.Ö. İ.s. lt. L. St. USA U.S.S.R. Vb., vs. Anglo-Sakson Dili Amerika Ansiklopedi Antik Arap, Arapça Doktor Fransız, Ftansızca Grek, Antik Yunan Dili İbranice İngilizce İsa'dan Önce İsa' dan Sonra iıal~anca Latince Saint, Hıristiyan Azizi Amerika Birleşik Devletleri Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Ve böyle LI

10

11 A ABOLİSYONİZM (Aboiitionism- Gr. abolitio-- yürürlükten kaldırma, ilga): İlgacılık, yürürlükten kaldırmaeılık; özellikle ABD <le köleliğin ve siyahbeyaz ırk ayrımının kaldırılmasını isteyenlerin savı; köleliği kaldırına çığın. -ANSİKL. Kimi insanlar İ\;10 utandırıcı bir görüş ve davranış olan ırk ayrımı kimilerinin içlerinde öyle köklü plarak yerleşmiştir ki kaldırılması ya da sürdürülmesi tartışması bir ulusun dört ytl süre ile kanlı bir iç savaşa tutuşmasına neden olabilecek kadar tırmanabilmiştir (Amerikan İç savaşı, ı 865). Bugüne kadar amacımı eksiksiz ulaşamayan ve tam olarak uygulanamayan abolisyonizm yığınnııı ibret verici bir öyküsü vardır: Kuzey Amerikanın keşfindön sonra, macera sever Avrupalıların oraya göç edip, grup grup göçmenlerin geniş topraklar üzerinde koloniler halinde yerleşerek büyük tarım işletmeleri kurup işletmeye giriştiklerinde sınırsız olanakları değerlendirmek için bol insan gücüne gereksinim duyulmuş, bu gereksinimi karşılamak için Afrika1ı ilkel zencilerin kullanılması düşünüilıp Zenci (kara adam) köle ticareti başlat.lmı~tır. K.öle avcıları Afrika'da silahlı avenelcd ilc zenci köylerine baskın halinde saklırıp g,liçlü kuvvelli köylüleri tutsak eder; orıları sür~i halinde kıyııardaki köle tüccarların:,. fatar. Onlar da köle tekneleri ile Kl!zey Amerika kıyılartna taşıyıp onları kıyılardaki köle pazarlarında koyun ya da sığır sürüsünden hayvan satar gibi satardj. Bu köleler çift sürmek için kullanılan beygir ve öküzlerden pek ayrı olmayan bir biçimde çiftliklerde kullanılıp çiftlik hayvanları gibi topluca ya da teker teker ve bazen özelge (mülk) ile birlikte satılıyorlardı. Bu konular TV de, Kökler Dizisinde, işlenmiştir. ABD 'nin ünlü Bağımsızlık Bildirisinde, "Şu gerçekleri besbelli. sayarız: Bütün insanlar eşit olarak ve başkasına devrediıemez haklarla birlikte yaratılmışlardır. Bu haklar arasında yaşamak, özgürlük, ve mutluluğu arama hakkı vardır," denmektedir. Fakat koloniler halinde iken olduğu gibi, bağımsız Amerika Birleşik Devletleri kurulduktan sonra da kölelik kurumu, eski İngiliz Kolonilerinde olduğu gibi, sürdürülmüştür. Zamanla, çoğunluğu Kuzey Eyajetlerinde olmak üzere, köleliği devletin ilkelerine ve insanlık onuruna uygun görmeyenler ~ir köleliği kaldırma çığın açmış!ar, ve bu çığır, özellikle Kuzey Eyaletlerinde güçlenmiştir. Abrahaın Lincoln Başkan olunca Kuzeylilerin oluşturduğu çoğıınluğa dayanarak, Kongreden köleliği kaldıran bir yasa geçittip uygulanmasını istemiştir. Fakat daha çok tarım bölgesi- olan Güney Eyaletleri yasay'ı dinlemeyip Federal Devlete ve devletin yanında olan Kuzey Eyaletlerine karşı savaşa girişmişlerdir. Dört yıl süren kanlı İç Savaşı Kuzeyliler kazanıp GüneyIilerin isyanını bastırmışlarsa da köleliği yasaklayıp zenci yurttaşlara eşitlik tanıyan yasa hiçbir zaman tam ve eksiksiz olarak uygulanamaınıştır. Bugün bile ABD de zencilere her alanda tum eşitlik uygulanamamakta, Güneyde be- 13

