Türk İmalat Sanayinde İstihdam, İhracat ve Kapasite Kullanım Oranı İlişkisi: Panel Koentegrasyon

Transkript

1 Türk İmala Sanaynde İshdam, İhraca ve Kapase Kullanım Oranı İlşks: Panel Koenegrasyon Seçkn SUNAL Elçn AYKAÇ Absrac In hs sudy he relaon beween employmen fgures and expors and capacy ulzaon of frms ha are ranked among he 500 greaes ndusral frms n Turkey for he perod s analysed by "panel co-negraon" mehod. A balanced panel s formed by consderng frms ha ake her places n 500 greaes frms for he menoned perod. In he seres consdered, exsence of un roos s esed by Levn-Ln-Chu and IPSHIN ess. In mplemenaon of panel conegraon process, he basc arcle publshed n 995 s referred. Keywords: Panel Conegraon, Panel Un Roo, Employmen Öze Bu çalışmada Türkye de yılları arasında en büyük 500 sanay kuruluşu arasında yer alan frmaların shdam ekler şç sayısı le hraca ve kapase kullanım oranları arasındak lşk panel koenegrasyon analz le ncelenmekedr. Analz dönemnde kesnsz olarak en büyük 500 kuruluş arasına gren frmalar esp edlerek dengel br panel oluşurulmuş ve analz bu frmalardan elde edlen verler dkkae alınarak yapılmışır. Ele alınan serlerde brm kök olup olmadığı Levn-Ln-Chu, ve IPSHIN esler le analz edlmşr. Panel koenegrasyon analz gerçekleşrlrken, yönemn lk kez gelşrldğ 995 arhl emel makale esas alınmışır. Anahar Kelmeler: Panel, Koenegrasyon, Panel Brm Kök, İshdam Arş. Gör., Yıldız Teknk Ünverses İksa Bölümü secknsunal@yldz.edu.r Arş. Gör., Yıldız Teknk Ünverses İksa Bölümü eaykac@yldz.edu.r *Bu çalışmanın her aşamasındak desek ve yardımlarından dolayı Doç..Dr. Melke Bldrc ye eşekkür ederz.

2 . Ver ve Ekonomerk Meodoloj.. Ver Çalışmada Türkye de yılları arasında en büyük 500 sanay kuruluşu arasında yer alan frmaların shdam ekler oralama çalışan sayısı (CAL) le bu kuruluşların yapmış oldukları hraca (IHR) ve kapase kullanım oranları(kko) ncelenmşr. Kapase kullanım oranı versnn elde edlmesnde zlenen yönem se şöyledr: Her kuruluşun ne akflernn çalışan sayısına bölünmesnden sonra elde edlen değerlern mnmumu sapanmışır. Mnmum değer kapasenn en çok kullanıldığı yılı gösermes nedenyle bu dönemlerde kuruluşun maksmum kapaseyle çalışığı varsayılarak dğer yıllar elde edlen bu değere üm dönemler oranlanarak hesaplanmışır. Analzn dengel panel olması nedenyle ncelemeye alınan frmaların seçmnde lk olarak yılları arasında İSO 500 büyük sanay kuruluşu çnde yer almaları dkkae alınmışır. Bu kısıı sağlayan 00 kuruluş olduğu gözlemlenmşr. Analzn lk adımında her br kuruluşa a çalışan sayısı, kuruluşların yapmış oldukları hraca ve hesaplanan kapase kullanım oranı verlerne brm kök uygulanmışır. Brm kök analznde Augmened Dckey Fuller (ADF) ve Phllps Peron (PP) esler kullanılmışır. Yapılacak analz Panel Koenegrasyon olduğu çn her br kuruluşun verlernn aynı dereceden durağan olması koşulu aranmışır. Bu analz sonucunda analze kaılan 00 kuruluşun üm verlernn düzey halde durağan olmadığı sapanmışır. Ayrıca bu kuruluşlara a km serlern farklarının alındığı durumda ble 37 kuruluşla lgl km serlern durağan hale gelmedğ görülmüşür. Analze üm serler brnc dereceden durağan olan 63 kuruluşun verler le devam edlmşr... Ekonomerk Meodoloj Panel vernn ekonomerk eors lk olarak yaay gözlem sayısının (N) yüksek, gözlem dönem sayısının (T) düşük olduğu ver kümeler üzerne kurulmuşur. Elde edlen ahmnclern asmpok özellkler belrl br T değer çn N varsayımına göre değerlendrlmşr. Blndğ gb zaman sers şeklndek verler söz konusu olduğunda asmpok özellkler çn doğal olarak N= ve T durumu dkkae alınır. Ancak son yıllarda özellkle mkro düzedek ver zengnlğnn ve dernlğnn arması, hem N hem de T değerlernn görece yüksek olduğu ver seleryle çalışılmasını olanaklı hale germşr. Ancak bu yen gelşmenn oraya çıkardığı km sorunlar da gözlemlenmşr: Bu sorunlardan br anes, zaman dernlğnn arması nedenyle kullanılacak vernn durağanlığının önem kazanmasıdır. Eldek verlern durağan (I(0))olup olmadığı esp edlmel, eğer durağan değllerse kaç kez fark alma şlem yaparak durağanlığın sağlanableceğ anlaşılmalıdır. Öe yandan ek ek (panel) serlern durağan olmadığı durumlarda, bu serlern dorusal bleşmler durağanlık gösereblr. Bu durum zaman sers analznde olduğu gb panel ver analznde de koenegrasyon olarak adlandırılmakadır. Örneğn br sekördek kapase kullanım oranı (KKO ), hraca hacm (İHR ) ve kârlılık (KAR ) serler I() süreçler olablr. Dolayısıyla bu serlerle herhang br ekonomerk ahmnde bulunablmek çn öncelkle bu verlern brnc merebeden farklarının alınması, daha sonra analze geçlmes gerekmekedr. Dğer yandan bu şlem ver kaybını gündeme