12 ABRANKİVALİzM yaz pelerinli, kukuleteli ve maskeli KKK (Kıu~Klux-Klan) Mangaları zencilere ve zenci hakları yanlılarına zaman zaman ölüm Bağımsızlık Bildirisi bürun insanların eşit yaratıldıklarını derililer insan değil, söyler; onlara göre kara Afrika'dan getirilmiş maymunlardır. Maymunla eşit sayılmayı sindiremezlerl Çeşitli sı ülkelerde ölüm cezasının kaldırılma~ yolunda çaba sürdüren ve çoğunda başa~ rıya ulaşmış bulunan akımlara da abolisyo~ nizm denir. ABRANKİvALİzM saçmakta, onları evleri ile beraber yakmaktadırlar. KKK'nın tuhıcu mensuplarına göre eylemleri devletlerinin ilkelerine aykırı değildir, (Abranchialism Gr. a- yoksunluk belirten önek; branchia- solungaç, su içinde yaşayan hayvanların özel solunum organı): Solungaçsızhk; bazı canlıların yaşamlarını su içinde geçirdikleri halde solungaçları olmaması dummu, -ANSİKL. İribaş denen tetarlık sürecinde kurbağaların, yaşamları boyunca sülüklerin solungaçları bulunmaması gibi. Salamen~ derler, yunuslar, deniz kaplumbağaları, balinalar, foklar ve deniz aslanları da solungaç~ sızdırlar, abrankiyalizmi yaşarlar ve uzun dakikalar, hatta saatler boyu suyun altında kalabilseler de solunumla ciğerlerine hava almak için su yüzüne çıkarlar. ABSENTİİzM (Absenteeizm-L. absentis-mevcut olmayan; İng. Absentee- hazır bulunmayan, namevcut~ yok): Devamsızlık; kişinin özelgesinde, bürosunda, görev yerinde ve özellikle büyük toprak ağasının toprağında tutulan işle- rin başında bulunmaması dumınu; yoklamada hazır bulunmamak; parlamen oturumlarda, bulunmama eylem terlerin Parlemanto'dakİ öğrencilerin sınıfta leri ya da alışkanlıkları. ABSENTİzM (Absinthism-L. Artemisia absinthium. Fr. Absinthe- pelinotu): Sinir bozukluğu; abseni denen pelinotu esansı karışımımış alkollü içki bağımlılarında görülen sağlıksız durum; bir tür delilik. -ANSİKL. Kekik gibi kokulu, acı bir ot olan pelinotundan çıkarılan esans (pelinotu yağı) doktorlukta da kuııanılır. Absent de~ nen pelipotu esansı karıştırılmış içkiyi Fran~ sız Askerleri ı 840'larda Cezayir'deki sa~ vaşlar sırasında Afrikahlardan görüp içmiş ve sevmişler, onu yurtlarına da taşımışlar~ dır. Avrupa'da absent esansı karıştırılmış iç~ kilerin kullanımı XıX. Yüzyılın ikinci yarı~ sında hızla yayılmış, Henry Louis Pemod Fransa'da ilk ahsentli içki fabrikasını muştur. kur~ Fransa'da pemo (Pemnod) denen bu alkollü içki birçok sanat adamlarının ya~ pıtlarına girmiştir. Manet, Degas, Picasso tablolarında absent içenleri ölümsüzleştir~ mişler; Toulouse Lautrec de bir tablosunda Van Gogh'yu elinde bir kadeh perno ile gö~ rüntütemiştir. Ama absinthe pek çok satiat~ çıyı zehirieyip Van Gogh 'nun da ölümüne neden olmuştur. Sanatçılar ahsinth'li pemoyu esintenrnek için ahrlardı. Absent belki sanat için esinti getirirdi ama sürekli bir dalgınlık, korkunç halüsinasyonlar ve entelektüel güçsüzlük ile beraber. Sürekli içierse bu sağlıksız durumun kalıcı sinir bozukl':lğuna ve bir tür deliliğc dönüştüğü saptanmıştır. Sürekli ab- 14