3 germekedr. Bu nedenle yukarıda bahsedlen üç vernn herhang br doğrusal bleşmnn durağan olup olmadığının ncelenmes, çeşl avanajlar sağlayablr. Yan X = akar - bihr - c KKO şeklnde anımlanan br X sersnn I(0) olması (verler arasında koenegrasyon olması), söz konusu verlerle çalışmak durumunda olan araşırmacıyı fark alma şlem yaparak gözlem kaybemeken kurarablr; bu değşkenler arasındak uzun dönem lşknn varlığı ve nelğ hakkında blg elde emesn sağlayablr. Çalışmanın bu bölümünde öncelkle panel ver söz konusu olduğunda kullanılablecek başlıca durağanlık esler ncelenecek, ardından da panel koenegrasyon konusuna geçlecekr.... Panel Durağanlık Tesler Panel veryle yapılan çalışmalarda serlern durağan olmasının önemnden yukarıda bahsedlmş. Çalışmanın bu bölümünde başlıca panel durağanlık esler olan Levn-Ln-Chu (Levnln), Im-Pesaran-Shn (IPS) ve Hadr LM esler ncelenmşr.... Levn Ln Chu (Levnln)Tes Levn-Ln-Chu es panel ver alanında kullanılmak üzere hazırlanan lk eslerdendr. Bu es aşağıdak fadeye dayanmakadır: y = α + δ + θ + ρ y + ζ (.) Bu fadede sab ek kasayıları (α ve θ ) ve br ane de brmlere a rend kasayısı (δ ) bulunmakadır. k yönlü modeller adı verlen bu modellerde gözlemlenemeyen eklern hem brmlere hem de zamana göre farklılık gösermesne mkan verlmekedr. Tesn uygulanması çnse eldek serlern brleşrlmes ve sonra da (.) no lu modeln OLS yönemyle ahmn edlmes gerekmekedr. Model ahmn edldken sonra ρ kasayısı ele alınır ve her br çn H 0 : ρ = 0 H : ρ = ρ < 0 (.) hpoezler sınanır. H 0 hpoez alında ρ nun normal dağılıma sahp olduğu kabul edlr. Dolayısıyla model ahmnyle elde edlen değerlernn ncelenmes esn uygulanması çn yeerl olmakadır. Bu esn br dğer özellğ de zaman dernlğnn az, brm sayısının görece- çok olduğu panellere de uygulanablmesdr. Tes sasğnn hesaplanışı ve yorumlanışı açısından DF ya da ADF eslerne benzeyen Levn Ln Chu es Saa sask pake programının 7.0 ve sonrak sürümlernde sandar olarak bulunmakadır.... Im-Pesaran-Shn (IPS) Tes Levn-Ln-Chu esnn genşlelmş br bçm olan Im-Pesaran-Shn esnde yne (.) no lu model ahmn edlmekedr ancak bu defa hpoezler (.) no lu fadede olduğu gb değl, H0 : ρ = 0, H : ρ < 0, =,,... N Levn, A., Ln. C.-F. ve C-S. Chu, 00. Un Roo Tess n Panel Daa: Asympoc and Fne Sample Properes. Journal of Economercs c.08, s. 6

4 ρ = 0, = N +, N +,..., N (.3) şeklnde ele alınır. Bu şeklde H 0 hpoezyle paneldek hçbr sernn durağan olmadığı, H hpoezyle de serlern br kısmının durağan olduğu varsayılmış olur. IPS esnn br dğer farkı da kullanılan es sasğnn hesaplanışındadır. Tes sasğ olarak sandar normal dağılımlı değerler yerne sasğ kullanılmakadır. sasğ se her br grup çn hesaplanan değerlernn armek oralamasının alınmasıyla elde edlmekedr. IPS es de Saa programı kullanarak uygulanablmekedr Panel Koenegrasyon Panel koenegrasyon eslern dör başlık alında oplamak mümkündür. Bunlardan brncs C. Kao arafından gelşrlen DF ve ADF p eslerdr. İknc grubu hesaplanan arıklara (resdual) dayalı LM esler, üçüncü grubu olablrlğe dayalı (lkelhood-based) esler, son grubu se Pedron nn gelşrdğ k p es oluşurmakadır. 4 Pedron arafından gelşrlen eslerden brnc grupaklerde yaay kes brmler çn elde edlen koenegrasyon es sasklernn oralaması alınmakadır. Dğer grupa se oralama alma şlem çn öncelkle çeşl saskler anımlanmaka, daha sonra da bu sasklerden dördünün pay ve paydalarının oralamaları alınıp bu oralama pay ve paydanın oluşurduğu oranın değer, es sasğ olarak kullanılmakadır. Pedron ve Kao arfından gelşrlen eslern orak özellğ, eğm paramerelernn yaay kes brmler arasında homojen olduğu varsayımına dayanmasıdır. Pedron nn 995 yılında gelşrdğ es belrldğ gb paramere homojenlğ lkesne dayanırken yılına gelşrdğ es 6 yaay kes brmler arasında paramere heerojenlğne mkân anımakadır. Pedron, 997 ve 999 yıllarında yapığı çalışmalarla 7 yed farklı sask gelşrmşr. Bu sasklern elde edlş şu şekldedr: N ane yaay kes brmnden ardışık dönemlerde yapılan T ane gözlemle elde edlen M ane değşkene a br panel ver se olsun. Bu ver seyle şu denklem oluşurmak mümkündür: Im, K., Pesaran, M., ve Y. Shn, Tesng for Un Roos n Heerogeneous Panels, Mmeo, Deparmen of Appled Economcs, Unversy of Cambrdge, Sunal, S., (003), 500 Büyük Sanay Kuruluşunun Panel Ver Yönemyle Analz, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Ekonomer Anablm Dalı, yüksek lsans ez, İsanbul, ss Balag, B. H. ve Kao, C., Nonsaonary Panels, Conegraon n Panels and Dynamc Panels: a Survey, CPR Workng Paper Seres No. 6, s.7, Pedron, P., Panel Conegraon: Asympoc and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o The PPP Hypohess, Workng paper n Economcs, Indana Unversy, Pedron, P., Fully-Modfed OLS for Heerogeneous Conegraed Panels, Advances n Economercs, v5, ss.93-30, Pedron, P., Panel Conegraon: Asympocs and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o he PPP Hypohess. Workng paper, Deparmen of Economcs, No , Indana Unversy, 997, s.5 Ve Pedron, P., CrcalValues For Conegrang Tess n Heerogeneous Panels wh Mulple Regressors, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, v 6 specal ssue, 999, s. 660

5 y = a + a && + aˆ x + aˆ x aˆ x + e =,..., T =,..., N m=,..., M M M Söz konusu denklemde aˆ, ˆ,..., ˆ a a M kasayıları, yukarıda belrldğ gb yaay kes brmlerne göre farklılaşmakadır. a kasayıları her br yaay kes brmne a sab bleşen, a&& se yne her br yaay kes brmne göre farklılık göseren rend kasayısını fade emekedr. (.) (.) no lu fade oluşuruldukan sonra grup ç (group-whn) ve gruplar arası (groupbeween) sasklern anımına geçleblr. Grup ç saskler: 3 3 N T ˆ T N Zˆ ˆ v = T N NT L e, = =., (Grup ç v sasğ) (.) N T N T. ˆ ˆ T NZˆ ˆ ˆ ˆ ˆ n = T N L,, (,, ) NT e L e Ae e = = = = (Grup ç ρ sasğ)., v., && && (.3) N T N T ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ = σ && NT N, T,,, = = = = Z % L e L ( e Ae e&& ) (.4) (Grup ç (paramerk olmayan) sasğ) N T N T * * ˆ * ˆ * * ˆ ˆ ˆ = && NT N, T,,, = = = = % (.5) Z s L e L e Ae (Grup ç (paramerk) sasğ) Gruplar arası saskler:. % NT, N T T ˆ ˆ ˆ ˆ n = &&,,, = = = TN Z % TN e ( e Ae e && ) (.6) (Gruplar arası v sasğ). N T T N Z% ˆ ˆ ˆ ˆ = N,, (,, ) NT % σ e e Ae e&& = = = (.7) (Gruplar arası (paramerk olmayan) sasğ). N T T % * * * * * ˆ ˆ ˆ ˆ NT, =, &&,, = = = N Z N s e e Ae (Grup ç (paramerk) sasğ) (.8) Bu sask anımlarında kullanılan fade ve sembollern açıklamaları:

6 k T ˆ s e&& = ˆ µ ˆ µ,, s T s= k + = s+ T N ˆ = µ,, % σ = + && %, σn, T = %, σ T = T = sˆ ˆ sˆ e L sˆ ˆ s sˆ T N * * * * = µ,, % N, T = T = N = T k T s =, +,, s T = T s= k + = s+ Lˆ çˆ çˆ ç * Bu fadelerde yer alan ˆ µ, ˆ µ veçˆ değerler se aşağıdak regresyonlardan elde edlmşr: eˆ = ae ˆ ˆ + uˆ,,, K,,, eˆ = ae ˆ ˆ + aˆ Ae && ˆ + uˆ *,, k,, k, k = M Ay && = bˆ Ax && + çˆ, m m,, m= && % eveσ NT, L, haa ermnn varyans-kovaryans marsnn nc elemanını gösermekedr. paramereler modeldek ookorelasyonu düzelmek çn kullanılan paramerelerdr 8. Bu yed sasğn asmpok dağılımının xnt µ N N(0,) şeklnde olduğu Pedron nn 999 yılına a makalesnde v göserlmşr 9. Aynı makalede söz konusu dağılımın krk değerler de verlmşr. Buna göre hesaplanan sask değernn mulak değer ablodak krk değerden yüksek çıkarsa, serler arasında koenegrasyon olmadığını fade eden H 0 hpoez reddedlr. Yukarıda anımları verlen sasklerden hangsnn es sasğ olarak dkkae alınması gerekğ yne Pedron arafından oraya konmuşur. Yapılmış olan Mone Carlo çalışmalarının sonucuna göre yaay kes brm sayısının 00 den büyük olduğu durumlarda üm saskler, dolayısıyla sasklerden alınan oralamalar, yeerl derecede güçlü sonuçlar vermekedr. Ancak örnek küçüldüğünde paramerk olamayan sasğ en olumlu sonuçlara sahp sask olmaka, ardından sırasıyla da grup ç v sasğ ve grup ç ρ sasğ gelmekedr. 8 Drne, I, ve Raul, C., Does he Balassa-Samuelson Hypohess Hold for Asan Counres? An Emprcal Analyss Usng Panel Daa Conegraon Tess, Wllam Davndson Insue workng paper, no.504, s.5,00 9 Pedron, P., (999) a.g.m., s.4

7 ..3. Durağanlık Br zaman sersnn brnc momen olan armek oralaması le armek oralamaya göre knc momen olan varyans ve kovaryans zamana göre değşmyorsa bu serye zayıf durağan yada knc merebe durağan ser denr. Zayıf durağanlık güçlü durağanlığa göre daha kısılı şarlar aşımakadır. Tek denkleml serlerde kovaryans durağanlık le durağanlık arasında fark bulunmamakadır. Güçlü durağanlık br rassal zaman sers değşkennn zayıf durağanlık şarlarına sahp olmasının yanı sıra dağılımının zaman çnde değşmemes özellğne de sahp olması durumunda geçerllk kazanır 0. Yukarıdak özellklern yanı sıra sernn bleşk dağılımının normal olması durumu kesn durağanlık olarak adlandırılır. Durağanlık konusunda unuulmaması gereken br dğer noka se ookovaryans ve ookorelasyon değerlernn de zamana bağlı olmayıp zamanlar arası farka dayanması gerekllğdr...4. Breysel Brm Kök Tesler Tesler..4.. Dckey ve Fuller (DF) Brm Kök Tes Tese Dckey ve Fuller (979) karar krer olarak, -sasğnn sapmalı olması nedenyle τ (au) adını verdkler düzellmş ablosu oluşurmuş ve bu ablonun kullanılması gerekğn belrmşlerdr. DF (979) arafından ablolaşırılan krk değerler üç genel model çn oluşurulmuşur. y = y y olarak fade edlrse, bu modeller; y = γ y + u y = m + γ y + u 0 y = m + γ y + m + u 0 (4.) (4.) (4.3) şeklnde oluşurulmuşur. (4.) nolu denklem sadece sokask rend çermekedr. (4.) nolu denklemde sokask rendn yanısıra sab erm, (4.3) nolu denklemde se hem sab ermn hem de sokask ve deermnsk rendn brlke modelze edldğ br süreç anımlanmışır. Tes sasğ se Dckey ve Fuller (979) arafından oluşurulan τ ablosunun τ µ bölümünden yararlanılmalıdır. Üçüncü modeln kullanılması halnde se τ ablosunun τ τ bölümü yardımıyla es edlmes uygun görülmüşür. İknc modele benzer br modeln brm kök sınamasında H 0 hpoeznn red edlmemes durumunda sernn m 0 /( ρ ) sab oralaması erafında durağan olduğunu gösermekedr. Bu modele br de rend değşken eklendğnde aşağıdak yol zlenr. y m u = 0 +, burada u ρu = dr. Denklemn dönüşürülmüş hal, y = m0( ρ) + ( ρ ) y + u (4.4) 0 Akgül, I. (003), Zaman Serler Analz ve ARIMA Modeller, Der Yayınları, İsanbul, sf 6. Akgül, I. (003), a.g.e. sf 7. Dckey, D. A. ve Fuller, W. A. (979), Dsrbuon of he Esmaors for Auoregressve Tme Serres Wh a Un Roo., Journal of he Amercan Sascal Assocaon, 74, sf. 430.

8 olarak yazılablr. Arık H : ρ = hpoeznn kabulü durumunda 0 y sersnde rend eks olmamakla brlke br rassal gdş sürecne sahp olduğu kararına varılmakadır. ρ < durumunda sıfır olmayan oralama erafında durağandır. Bu sürece br de edlrse, mdeğşken lave y = m0 + m + u (4.5) model [ ] y = mo( ρ) + mρ + m( ρ) + ( ρ ) y + u (4.6) haln alacakır, bu modelde de H : ρ = hpoez kabul edlrse 0 y = m + uolmakadır. H : ρ = hpoeznn redd durumunda se m ( ρ) kasayılı br rend ve 0 m 0 bulunmakadır Genşlelmş Dckey Fuller (ADF) Brm Kök Tes Yukarıda açıklanan DF(979) es haa ermlernn saf haa erm (Whe Nose) sürecne sahp olduğu varsayılmakadır. 3 Ancak sersel korelasyon olması halnde EKK ahmnlernn sağlıklı olması çn es gelşrlmş ve Genşlelmş Dckey Fuller (ADF) brm kök es olarak adlandırılmışır. DF esnde oluşurulan denklemler ADF esnde ρ y = γ y + β y + u + = y = m + γ y + β y + u 0 + = ρ ρ y = m + γ y + β y + m + u 0 + = (4.7) (4.8) (4.9) olacak şeklde oluşurulmuşur. Bu modeller çn yne Dckey ve Fuller arafından gelşrlen DF(979) τ ablo değerlernden yararlanılır. Modellerde yeralan geckme uzunluklarının belrlenmesnde çeşl yönemler kullanılablr. Bunlardan bazıları; Akake Fnal Predcon Error (FPE), Akake Informaon Creron (AIC), Schwarz Creron (SC), Bayesan Informaon Creron (BIC), Hannan Qunn Creron (HQ), Campel Perron krerlerdr Phllps ve Perron Tes Phllp ve Peron es, Phllps n 987 yılında yazdığı makalesnde ncelenen durumların daha da genşlelmesnden doğan br brm kök esdr. Tes uygulamada oldukça öneml olan k 3 Aykaç, E., Snyalleme Varsayımı Alında Ekn Ücre Hpoeznn Analz, Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez, Danışman: Prof. Dr. Işıl Akgül, Ekonomer Anablm Dalı, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüü, 003. s.0

9 durumu analze kamakadır. Brncs, br yığılımın varolması, kncs se hem yığılım hem de doğrusal rendn olmasıdır. 4 Varsayılan ver üreme sürec y = + y + u (4.0) µ şeklndedr. Dckey ve Fuller eslernde olduğu gb Phllps p eslerde üç farklı regresyon modelnden br üzerne kurulur. Ancak bu eslern farkı rend ermnn merkezleşmesdr 5. y = ρ0y + ua (4.) y = µ b + ρby + ub (4.) y = µ c + γc( T / ) + ρcy + uc (4.3) Yukarıdak regresyonların her br çn saskler ve kasayı ahmnler kolayca hesaplanablmekedr. ρ nn önem çn yapılan eslerde u sersne karşılık gelen ookorelasyonu yansımak çn saskler düzenlenmşr. Bunlar aşağıdak gb anımlanmışır 6. S = u j= j (4.4) σ = lm ET ( S ) (4.5) T T σ T u = T E ut T = lm ( ) (4.6) Şaye σ = σ u se u sersn belrleyen sürecn paramereler üzernde bağımlı olmayan es sasklernn lm dağılımlarıdır 7. Ayrıca DF p paramerk eslerde paramerk olmayan eslerde olduğu gb σ ve σ u ahmnler sırasıyla S u ve S Tl dr ve brbrne eşr. Ver üreme sürec µ = 0 se sandar ahmnc σ ye uygun alacak yan, u T u = j= $ S T u (4.7) 4 Aykaç, E., a.g.ç. s.6 5 Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf Phllps, P. C. B. (987), Tme Seres Regresson Wh a Un Roo,Economerca, 55, sf Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 339.

10 olacakır. Eğer µ 0 se u $ a arıklarında kullanılan ahmnc uygun değldr faka dğer k modelde bulunan arıklar uygun br ahmn vermekedr 8, T l T σ nn uygun ahmncs se, $ S T = u $ $ + T uu j (4.8) Tl = j= = j+ şeklndedr. Brnc farklar ( y y ) kullanılarak ahmn edlen S u ve S Tl nn, arıklar u yerne kullanılması unuulmaması gereken öneml br nokadır. Sıfır hpoez ρ = olduğunda yığılma ve rend ermnn sıfır olduğu durumda ks brbrne asmpok olarak eş olacakır 9. S, σ nn uygun ahmncs olarak anımlanmasına rağmen sonlu örnek küleler Tl çn negaf olmayan ahmnler garanlememekedr. Bununla brlke Newey ve Wes (987) 0 arafından oluşurulmuş denklemnde braz değşklk yapılmasıyla negaf değerlern ahmn engelleneblmşr. Bu değşklk sonucunda oluşan denklem aşağıdak gbdr, T l T $ S ( ) $ $ Tl = T u + T ω j u u j (4.9) l = j= = j+ burada ω l ( j) = j( l+ ) dr. µ b, µ c, veγ c üzerne kurulu hpoezler çn saskler ve ρ yu çeren hpoezler çn saskler ncelendğnde ρ = olarak oluşurulan hpoezn hem Newey ve Wes, hem de Phllps n önerdğ S Tl nn seçm durumunda geçerl olan, asmpok olarak uyumlu es sasğ, T Z( ρb) = T( ρb ) ( STl Su ) T ( y y ) (4.0) = olarak anımlanır ya da buna alernaf olarak, / T Z ( ( ρb)) = ( Su / STl) ( ρb) ( STl Su) STl T ( y y ) (4.) = şeklnde fade edlr. Burada ( ρ b ) sasğ olarak sıfır hpoez olan ρ b = n es le bağlanılıdır. 8 Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf Ayrınılı blg çn bakınız; W. K. Newey ve K. D. Wes (987), A Smple, Posve Sem Defne, Heeroskedascy and Auocorrelaon Conssen Covarance Marx, Economerca, 5, sf Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 340.

11 . Model İSO 500 büyük sanay kuruluşu çnde yer alan kuruluşlardan analze dahl edlen yılları arasında devamlı yer alan frmalar dkkae alınmışır. Bu kısıı sağlayan 00 kuruluş olduğu gözlemlenmşr. Analzn lk adımında her br kuruluşa a olan ve düzey halde durağan (I(0)) olmadığı belrlenen, çalışan sayısı, kuruluşların yapmış oldukları hraca ve hesaplanan kapase kullanım oranı verlerne breysel brm kök (ADF, PP) esler uygulanmışır. Elde edlen sonuçlar CAL, İHR ve KAPKUL serler çn sırası le Tablo,, 3 de verlmşr. Tablo. CAL sers ADF ve PP brm kök es sonuçları. Kuruluş İsmler No ADF PP ABB ELEKTRIK SANAYII A.S ADANA CIMENTO SANAYII T.A.S * * AKIN TEKSTIL A.S AK-KIM KIMYA SAN.VE TIC.A.S AKSU IPLIK DOKUMA VE BOYA APRE FAB.T.A.S ALCATEL TELETAS TELEKOMUNIKASYON ENDUSTRI TICARET ANONIM SIRKETI. ALTINYILDIZ MENSUCAT VE KONFEKSIYON FABRIKALARI A.S ANADOLU CAM SANAYI A.S ANKARA UN SANAYII A.S ARCELIK A.S AROMA BURSA MEYVE SULARI VE GI DA SAN A.S ARSAN TEKSTIL TICARET VE SANA YI A.S ASELSAN ASKERI ELEKTRONIK SAN. VE TIC.A.S * * ASSAN DEMIR VE SAC SANAYII A.S BATICIM BATI ANADOLU CIMENTO SANAYII A.S * BAYER TURK KIMYA SAN.LTD.STI BEKOTEKNIK SAN.A.S BERDAN TEKSTIL SAN.VE TIC. A.S * BILKONT DIS TICARET VE TEKSTIL SANAYI ANONIM SIRKETI BIRKO BIRLESIK KOYUNLULAR MENS.TIC.SAN.A.S BIRLIK MENSUCAT TIC.VE SAN. ISL. A.S BMC SANAYI VE TICARET A.S BORUSAN BIRLESIK BORU FABRIKALARI ANONIM SIRKETI * BOSSA TICARET VE SANAYI ISLET.T.A.S * BRISA BRIDGESTONE SABANCI LASTIK SAN. VE TIC. A.S CAM ELYAF SAN.A.S CAK TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S CAYIROVA CAM SAN.A.S CEBITAS DEMIR CELIK ENDUSTRISI A.S CEMTAS CELIK MAKINA SANAYI VE TIC.A.S CIMSA CIMENTO SANAYI VE TICARET A.S * * COLAKOĞLU METALURJI A.S * * CUKUROVA SANAYI ISLETMELERI TAS * * DENIZLI BASMA VE BOYA SAN. A.S DEVA HOLDING A.S DILER DEMIR CELIK ENDUSTRI VE TICARET ANONIM SIRKETI * *