13 ABSOLÜTlzM sent alan Van Gogh çıldırıp bir gece uykuda bulunan oda arkadaşı Gaugin'e, elinde bir bıçakla saldırmaya kalkışmış; bir gün ustura ile kendi kulaklarının birini kesip; kendisine hakaret eden bir kadına armağan etmiş; bir gün de bir tabanca ele geçirip ateşleyerek, bir kurşunla kendi beynini delerek ölmüştür. ~NOT: Van Gogh'nun içkulağında kronik bir ittihap bulunduğu ve o iltihap ağrı vermeye başlayınca ünlü ressamın acısından dellendiğini, kulağını bu nedenle kestiğini ileri sürenler vardır. Bu açıklama makul görünüyorsa da sanatçıda perno bağımlılığı ve absentin neden olduğu dengesizlik olmasa, kulağını keser miydi?, ABSOLÜT İDEALİzM (Absolute idealisme -L. absolitus - salt, kesin, kusurdan arıtılmış; Gr. idea- fikir, düşünce; sinirl~rin uyarımı araya ginneksizin kafada kendiliğinden biçimlenen zihinsel kavram, imge): Saltık idealizm; saltık düşüncecilik. ~ANSİKL. Varlığı düşünceye indirgeyen idealizmi, Alman düşünürü Friedrich Hegcl ( ) temel gerçeğin bütün evreni kapsayan tinsel bir tüm olduğunu savlayarak kapsamını genişletmiş ve saltlaştırmıştır. Hegel'in bu savı üzerine kurulmuş olan felsefeye metafiziksel zihin felsefesi de denir.- İdealizme bak-o ABSOLÜTİzM (Absoıütism-L. absolulus- kusurdan arındırılmış, kesin, salt): Saltçılık; hiçbir koşula uyma zonınluğu olmadan, sınırsız olarak, kesinlikle varoluş öğretisi. -ANSİKL. Özel anlamda bir müstebitin hiçbir koşula uyma zorunluluğu duymadan tek, başına siyasal erkliliği ve egemenliği; uyruklarına söz hakkı ve davranma erkinliği vermeyen bir egemenin yönetim biçimi. Antik Mısırlılarda Firavunlar, İngiltere'de Tudor soyundan krallar, Fransa'da Bourbonlar, ve özellikle XIV. Louis, ve bazı Osw manlı padişahları bu tür yöneticinin örnekleridirier. Antik Mısırda yönetim bir egemen insanın uynıklarına söz hakkı tanımayan yönetimin~ den çok tanrı sayılan bir kişinin ruhani yönetimi idi. Firavunun saltçı yönetimi tanrı adı~ na değil, tanrı olarak yönetirndi. Yönetici, gerçekten adaletin ve toplumsal düzenin somut.örneği, tanrılaşmış varlık Firavun idi. Tanrı Ra'nın oğlu sayılan krala adı ile seslenilmez, "Yüce Konut" ya da "Hükümdar Konutu" anlamında "Firavun" denirdi. Bununla birlikte Firavunun yönetim yetkesi (otoritesi) tanrının isteği sayılan töre ya da saray geleneği ile sınır1anmıştı. Kanı, halktan kimselerin kanı ile karışıp kirlenmesin diye kendi kız kardeşi ya da öteki yakınları ile evlenmek zorunda bulunan Firavun kamu işlerinde saray geleneğini çiğneyemezdi. Ortaçağda Avrupa'da güçlü merkezi yönetimler bulunmadığı, ülkeler merkeze gevşek bağlarla bağlanmış, feodalite denen, dere~ beylikler topluluğunun hükmü altında bulundukları iç-in saltçı yönetime rastlanılmaz,_ O demek ki derebeylerinin uyruğu yoktur ki onlara söz hakkı tanısın. Derebeyinin korumaya söz verdiği, politik hakkı bul urunayan, serfleri vardır. Derebeyinin halkı ile ilişkisi politik değil, kontrata bağlanmış ekonomik ilişkidir. Ortaçağa Feodalçağ da denir. Saltçı yönetimin tipik örneği Fransa'da XıV. Louis'nin yönetimidir. Bourbon Kral 15

14 ABSTENSİvONİzM larının hepsi paralı askerlerden kurulu ordu besleyerek derebeyleri sıkı disiplin altına al~ mışlar; adalete elkoymuşlar; ülkelerinde Pa~ pa 'nın dinsel yetkesini kısıtlamışlar; ülkeyi sıkı bir_ merkezi yönetim altına sokmuşlar; yetkeleri üzerindeki tüm kısıtlamaları yok edip yönetimi kendilerinin tanrısal hakkı ilan etmişlerdir. Gezegenimİzin ışığını gü~ neşten aldığı gibi, ulusunun da şan ve şerefini, varlığını ve sürekliliğini kendinden aldığını imlemek üzere "Güneş Kral" adını alan Louis XıV. bir basamak daha aşırı gidip, "l'etat c 'est moi. '=Devlet ben 'im. " deyip çıkmıştır. Fakat şu yönünü belirtmek gerekir ki hiçbir kral krallık uğraşında, her ipi sıkı sıkıya elinde tutan, devletin her kurumunu şahsan gözeten, ve bakanlarını emirlerini esleklikle yerine getiren birer görevli sayan Louİs XIV kadar sıkı çalışmamış, kendini yönetime adamamıştır. Osmanlı Padişahları, "Zı/lullah-ı-fil- alem =Allahm acundaki gölgesi" takma adı ile, belki, Louis XIV' ün esinleyicisi olmuşlardır. Avrupa Tarihinde, Tudar Krallarından VII. Henry'nin İngilterede Kral Tacı giydiği 1485 den Fransız Devriminin patlak verdiği 1789'a kadarki döneme Absolütizm Dönemİ denir. Bu dönem sadece güçlü kralların zoru ile gelmiş değildir. Ekonomik ve politik etkenler ile, kimi düşünürlerin yol göstermeleri hükümdarlarm tutumlarına yön venniştir. Fransız Jean Bodin ( ), İngiliz Thomas Hobbes ( ), Hollandah Hugo Grotius (ı 569- ı 625), İtalyan Niccolo Machiavelli (1469- ı 527) gibi yazar ve düşünürlerin absolütizmi salık veren ve savunan politik kuramları bu çığırın açılıp gelişmesi ve yayılmasında etken olmuştur. Bu düşünürler toplumda düzenin, "İyi Yüce", buyurmanın ise "hükümdarın tanrısal hakkı" olduğunu; halkın yüce yükümlülü~ ğünün edilgen boyun eğme olduğunu; iler~ leme ve kalkınma için baş koşulolan istikrarı korumanın tek yolunun başkaldırmadan ve devrim yapmadan sakınma olduğunu öne sürmüşler, ve hatta dirimsel değer taşıyan toplum çıkarları söz konusu olunca yönetimin hiçbir törel kurala bağlı olmadan en etkin eyleme girişebileceğini savunmuşlardıf. Halkın hükümdar tarafından saygı gösterilmesi gereken hiçbir hakkı bulunmadığı da belirtilmiştif. Yirminci Yüzyılda ortaya çıkan totaliteriyenizm (bütüncüııük), alabildiğine öcalıcı ve hınçtı absolütizmdir. Absolütizm yalnız siyasal alanda, totaliteriyenizm ise insan ya~ şamının her alanında yurttaşı baskı altına alır. ABSTENSİvONİzM (Abstentionism L. abstrere- tutma, alıkoyma, çekinme, kaçınma): Çekimserlik; politik alanlardaki oylamalarda olumlu ya da olumsuz bir yön tutmayıp görüşünü saklı tutma; oy kullanmadan çekinme eylemi. ABSTRAKSİvONizM (Abstractionisme- L. abs- den; trehere- çekmek; abs/ rac/um- çekip ayınnak; Fr. abstractionsomut eısimlerden ayrı tutma, yalıtma, soyutlama): Soyutlamacılık; soyut sanat ilke ve yöntemleri; felsefede soyut düşüncelere somut gerçekler kadar değer venne tutumu; zihinsel çalışmalarda bir ögeye üstiin ağırlık verip ötekileri küçümseyerek ayırın) yapma tutumu; gerçekdhkten uzak ve uygulama olanağı bulunmayan bir düşünceyi savunmak; belli ve tanınabilir bir nesneyi imgelemeden bir fikir ya da duyguyu İmleyen sanatsal kompozisyon yöntemi. 16