12 DOKTAS DOKUMCULUK TIC.VE SAN. A.S ECZACIBASI-BAXTER HASTANE URUNLERI SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI EGE SERAMIK SANAYI VE TICARET A.S EGEPLAST EGE PLASTIK TICARET VE SANAYI A.S ERBAKIR ELEKTROLITIK BAKIR MAMULLERI A.S * ERBOSAN ERCIYAS BORU SAN. VE TIC. A.S * ETI GIDA SANAYI VE TICARET A.S GOLTAS-GOLLER BOLGESI CIMENTO SAN. VE TIC.A.S GORKEM GIYIM SAN VE TIC.A.S * * GUBRE FABRIKALARI T.A.S GUNKOL GUNES ENERJISI VE KLIMA SAN.A.S HAYAT KIMYA SANAYI A.S HES HACILAR ELEKTRIK SAN. VE TIC. A.S ISKO TEKSTIL SAN. VE TIC. A.S * * IZMIR DEMIR CELIK SANAYI A.S IZOCAM TIC.VE SAN.A.S KAPTAN DEMIR CELIK END.VE TIC. A.S KARSU TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S KARTONSAN KARTON SAN.VE TIC. A.S KENT GIDA MADDELERI SAN.VE TIC A.S KIPAS-KAHRAMAN MARAS IPLIK PAM UK TIC. VE SAN. A.S KORTEKS MENSUCAT SANAYI VE TIC. A.S LEVI STRAUSS ISTANBUL KONFEKSIYON SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI MAKO ELEKTRIK SAN.VE TIC.A.S MARSA KRAFT GENERAL FOODS SABA NCI GIDA SANAYI VE TIC. A.S MARSHALL BOYA VE VERNIK SAN. A.S MENSA MENSUCAT SAN. VE TIC. A.S MERCEDES-BENZ TURK ANONIM SIRKETI MUTLU AKU VE MALZEMELERI SAN. A.S NUH CIMENTO SANAYII AS OLMUKSA INTERNATIONAL PAPER-SABANCI AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S ORTA ANADOLU TIC. VE SAN. ISL. T.A.S OSMAN AKCA TARIM URUNLERI ITHA LAT-IHRACAT SAN. VE TIC. A.S OTOKAR OTOBUS KAROSERI SANAYII A.S OTO YOL SAN.A.S OYAK-RENAULT OTOMOBIL FABRIKALARI A.S OZBUCAK SANAYI VE TICARET A.S * * OZDILEK ALISVERIS MERKEZLERI VE TEKSTIL SANAYI A.S. PASABAHCE CAM SANAYII VE TICARET ANONIM SIRKETI PILSA PLASTIK SANAYII A.S * * PINAR ENTEGRE ET VE YEM SANAYI A.S ROCHE MUSTAHZARLARI SAN.A.S * ROTOPAK MATBAACILIK AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S SARAY HALI A.S * SARKUYSAN ELEKTROLITIK BAKIR SAN. VE TIC. A.S SODA SANAYI A.S SOKTAS PAMUK VE TARIM URUNLERI DEĞ.TIC.VE SAN.A.S SONMEZ FILAMENT IPLIK VE ELYAF SAN. A.S

13 SONMEZ PAMUKLU SANAYII A.S SAHINLER MENSUCAT SANAYI VE TICARET A.S TAT KONSERVE SANAYII A.S * * TIRE KUTSAN OLUKLU MUKAVVA KU TU VE KAĞIT SAN. A.S TOFAS TURK OTOMOBIL FABRIKASI A.S TOROS GUBRE VE KIMYA ENDUSTRISI A.S TRAKYA CAM SANAYII A.S TURK DEMIR DOKUM FABRIKALARI ANONIM SIRKETI TURK PIRELLI LASTIKLERI A.S TURK TRAKTOR VE ZIRAAT MAKINELERI A.S TURK TUBORG BIRA VE MALT SANA YII A.S UZEL MAKINA SAN.A.S UMRAN CELIK BORU SANAYII A.S VESTEL ELEKTRONIK SAN VE TIC A.S YAZICI DEMIR CELIK SAN. VE TIC. A.S YUNSA YUNLU SANAYI VE TICARET A.S * * % 90 güvenlrlk sevyesnde brnc fark alındığında durağan hale gelmeyen serler gösermekedr. Uygulanan brm kök esler sonucunda CAL sersnn., 3., 5., 8., 3., 4., 3., 3., 33., 36., 4., 4., 45., 50., 73., 76., 78., 80., 87., 00. nolu kuruluşlar çn brnc farkları alındığında da durağan hale gelmedğ sapanmışır. Analzde kullanılan krk değerler aşağıdak gbdr. Brnc fark çn ADF ve PP es krk değerler % level % level % level Tablo. IHR sers ADF ve PP brm kök es sonuçları. Kuruluş İsmler No ADF PP ABB ELEKTRIK SANAYII A.S ADANA CIMENTO SANAYII T.A.S AKIN TEKSTIL A.S AK-KIM KIMYA SAN.VE TIC.A.S AKSU IPLIK DOKUMA VE BOYA APRE FAB.T.A.S ALCATEL TELETAS TELEKOMUNIKASYON ENDUSTRI TICARET ANONIM SIRKETI. ALTINYILDIZ MENSUCAT VE KONFEKSIYON FABRIKALARI A.S ANADOLU CAM SANAYI A.S ANKARA UN SANAYII A.S * * ARCELIK A.S AROMA BURSA MEYVE SULARI VE GI DA SAN A.S ARSAN TEKSTIL TICARET VE SANA YI A.S ASELSAN ASKERI ELEKTRONIK SAN. VE TIC.A.S ASSAN DEMIR VE SAC SANAYII A.S BATICIM BATI ANADOLU CIMENTO SANAYII A.S * * BAYER TURK KIMYA SAN.LTD.STI BEKOTEKNIK SAN.A.S BERDAN TEKSTIL SAN.VE TIC. A.S

14 BILKONT DIS TICARET VE TEKSTIL SANAYI ANONIM SIRKETI BIRKO BIRLESIK KOYUNLULAR MENS.TIC.SAN.A.S BIRLIK MENSUCAT TIC.VE SAN. ISL. A.S BMC SANAYI VE TICARET A.S BORUSAN BIRLESIK BORU FABRIKALARI ANONIM SIRKETI BOSSA TICARET VE SANAYI ISLET.T.A.S BRISA BRIDGESTONE SABANCI LASTIK SAN. VE TIC. A.S * * CAM ELYAF SAN.A.S CAK TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S CAYIROVA CAM SAN.A.S * * CEBITAS DEMIR CELIK ENDUSTRISI A.S CEMTAS CELIK MAKINA SANAYI VE TIC.A.S CIMSA CIMENTO SANAYI VE TICARET A.S COLAKOĞLU METALURJI A.S * * CUKUROVA SANAYI ISLETMELERI TAS DENIZLI BASMA VE BOYA SAN. A.S DEVA HOLDING A.S DILER DEMIR CELIK ENDUSTRI VE TICARET ANONIM SIRKETI * * DOKTAS DOKUMCULUK TIC.VE SAN. A.S * * ECZACIBASI-BAXTER HASTANE URUNLERI SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI EGE SERAMIK SANAYI VE TICARET A.S EGEPLAST EGE PLASTIK TICARET VE SANAYI A.S ERBAKIR ELEKTROLITIK BAKIR MAMULLERI A.S ERBOSAN ERCIYAS BORU SAN. VE TIC. A.S ETI GIDA SANAYI VE TICARET A.S * * GOLTAS-GOLLER BOLGESI CIMENTO SAN. VE TIC.A.S GORKEM GIYIM SAN VE TIC.A.S * * GUBRE FABRIKALARI T.A.S GUNKOL GUNES ENERJISI VE KLIMA SAN.A.S * * HAYAT KIMYA SANAYI A.S HES HACILAR ELEKTRIK SAN. VE TIC. A.S ISKO TEKSTIL SAN. VE TIC. A.S IZMIR DEMIR CELIK SANAYI A.S IZOCAM TIC.VE SAN.A.S KAPTAN DEMIR CELIK END.VE TIC. A.S * * KARSU TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S KARTONSAN KARTON SAN.VE TIC. A.S * KENT GIDA MADDELERI SAN.VE TIC A.S * * KIPAS-KAHRAMAN MARAS IPLIK PAM UK TIC. VE SAN. A.S KORTEKS MENSUCAT SANAYI VE TIC. A.S LEVI STRAUSS ISTANBUL KONFEKSIYON SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI MAKO ELEKTRIK SAN.VE TIC.A.S MARSA KRAFT GENERAL FOODS SABA NCI GIDA SANAYI VE TIC. A.S MARSHALL BOYA VE VERNIK SAN. A.S MENSA MENSUCAT SAN. VE TIC. A.S MERCEDES-BENZ TURK ANONIM SIRKETI * -.393* MUTLU AKU VE MALZEMELERI SAN. A.S NUH CIMENTO SANAYII AS OLMUKSA INTERNATIONAL PAPER-SABANCI AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S

15 ORTA ANADOLU TIC. VE SAN. ISL. T.A.S OSMAN AKCA TARIM URUNLERI ITHA LAT-IHRACAT SAN. VE TIC. A.S OTOKAR OTOBUS KAROSERI SANAYII A.S OTO YOL SAN.A.S OYAK-RENAULT OTOMOBIL FABRIKALARI A.S OZBUCAK SANAYI VE TICARET A.S * * OZDILEK ALISVERIS MERKEZLERI VE TEKSTIL SANAYI A.S. PASABAHCE CAM SANAYII VE TICARET ANONIM SIRKETI PILSA PLASTIK SANAYII A.S PINAR ENTEGRE ET VE YEM SANAYI A.S ROCHE MUSTAHZARLARI SAN.A.S * * ROTOPAK MATBAACILIK AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S * -.308* SARAY HALI A.S * SARKUYSAN ELEKTROLITIK BAKIR SAN. VE TIC. A.S * -.455* SODA SANAYI A.S * SOKTAS PAMUK VE TARIM URUNLERI DEĞ.TIC.VE SAN.A.S SONMEZ FILAMENT IPLIK VE ELYAF SAN. A.S SONMEZ PAMUKLU SANAYII A.S SAHINLER MENSUCAT SANAYI VE TICARET A.S * * TAT KONSERVE SANAYII A.S * * TIRE KUTSAN OLUKLU MUKAVVA KU TU VE KAĞIT SAN. A.S TOFAS TURK OTOMOBIL FABRIKASI A.S * TOROS GUBRE VE KIMYA ENDUSTRISI A.S TRAKYA CAM SANAYII A.S TURK DEMIR DOKUM FABRIKALARI ANONIM SIRKETI * -.308* TURK PIRELLI LASTIKLERI A.S TURK TRAKTOR VE ZIRAAT MAKINELERI A.S *.07868* TURK TUBORG BIRA VE MALT SANA YII A.S UZEL MAKINA SAN.A.S UMRAN CELIK BORU SANAYII A.S VESTEL ELEKTRONIK SAN VE TIC A.S * * YAZICI DEMIR CELIK SAN. VE TIC. A.S YUNSA YUNLU SANAYI VE TICARET A.S * % 90 güvenlrlk sevyesnde brnc fark alındığında durağan hale gelmeyen serler gösermekedr. Uygulanan brm kök esler sonucunda İHR sersnn 9., 5., 8., 5., 8., 3., 36., 37., 43., 45., 47., 53., 55., 56., 64., 73., 78., 79., 8., 8., 86., 87., 89., 9., 94., 98. nolu kuruluşlar çn brnc farkları alındığında da durağan hale gelmedğ sapanmışır. Analzde kullanılan krk değerler aşağıdak gbdr. Brnc fark çn ADF ve PP es krk değerler % level % level % level -.779