15 AoİvAFORİzM ABSTRAKT EKSPRESVONİzM (Abs (rael expressionism - L. abs- den; trehere- çekmek; abstractum- çekip ayırmak; İng. abstract- soyut; expressiondışavunna, ifade etme, anlatım): Soyut dışavurumculuk; soyut anlatıınetlık. -ANSİKL. Resiınde yağlı boya ve öteki maddelerin tuvale uygulamasındaki anlamlı niteliğe büyük önem veren bir sanat çığırı. Bu terim ilk kez 1929 yılında Vassily Kandinsky'nin hiçbir şeyi imgeiemeyen resimleri için kullanılmış; Alman eksprcsyonizrn'inden alınmıştır. Yere tuva1 serip üzerine çeşitli renklerde yağlıboya serperek, coşkunlukla, anlamsız ve alışılmamış resimler yapan Jackson Pollack ile, kübizm' den soyut'a geçen Willen de Kooııingen'iıı üye oldukları "Kulüp" denen çığıra, sürrcalizm 'den de etkilenen ve otomatik makinelerle gelişigüzel boya sürüp bilinçsiz çizgiler çizerek resimler yapan bu ekole (çığıra) pek çok sayıda boyacılar katılmışlardır. "Bilinçli benliğin baskısından kurtulmuş sanat" söylemi ile özetlenip tanımlanan ve yalnız bilinçsiz değil, ay111 zamanda bağımsız, törelsiz ve kavr(lmsız olan bu sanat anlayışı, kurulu sanat düzenine, klasik sanat gelene-. ğine, basmakalıpçılığa bir başkaldırış sayılmaktadır. Fransızların "tachiste - lekeci" dedikleri renk atma tekniği ile tuvale öbek öbek lekeler atarak resim yapan sanatçılar da abstrakt ekspresyonistlerdir. Taşizm'e bak. ADAMİTİzM (Adamitism-Admri, Ademsemavİ dinlere göre ilk yaratılan adam): olarak (hiç örtünmeden) insanlar arasında bulunma eylemi. -ANSİKL Adem ile Havva sadece cirisel organlarını kapatan birer incir yaprağından başka giysi kullanıp örtunmeden, çıplak olarak, imgelenirler. Nü denen görsel sanat yapıtlarında ise incir yaprağı da yoktur. Ve Çıplaklık; giysisiz İnsanın durumu; giysisiz nü'ye konu olan insan anadan doğına Çlplaktır. Çıplaklığı ve çıplak yaşamı uygulayanların topluluğu nüdizm başlığı altında anlatılmıştır. Nüdzm'e, ve adamizm'e bak. ADAMİzM (Adamism-Adam, Ademsemavİ dinlere göre ilk yaratılan insan): Çıplaklık gösterisi; anadan doğma çıplak olarak topluma karışıp ilk,yaratılışındaki fidem kadar arı, kirlenmemiş, ve suçsuz olduğunu imlemeyi amaçlayan davranış. -ANSiKL. Dünyada bugün hep beraber çıplak yaşayan sınırlı sayıda küçük insan toplulukları vardır. Kendilerine nüdist diyen bu insanların tutumlarınm gerekçeleri Ç1Plaklığın doğal ve sağlığa yararlı bir yaşam biçemi olduğu kanısıdır. Adamizm ise topluma karşı bireysel bir tepkidir. Adamitizm'e ve nüdizm'e bak. ADİvABATizM (Adiabatism-Gr. Q olumsuzluk ön eki; dia- geçiş, siiresince; bainein- gitme; adiabatos- geçmesi olasılığı yok, ısı kazanımı ya da kaybı olmaksızın): Adiyabatik değişiklik; fizikte bir sistemin basınç, hacim, ve öteki fiziksel durumlarının, ısı alış verişi olmadan, _ yani ısı derecesi etkilenme-' den, değiştirilmesi olayı. -ANSİKL. Özeııikle buharın ve öteki gazların basınç ve hacminin, ısı değişmesi olmadan, değiştirilmesi olgusu. ADİvAFORİzM (Adiaphorism- Gr. a olumsuzluk ön eki; diaphoros- başka, 17