16 Tablo 3. KAPKUL sers ADF ve PP brm kök es sonuçları. Kuruluş İsmler No ADF PP ABB ELEKTRIK SANAYII A.S ADANA CIMENTO SANAYII T.A.S AKIN TEKSTIL A.S AK-KIM KIMYA SAN.VE TIC.A.S AKSU IPLIK DOKUMA VE BOYA APRE FAB.T.A.S ALCATEL TELETAS TELEKOMUNIKASYON ENDUSTRI TICARET ANONIM SIRKETI. ALTINYILDIZ MENSUCAT VE KONFEKSIYON FABRIKALARI A.S ANADOLU CAM SANAYI A.S ANKARA UN SANAYII A.S * * ARCELIK A.S AROMA BURSA MEYVE SULARI VE GI DA SAN A.S ARSAN TEKSTIL TICARET VE SANA YI A.S ASELSAN ASKERI ELEKTRONIK SAN. VE TIC.A.S ASSAN DEMIR VE SAC SANAYII A.S BATICIM BATI ANADOLU CIMENTO SANAYII A.S * * BAYER TURK KIMYA SAN.LTD.STI BEKOTEKNIK SAN.A.S BERDAN TEKSTIL SAN.VE TIC. A.S BILKONT DIS TICARET VE TEKSTIL SANAYI ANONIM SIRKETI * * BIRKO BIRLESIK KOYUNLULAR MENS.TIC.SAN.A.S BIRLIK MENSUCAT TIC.VE SAN. ISL. A.S BMC SANAYI VE TICARET A.S BORUSAN BIRLESIK BORU FABRIKALARI ANONIM SIRKETI BOSSA TICARET VE SANAYI ISLET.T.A.S BRISA BRIDGESTONE SABANCI LASTIK SAN. VE TIC. A.S CAM ELYAF SAN.A.S CAK TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S CAYIROVA CAM SAN.A.S CEBITAS DEMIR CELIK ENDUSTRISI A.S CEMTAS CELIK MAKINA SANAYI VE TIC.A.S CIMSA CIMENTO SANAYI VE TICARET A.S COLAKOĞLU METALURJI A.S CUKUROVA SANAYI ISLETMELERI TAS DENIZLI BASMA VE BOYA SAN. A.S DEVA HOLDING A.S DILER DEMIR CELIK ENDUSTRI VE TICARET ANONIM SIRKETI DOKTAS DOKUMCULUK TIC.VE SAN. A.S ECZACIBASI-BAXTER HASTANE URUNLERI SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI EGE SERAMIK SANAYI VE TICARET A.S EGEPLAST EGE PLASTIK TICARET VE SANAYI A.S ERBAKIR ELEKTROLITIK BAKIR MAMULLERI A.S ERBOSAN ERCIYAS BORU SAN. VE TIC. A.S ETI GIDA SANAYI VE TICARET A.S GOLTAS-GOLLER BOLGESI CIMENTO SAN. VE TIC.A.S GORKEM GIYIM SAN VE TIC.A.S GUBRE FABRIKALARI T.A.S

17 GUNKOL GUNES ENERJISI VE KLIMA SAN.A.S HAYAT KIMYA SANAYI A.S HES HACILAR ELEKTRIK SAN. VE TIC. A.S ISKO TEKSTIL SAN. VE TIC. A.S IZMIR DEMIR CELIK SANAYI A.S IZOCAM TIC.VE SAN.A.S KAPTAN DEMIR CELIK END.VE TIC. A.S KARSU TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S KARTONSAN KARTON SAN.VE TIC. A.S KENT GIDA MADDELERI SAN.VE TIC A.S KIPAS-KAHRAMAN MARAS IPLIK PAM UK TIC. VE SAN. A.S. KORTEKS MENSUCAT SANAYI VE TIC. A.S. 58 LEVI STRAUSS ISTANBUL KONFEKSIYON SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI MAKO ELEKTRIK SAN.VE TIC.A.S MARSA KRAFT GENERAL FOODS SABA NCI GIDA SANAYI VE TIC. A.S MARSHALL BOYA VE VERNIK SAN. A.S MENSA MENSUCAT SAN. VE TIC. A.S MERCEDES-BENZ TURK ANONIM SIRKETI MUTLU AKU VE MALZEMELERI SAN. A.S NUH CIMENTO SANAYII AS OLMUKSA INTERNATIONAL PAPER-SABANCI AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S ORTA ANADOLU TIC. VE SAN. ISL. T.A.S OSMAN AKCA TARIM URUNLERI ITHA LAT-IHRACAT SAN. VE TIC. A.S OTOKAR OTOBUS KAROSERI SANAYII A.S OTO YOL SAN.A.S OYAK-RENAULT OTOMOBIL FABRIKALARI A.S OZBUCAK SANAYI VE TICARET A.S OZDILEK ALISVERIS MERKEZLERI VE TEKSTIL SANAYI A.S. PASABAHCE CAM SANAYII VE TICARET ANONIM SIRKETI PILSA PLASTIK SANAYII A.S PINAR ENTEGRE ET VE YEM SANAYI A.S ROCHE MUSTAHZARLARI SAN.A.S ROTOPAK MATBAACILIK AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S SARAY HALI A.S SARKUYSAN ELEKTROLITIK BAKIR SAN. VE TIC. A.S SODA SANAYI A.S SOKTAS PAMUK VE TARIM URUNLERI DEĞ.TIC.VE SAN.A.S SONMEZ FILAMENT IPLIK VE ELYAF SAN. A.S SONMEZ PAMUKLU SANAYII A.S SAHINLER MENSUCAT SANAYI VE TICARET A.S TAT KONSERVE SANAYII A.S TIRE KUTSAN OLUKLU MUKAVVA KU TU VE KAĞIT SAN. A.S TOFAS TURK OTOMOBIL FABRIKASI A.S TOROS GUBRE VE KIMYA ENDUSTRISI A.S TRAKYA CAM SANAYII A.S TURK DEMIR DOKUM FABRIKALARI ANONIM SIRKETI TURK PIRELLI LASTIKLERI A.S TURK TRAKTOR VE ZIRAAT MAKINELERI A.S

18 TURK TUBORG BIRA VE MALT SANA YII A.S UZEL MAKINA SAN.A.S UMRAN CELIK BORU SANAYII A.S VESTEL ELEKTRONIK SAN VE TIC A.S YAZICI DEMIR CELIK SAN. VE TIC. A.S YUNSA YUNLU SANAYI VE TICARET A.S * % 90 güvenlrlk sevyesnde brnc fark alındığında durağan hale gelmeyen serler gösermekedr. Uygulanan brm kök esler sonucunda KAPKUL sersnn 9., 5., 9. nolu kuruluşlar çn brnc farkları alındığında da durağan hale gelmedğ sapanmışır. Analzde kullanılan krk değerler aşağıdak gbdr. Brnc fark çn ADF ve PP es krk değerler % level % level % level Her br değşken çn belrlenen durağan olmayan kuruluşlar koenegrasyon analznn aynı dereceden durağan serler le yapılma koşulu nedenyle, panel brm kök ve panel koenegrasyon analz çn ver senden çıkarılmışır. Sonuç olarak analze 63 brnc dereceden durağan olan kuruluş verler le devam edlmşr. Analzn knc adımında belrlenen 63 kuruluşa a CAL, İHR, KAPKUL verlerne Levn- Ln-Chu panel brm kök es uygulanmışır. Elde edlen sonuçlar aşağıdak gbdr. Tablo 4. CAL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for CAL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > Tablo 4 de görüldüğü gb CAL sers çn elde edlen yüksek * ve P değer sernn durağan olmadığını gösermekedr. Tablo 5. DCAL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for D.CAL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > Tablo 5 den CAL sersnn brnc farkı alındığında durağan hale geldğ görülmekedr.

19 Tablo 6. IHR sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for İHR Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > IHR sersne uygulanmış olan Levn-Ln-Chu es sonucunda elde edlen yüksek * ve P değernden sernn durağan olmadığı kararına varılmışır. Tablo 7. DIHR sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for D.IHR Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > Tablo 7 de verlen Levn-Ln-Chu esnden harekele IHR değşkennn fark alınması halnde durağan hale geldğ dolayısıyla brnc dereceden durağan olduğu kararına varılmışır. Tablo 8. KAPKUL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu. Levn-Ln-Chu es for KAPKUL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > CAL ve IHR serlerndekne benzer olarak KAPKUL sersne uygulanmış olan Levn-Ln- Chu es sonucunda elde edlen yüksek * ve P değer nedenyle KAPKUL sersnn durağan olmadığı kararına varılmışır. Tablo 9. DKAPKUL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu. Levn-Ln-Chu es for D.KAPKUL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P >

20 Tablo 9 dan görülen sonuçlardan CAL sersnn brnc farkı alındığında durağan hale geldğ görülmekedr. CAL, İHR, KAPKUL verlerne Levn-Ln-Chu panel brm kök esnn yanı sıra Im- Pesaran-Shn panel brm kök es uygulanmışır. Tes sonuçları verlern düzey haller çn Tablo 0,, 4 de yer almakadır. Serlern brnc dereceden durağanlığının es çn yapılmış olan Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonuçları se Tablo, 3, 5 de yer almakadır. Tablo 0. CAL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned CAL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value CAL sersne uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen yüksek P değernden harekele sernn durağan olmadığı kararına varılmışır. Tablo. DCAL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned D.CAL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value CAL sersnn brnc farkına uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen değerler CAL sersnn brnc dereceden durağan olduğunu gösermekedr. Tablo. IHR sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned IHR Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value

21 IHR sersne uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen yüksek P değernden harekele sernn durağan olmadığı kararına varılmışır Tablo 3. DIHR sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned D.IHR Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value IHR sersnn brnc farkına uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen değerler IHR sersnn brnc dereceden durağan olduğunu gösermekedr. Tablo 4. KAPKUL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned KAPKUL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value KAPKUL sersne uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen yüksek P değernden harekele sernn durağan olmadığı kararına varılmışır Tablo 5. DKAPKUL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned D.KAPKUL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value KAPKUL sersnn brnc farkına uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen değerler KAPKUL sersnn brnc dereceden durağan olduğunu gösermekedr. Panel brm kök esler sonucunda brnc dereceden durağan olduğu kararına varılmış olan serler çn Pedron panel koenegrasyon es yapılmışır..

22 Tablo 6. Pedron Panel Koenegrasyon Tes Sonuçları panel v-sa = panel rho-sa = panel pp-sa = panel adf-sa = group rho-sa = group pp-sa = group adf-sa = Nsecs =, Tperods = 63, no. regressors = Pedron koenegrasyon es sonucunda serler arası uzun dönem lşknn olmadığı kararına varılmışır. Çalışan sayısının kuruluşların hraca ve kapase kullanım oranları le koenegre çıkmaması nedenyle Fully Modfed Leas Squares (FMOLS) ve Dynamc OLS (DOLS) uygulanmamışır. Sonuç Sonuç olarak Türkye nn büyük sanay kuruluşlarının shdam düzeyyle kapase kullanım oranları ve hraca düzeyler arasında pozf br lşk bulunması beklenmekedr. İhracaın arması, frmanın arz emes gereken ürün mkarını arırmasını gerekreceğnden kapase kullanımını, dolayısıyla çalışırdığı şgücü mkarını yükselecekr. Dğer yandan kapase kullanım oranıyla shdam düzey arasında k değşkenn doğası gereğ pozf br lşk olduğu düşünülmekedr. Bu çalışmada Türkye çn orjnal serlern bulunmaması nedenyle kapase kullanım oranları İSO arafından yayınlanan çalışmadak dğer serlerden yararlanılarak hesaplanmışır. Yukarıda açıklanan bu yöneme göre kş başına düşen sermaye mkarının düşmes kapase kullanım oranının armasına şare emekedr. Bu da sermaye sokunun düşmes ya da çalışan şç sayısının armasıyla mümkündür. Ancak Tablo 6 da yer alan Panel koenegrason es sonucunda da görüldüğü gb uzun dönem lşks mevcu değldr. Bu sonuç k şeklde yorumlanablr: Brncs, hracaak arışın ç pazara yönelk arzda kısınıya gdlerek karşılandığı, kncs se aran hracaan kaynaklanan şgücü hyacı arışının, halen shdam edlmeke olan şgücünün çalışma süresnn ya da yoğunluğunun arırılması yoluyla karşılandığıdır.

23 Kaynakça Akgül, I., Geleneksel Zaman Sers Yönemler, Der Yayınları, İsanbul, 003 Akgül, I., Zaman Serler Analz ve ARIMA Modeller, Der Yayınları, İsanbul, 003 Aykaç, E., Snyalleme Varsayımı Alında Ekn Ücre Hpoeznn Analz, Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez, Danışman: Prof. Dr. Işıl Akgül, Ekonomer Anablm Dalı, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüü, 003. Balag, B. H. ve Kao, C., Nonsaonary Panels, Conegraon n Panels and Dynamc Panels: a Survey, CPR Workng Paper Seres No. 6, 000 Dckey, D. A. ve Fuller, W. A. (979), Dsrbuon of he Esmaors for Auoregressve Tme Serres Wh a Un Roo., Journal of he Amercan Sascal Assocaon, 74, sf Drne, I, ve Raul, C., Does he Balassa-Samuelson Hypohess Hold for Asan Counres? An Emprcal Analyss Usng Panel Daa Conegraon Tess, Wllam Davndson Insue workng paper, no.504, 00 Gencel, M., Ekonomerde İsask İlkeler, Flz Kabev, İsanbul, 00 Hadr, K., Tesng for Saonary n Heerogeneous Panel Daa, Economercs Journal, c.3, 000 Im, K., Pesaran, M., ve Y. Shn, Tesng for Un Roos n Heerogeneous Panels, Mmeo, Deparmen of Appled Economcs, Unversy of Cambrdge, 997 ISO, 500 Büyük Sanay Kuruluşu Anke, İsanbul, 00 ISO, 500 Büyük Sanay Kuruluşu Anke, İsanbul, 004 Levn, A., Ln. C.-F. ve C-S. Chu, Un roo ess n panel daa: Asympoc and Fne Sample Properes. Journal of Economercs c.08, 00 Pedron, P., CrcalValues For Conegrang Tess n Heerogeneous Panels wh Mulple Regressors, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, v 6 specal ssue, 999 Pedron, P., Fully-Modfed OLS for Heerogeneous Conegraed Panels, Advances n Economercs, v5, ss.93-30, 000 Pedron, P., Panel Conegraon: Asympoc and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o The PPP Hypohess, Workng paper n Economcs, Indana Unversy, 995 Pedron, P., Panel Conegraon: Asympocs and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o he PPP Hypohess. Workng paper, Deparmen of Economcs, No , Indana Unversy, 997

24 Phllps, P. C. B. Tme Seres Regresson Wh a Un Roo,Economerca, 55, pp Phllps, P. C. B., Perron, P., Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf , 988 Sunal, S., 500 Büyük Sanay Kuruluşunun Panel Ver Yönemyle Analz, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Ekonomer Anablm Dalı, yüksek lsans ez, İsanbul, 003