16 ADOpsİvONİzM ilgisiz, değişik): Dinsizlik; dine ve dinsel konulara ilgisizlik; din diye bir kurum tanımayan, herhangi bir dini kabul ya da reddetme gereğini düşünmeyen kişinin tutumu. -ANSİKL. Adiyaforizm ile ateizm aras111- daki fark birincinin herhangi bir dini (dintammaz), ikincinin herhangi bir tamıyı (tanrıtanımaz) tanımamasıdır. ADOPSIYONİZM adoptare- seçip almak; İng. (Adoptionism-L. adoptionevlat edinme, yabancı bir nesneyi işleyen bir sistem içine alıp sisteme uyumunu sağlama): Evlat edinme; Hıristiyanlıkta İsa'nın doğuştan değil de sonradan, kutsallaştırılarak yükseltilip Tanrı 'nın oğlu olduğunu öne süren öğreti. -ANSİKL. M. S. ilk 300 yıl içinde, İsa'nm vaftiz sırasında Tanrı tarafmdan evlat edinildiği ya da Meryemana'nın dölyatağına düşerken Tanrı 'nın onu evlatlığa kabul ettiğine değin bazı varsayımlar ortaya atılmıştır. M. S. VIII. Yüzyılda da İsa'nın birinin döllenme ve doğal yoldan tanrı oğlu olma, ötekinin evlat edinilme ve kayırılma yolu ile (tanrı kayırısı) tanrı oğlu olına niteliğini kazanmış iki kişiliği bulunduğu savları ortaya atılmıştır. ADVANTİZM (Adventism-- L. Advantus- ilerleme; ad- ön; venire- gelmek; Fr. Advenir- ilerlemek): Geçkin çağcılık; Hıristiyantıkta vaktın ilerlemiş, İsa 'nın son günün yargıcı olarak yeniden dünyaya geliş zamanının ve dünyanın sonunun yaklaşmış bulunduğunu öne süren öğreti; kıyametin kopmasının yaklaştığı inancı. AEROEMBOLİzM (Aeroembolism Gr. aeros- hava, embolismos- katmak, içine koymak): D'!mar tıkanması; kanın içinde küçük hava kabarcıkları oluşması nedeni ile kılcal damarların hava kabarcıkları tarafından tıkanınası; buna bağlı dolanım bozukluğu. -ANSİKL. Kömür zehirlenmesinden ölüm aeroembolizm nedeni ile olur.. Tam yaruna~ mış kömürden çıkan karbon monoksit solunum yolu ile akciğerde kan ile birleştiğinde kanda erimeyip kana yapışık küçük kabarcıklar halinde damarlara gider. Kılcal damarlara ulaştığında kabarcık orada sıkışıp kalır, ve damarı tıkayarak dolanımı engeller. Yaşamsalorganlar taze kan alamadıkları için kansızlık ölümü getirir. AEROMODELİzM (Aeromodelism- Gr. aeros- hava; L. modulus- küçük ölçüde, model; İng. model- model): Uçak modeleiliği; motorsuz, küçük ölçüde değişik biçim ve boyutlarda uçak örnekleri yapıp uçunna uğraş ve eylemleri; model uçak yapma hobisi. AFELYOTROPİzM (Apheliotropism Gr. apo- olumsuz, negatif önek; heliosgüneş; tropos- çekim, bir şeye doğnı yönlendinne): Bitkilerde güneş ışığından uzaklaşma egi1iıni; güneş ışığından uzaklaşacak biçimde yonetme; güneş ışığından uzaklaşacak yönde büyüme. AFERİzM (AjJiıirisme---Fr. Faire- yapma, edim; a.ljaire- macera, büyük ve önemli sorun, iş): Para canlılık; para kazanma tutkusu; nüfuz ticareti; girişilen önemli iş; macera. AFORizM (Aphorism-Gr. aphorismos- 18

17 :i i AGRAMATİZM tanımlama, kısa ve etkin söz): Hikmet; özdeyiş; özlü ve be!gin söz etme ustalı~ ğı; etkin söz ve yazı ilc öğütleme. -ANSİKL. Ömcğin, Ziya Paşanın Terkibi Bençl'inde öğüt olarak söylediği vcciz söz, ler: "Ayinesi iştir kişinin lafa hakılmaz; i Şahsın görünür rütbei aklı eserinde." İngiliz Edahiyatında aforizm'e örnek olarak Oscar Wild'ın şu cümlesi verilir: "Kiııik (horgörücü) her şeyin ederini bilip hiçbir şeyin değerini bilmeyen kişidir." AFRİKANDERizM (A/i'ikal1derisl11- AL..Afhkander- Afrikalı): Beyaz ırktan olanların Afrikalı ülküsü; Güney Afrika'ya yerleşip artık Afrikahlaşan Hollandalı ve Fransız Kalvinistlerin Afrikah ülküsü; Beyaz Afrikahlann düşledikleri ideal Afrikalı gönenci. -ANSİKL. Mandela 'nın ömürboyu uğraşıp da karaderilileri dc ortak etmcye çalışıp bir dereceye kadar başardığı düş. ve kişinin AGELisiZM (Age/icism-Dr. ngelikossürü, sütü hakkında, sürti gibi): Sürü psikolojisi; toplum içinde bireylerin düşünce, duygu ve davranışlarının tümüne toplumun yön verdiğini toplum iradesi dışında hiçbir şey yapamayacağını öne süren öğreti AGİZM, AJiZM (Agism -L. Aageömürboyu, yaş; aelas- yaşlı, antik, eski): Yaş hoşgörüsüzlüğü; belli bir yaş grubundan kimselere, özellilde jleri yaşlarda olanlara karşı önyargı1ı, düşmanca davranış. AGLİPAYANİZM (Aglipayanisl11-Filipinlerde Başpiskopüs Grcgorio Aglipa- ya): i\glipayacılık; Filipinlerde 1902 de ulusal bir katolik kilisesi olarak kurulan Hıristiyan Kilisesinin, 1940 da, Başpiskopos Gregorio Aglipaya tarafından kuramlaştırılan ilkeleri. AGNOSTiSizM (Agnosticism-Gr. a olumsuzluk belirten önek; gignoskcinbilmek; agnostos- bilinemez): Bilincmczcilik; Tanrı'ya ve evrene değin gerçeğin bilineıneyeceğini öne süren öğreti; bir tür kuşkuculuk. -ANSİKL. İnsanııı anlak ve us unun sınırlı olduğu, son ve kesin gerçeğin insanın kavrama gücünün dışında bulunduğu Sokrat, öteki bazı Antik Yunan sofistlcr ve Pyrrhon tarafından öne sürülmüştn. Bu öğretiyi be~ nimscycn İngiliz Yazarı T.R. Huxley agnos~ fisizin adını ilk kez 1869 da kullanmış, bu ad tutunmuştur. İskoçyalı David Hume de tanrının varlığının olumlu ya da olumsuz olarak ispatlanamayacağ1l1a ve deneylenmiş bir gerçck olarak saptanamayacağına göre inancın herkesin duygusuna kaldığını söylemiş; bu sorunu metafizik yolu ile ispatlamayı da geçerli saymamıştır. Başka bir agnostik, W.K. Clifford, ise, "Yetersiz kanıt ile hiç kimse hiçbir zaman ve hiçbir yerde hiçbir şeye inanmamalıdır," demiştir. Agnostiklcre göre tüm bilgiler bağııdır. Tanrı yokumsanamaz, fakat varlığı da kesin ohu'ak ispatlanamaz. Evreni yöneten yüce bir buyurgan ını vardır, yoksa evren kurulmuş kendikcudine işleyen kör bir makine midir kesinlikle bilinemez. AGRAMATizM (Agrammatismc-aolumsuzluk öneki, Gr. grammata- harfler, abc, okuyup yazarlık): Abc'sizlik;' 19

18 AGRARİVENİzM doğru cümle kuramama biçiminde kendini gösteren zeka yetersizliği; doğnı cümle kunnayı önleyen zihin özürlülüğü. AGRARİYENİZM (Agrarianism-L. agrarius- toprak, tarla): Çiftçilik; toprağı işleyerek ürün yetiştinne etkenlikleri; tanmcılık; toprağın onu işletmeye gönüllü ve kendisini tarımcılığa adamış olanlar arasında eşit ve tarımsal işletmeciliğe uygun paylar halinde bölüştüıülmesi ve böylece en verimli biçimde kullanılmasını öngören toprak reforınculuğu düşüncesi; tarımsal verimin artıniması amacı ile tarımcıların örgütlenip donanımlanması ve dayanışması çalışmaları. AKADEMİsİzM, AKADEMİzM (Academicism, academism- Gr. academeia- Atina yakınlarında Antik Yunan düşünürü Platon, Eflatun 'un izleyicileri ile buluşup tartıştıkları bir koru; Eflatun'un felsefe okulu, Academei; genel anlamda yüksek okul): Kuramcılık; yararlanılacak bir sonuç almadan kuramsal tartışmalar yaparak vakit tüketme tutumu. -ANSİKL. Akademizm terimi bazen de gelenekçilik, görenekçilik anlamında, alışılagelmiş tutum ve davranışlara biçimsel bağlılık olarak tanımlanır. Formalizm'e bak. AKOZMİzM (Acosmisme~a- o~umsuzluk belirten önek; Gr. kosmos- evren): Evrensizlik; felsefede özdeksel varlığı ve evrenin kesin bir gerçek olduğunu yadsıyıp Tanrı'dan gayrı bir varlık bulunmadığını savunan öğreti. -ANSİKL. Özdeksel varlığı gerçek sayan tüm öğretileri küçümseyen bu öğreti sadece Tann kavramına karşılaştır. önem verir. Panteizm ile AKROMATİzM (Achromatism-aolumsuzluk belirten önek, Gr. chroma (os- renk): Renksizlik; optiktc net ve renksiz imge venne niteliği. -ANSİKL. Bazı mercekler içinden geçen ışığı kırarak bileşen renklerine de ayırıp (tayt) istenmeyen renklerle imgcyi bozar akromatik mercek net imge verir. Müzikte de istenmeyen rasgele ton değişiklerinden arındırılmış niteliğe akrornatizm denir. AKROTİzM (Acrotism-a- olumsuzluk belirten önek; Gr. krotos- vumş): Nabız düzensizliği; ekstrasistol da denen atardamar atış düzeninin bozukluğu ya da teklemesi. AKSİDENTALİzM (Accidentalisl11- L. accidens- oluşma): Beklenmeyen gelişigüzel oluşumculuk; tesadüfen ~e nedensiz olarak bazı oluşumların meydana gelebileceğine yer veren sav. -ANSİKL. İndeterrninizm (yadgerekircilik) ile eşanlamda kullanılır. İndeternıinizm'e bak. AKSİYONİZM (Actionisme-L. actioetken bir kuvvetin belirtisi): Etkicilik; Fransız DüşUnürü Maurice Blondel 'in ( ) I'Action adlı kitabından esinlenerek geliştirilen Fransız dinsel felsefesi. --ANSİKL. Aksiyonizm, politikada özellikle dolaysız eylem anlamında kullanılır. AKTiNİzM (Actinisl11-Gr. aktis. akti- 20

19 ALFABETİzM nos- ışın): Yayınlanmış enerjinin kimyasal değişiklik oluştunna niteliği, -ANSİKL. Bu etkiyi daha çok yüksek frekansh yayınlar yapar, örneğin, fotograf filmine sürülmüş kimyasal madde ışından etkilenip rengini değştirir; kararır ya da beyazlaşır. AKTÜALİzM (Actualisrn-L. actumedim): Edimcilik; kurguculuk; bugünün olayiarına bakarak geçmişin olaylarını canlandırma, geçmiş teki olayları biçimlendirip yineleme yöntemi; ALARMİzM (A/armism-İt. all 'arrnesilah başına!): Telaşecilik; tasacılık; en küçük aksamalarda heyecanlamp, kaygılanıp gereksiz tehlike bildiı:isi verıne; soğuk kanlılığı çabuk yitirip telaşa kapılma huyu. ALBİJENSİYANİZM (A/bigensianisme-Albi- Güney Fransa' da bir bölge): Albicilik; Albi çığırı; Hıristiyanlıkta, bir dönem varlığını hissettiren, bir tarikat. -ANSİKL. Güney Fransa'da Albili'lerin XL Yüzyılda başla~tıkları düalist ve çileci bir Hıristiyanlık çığırı (tarikat). Bu çığır XIII. Yüzyılda Papa III. İnnocent'in kişisel baskısı ile yürütülen acımasız bir engizisyon operasyonu ile bastırılmıştır. çığırın ortadan kaldırılmasında Haçlı Seferlerinin de etkisi bulunduğu söylenir, ALBİNİzM, ALBİNOİzM (A/binism, A/binoism-L. a/bus- aldık, akça): Ak tüylülük; doğuştan kalılımsal olarak pigment yetersizliği nedeni ile deri, saç, kaş, kirpiklerin aklık hastalığı. -ANSİKL. Bu hastalığın aşırı durumunda deri pembemsi süt renginde, yüz ve baştaki tüm tüyler ve saçlar çok açık renkli ve cansızdır. Göz renkleri koyu kırmızı, gözbebeği pembe ya da mavi olur. ALDOSTERONizM (A/dosteronisma/dosteron-) Böbrek üstü, adrenal bczelerinin salgıladığı hormon türünden biya-kimyasal bir madde; böbrekleri etkileyip vücuttaki tuz ve su,dengesinin kontrolünü sağlar: hipertansiyon, Aldosterona bağlı -ANSİKL. Aşırı aldosteran salgısı vucutta potasyum, sodyum, ve suyun artmasına neden olur, Bu da hiper tansiyon derien, kan basıncının aşırı yükselmesi sonucunu verir. ALEKSANDRİNİzM (A/exandrinisme-A/exsandria- Mısır'da Nil deltasında Büyük İskender'in kurduğu Akdeniz kıyı kenti): İskenderiye Kültürü; İskenderiye'deki, İ.ö. ıv. yüzyılda başlayan, Makedon-Yunan Uygarlığı döneminin sanat ve felsefe bakımından görünümü; Plotin'in ve Porphyr'in Neoplatonizm'ini de İçeren İskenderiye Felsefesi. -ANSİKL. Doğulu (oriyantal) dinsel inançları ve Yahudi dinini Antik Yunan Felsefesi ışığında yommlayan bir felsefe ve bilim Çlğın sayılan Aleksandrinizm Pitagoriyenizm'i ve Neo Platonİzm'i de kapsar, ALFABETİzM (A/phabetisme-Gr a/pha, beta- ilk iki harf; Türkçe abc- alfabe): Harfcilik; rcsiınle yazı sistemi olan hiyegrolif sistemine karşılık bir abc, alfabe, sistemine göre sözleri kayda geçirme (yazma) yöntemi. 21

20 ALGORiZM -ANSİKL. Abc sisteminde harfler, hiyeroglifte heceler, Çin ve Japon yazılarında ~özcük ve deyimlcr birer simgedir. Başlıca alfabeler İbrani, Arap, Yunan, Latin, Kiril (Rus), ve German (Alman) alfabderidir. ALGORİZM (AIgorism-Batllıların AIgorismıts, Al-Khuarismus dedikleri El Hadzmi): Harezınİ hesap sistemi; dokuz rakam ve sıfır üzerine kurulu, 011- dalı hesap sistemi. -ANSİKL. Dokuzuneu yüzyılda yaşamış olan El- Harezmİ'nin buluşu olan aritmetik sistemi. ALKOLizM (Alkoholism--Ar. al-kuhlkirpik boyası olarak kullanılan çok İnce tozanlardan oluşan antimuvan tozu; Araplar bu tozıııı inceliğinden esinlenerek iınbiklcnip arıtılmış, uçup gidecek kadar İnce bir nesne olan ispirtoya alkol adını vermişlerdir.):,alkolizm; alkol bağımlılığı; alkole bağımlılık nedeni ile 'içine düşülen sağlıksız durum. -ANSİKL Dipsomania da denen ve alkollü içkilerin sürekli olarak ve aşırı ölçülerde alınması nedeni ile uğranılan ruhsal ve bedensel hastalık. AlkoBü içkiler için dizginlenemez ve unulmaz bir özlem duyan ve istem gücünü (irade) yitiren hasta kriz zamamnda korku, titreme, ve endişe duyar, korkunç hayaller görür; zekasının çalışmasında, fiziksel beceride, karar venne yeteneğinde, konuşma yeteneğinde azalma ve hatta çözülüp yikılına olabilir. ALLELOMORFizM (Al/elo morphisnı-gr. alle/on- birinin öbürüne; molphe- biçim): Biyolojide, Mendel yasasının da kabul ettiği gibi, aynı tür- dcn,,iki bireyden birinde iki karşıt özel!ikten biri öteki bireyde öbürü bulunabilir olması duıumu. -ANSİKL. Örneğin, bir türün kimi bireyleriniıı sert tüylü, kimi bireylerinin de yumuşak tüylü olması durumu al1elomorfizmdir. ALLOMORFizM (Allomorphism-Gr. allo- öteki; nıorphe- biçim): Kimyada bir maddenin ayrı iki ya da daha çok biçimde bulunuşu dunnnu. -ANSİKL. Ömeğin, kalsit ve aragonit kalsiyum karbonatın, iki ayrı kristal biçimidir. Karbon da elmas, grafit, is, odun kömürü, madcn kömürü gibi ikiden de çok biçimlerde bulunur. ALLOSANTRizM (Allocentrism-Gr. allos- başkası; L. cenfru1n- merkez): Özgecillik (digcrgamlık); başkalarını konunun ortasında ve daha önemli sayma tutumu. -ANSİKL. Başkalarına kendinden daha çok önem verme ve kendi çıkarlarını başkalarının çıkarlarından sonra kollama davranışı. Altruizm'e bak. ALLOTROl'iZM (Allotropism-Gr. allos- öteye; tropos- yön, yol): Ters doğruium; antitrapizın. -ANSİKL. Biyolojide bir organizmanın bazı uyandırıcılam tepki olarak, istemi dışında uyandırıcıdan uzağa doğru yönlendirilip o yönde büyümesi. Tropizm'de fizikselolarak bu olayın karşıtının açıklaması yapılmıştır. Tmpizın'e bak. ALl'iNiZM (Alpinism-Avmpadaki Alp Dağlan): Dağcılık; yüksek dağlara Çıkıp onların domlclanna ulaşma sporri. 22

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

198

199

200

201

202

203

204

205

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

268

269

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304

305

306

307

308

309

310

311

312

313

314

315

316

317

318

319

320

321

322

323

324

325

326

327

328

329

330

331

332

333

334

335

336

337

338

339

340

341

342

343

344

345

346

347

348

349

350

351

352

353

354

355

356

357

358

359

360

361

362

363

364

365

366