DAL MEḤMED ÇELEBĪ Āṣafī (ö veya 1598)

Transkript

1 DALMEḤMEDÇELEBĪ Āṣafī (ö.1597veya1598) HAYATI DalrumuzuileberaberPas aveçelebīünvanlarınıdataşıyanm.ç.öncelikleāṣafī mahlası ile tanınır ve bunu Sȩcāʿatnāme de sıkça kullanır. Çok yönlü bir birikime sahipolanm.ç. ninkullandığıāṣafīmahlasıbürokratlığı,pas aünvanıaskerigörevleri,çelebīlakabıisemevleviliğeintisabıileilgiliolmalıdır.dalrumuzudameḥmedisimlidiğerkatiplerdenayırtetmeküzerekullanılmısţır. 1 TopkapıSarayıRevan KösķüKütüphanesinüshasındabulunanOqçuzādeDefterdārMeḥmedPas aibaresine istinadenm.ç. yedeğinenöncekiçalıs malardamüellifinoqçuzādelerdenolduğuvurgulanmısşada, 2 AbdülkadirÖzcanM.Ç. ninoqçuzādelerlebağlantısıolmadığınıispatetmisţir yüzyıltarihçilerindenMuṣtafāʿĀlī(ö.1008/1600),M.Ç. ninsiroz- da(serez)doğduğunuveistanbul dalalamuṣṭafāpas a nın(ö.988/1580)maiyetindeyetisţiğinikaydeder. 4 YüzyılınilkyarısındadünyayagelmişolanM.Ç. ninailesi hakkındafazlabilgibulunmamaklaberaberḥasançelebī(ö.1012/1064)onui.süleymān ın( / )bölükhalkınamensupsadıkkullarındanbiriolaraktanımlar. 5 Kardes inindeüstrütbelibiraskerolaraks arkseferinekatılması, 6 ayrıcakendisininmeslekhayatınadivankatipliğiylebasļamasım.ç. ninsarayçevresindenolduğunuveyaburayayakınolupiyibireğitimaldığınıgöstermektedir. M.Ç. 985/1577 yılı sonlarında Safavi Īrān a savas ilan edilmesi ile birlikte Lala Muṣṭafā Pas a nın (ö. 988/1580) himayesinde sefer katibi olarak hizmete girmisţir. 7 Qafqasya nınfethindensonra,ramazan986/kasım1578tarihindes irvānserdarlığınatayinedilenözdemiroġlıʿos mānpas a nın(ö.993/1585)tezkereciliğinegetirilmis veyenikurulans irvāneyaletinintahririsļemleriniyapmısţır(986/1578) /1579 yılı sonunda Qafqasya da Osmanlı yönetimine yönelik Safavi baskısının artmasıyla birlikteosmanlıbirliklerinindemirqapu ya(darband)çekilmesindeönemligörevler üstlenmisţir.bundansonrakiüçyılboyuncabirosmanlıbürokratındanziyadebiraskergibiʿos mānpas a nınemrialtındaçalıs anm.ç.bupas anıntekrars irvān ıelegeçirmeçabalarıçerçevesindesȩmāhīkus atmasınaveqırımkuvvetleriyleberabergence akınına (987/1580) katılmıs, / kıs ında ise yine ʿOs mān Pas a tarafındanbirmiktaraskerleqabalakalesininzaptıvetahkimiilegörevlendirilmisţir. 9 AncakkaleninSafaviler inelinegeçmesiylebirliktem.ç.deesirdüs müsţür. 10 M.Ç. Tebrīz de ve Iṣfahān da geçirdiği esirlik hayatı süresince ilmine hürmeten kendisinesaygıduyulduğunu,ancakīrānlısorguheyetininosmanlılarileilgilisorularınaistenencevaplarıvermemesiüzerinealamūtkalesinegönderildiğinibelirtir. 11 Yaklas ıkikiyılalamūt takalanm.ç / yıllarıarasındagerçeklesţirilen S irvān seferlerine katılmıs olan eski dostu ve kader arkadas ı Ġāzī Girāy ın (ö. 1016/1607) yardımları ile kale hapsinden kurtularak 992/1584 senesinde Iṣfahān a gönderilmisţir. 12 BirsüreburadakalanM.Ç.Safavidevletininiçsorunlarındanfay- 1

2 dalanarakönces īrāz a,oradandadenizyoluilebaṣra yakaçmayıbas armıs venihayetbaġdādvediyārbekir(diyarbakır)yoluylabuesnadatebrīzseferineçıkmıs bulunaneskihamisiözdemiroġlıʿos mānpas a nınkarargahınınbulunduğuerz urūm a gelmisţir /1585 yılında ʿOs mān Pas a nın Tebrīz seferine katılmıs olan M.Ç., İbrāhīm Çavuş un(ö. 998/1590 dan sonra) yanı sıra sefer müverrihi olarak hizmet etmis olmalıdır. Bununla beraber Özdemiroġlu ʿOs mān Pas a nın sefer esnasında hasta düs mesiüzerineġāzīgirāyilebirliktecıġalazādesinānpas a ya(ö.1014/1605)yardımcı olarak verilen M.Ç. Tebrīz in fethinden sonra muhtemelen hamisi Özdemiroġlu ʿOs mān Pas a nın himmeti ile dokuzyüz bin akçelik hasla Kefe (Theodosia) beylerbeyliğine, ardından da S irvān beylerbeyliğine atanmısţır. 14 Daha sonra Ferhād Pas a nın(ö.1004/1595)bugörevlerebasķalarınıgetirmesiüzerineaynıyılḥalebbeylerbeyliğineatanmıs,bugörevdenalındıktan 15 kısabirsüresonrada995/1587yılında Istanbul a gelmisţir. M.Ç. Sȩcāʿatnāme yi muhtemelen bu esnada kaleme almıs olmalıdır. Bundan sonraki hayatını Istanbul da geçiren M.Ç. Zilkade 998/Eylül 1590 tarihinde bas tezkerecilikten reisülküttaplığa tayin edildiyse de bir yıl sonra bu görevdenalınarakcemaziyülevvel1001/s ubat-mart1593aylarındabüyüktezkereciliğe getirildi.2receb1001/4nisan1593tarihindetekrarreisülküttapolduisedeüçay sonraazledildi. 16 M.Ç.MeḥmedSüreyyā nıntespitinegöre1006/ yılındavefatetmisţir.meḥmeds āhefendi(ö.?,17.yy.ilkyarısı)onunoğludur. 17 ESERLERİ 1Sȩcāʿatnāme M.Ç. bu manzum tarihinde Zilkade 993/Ekim 1585 tarihinde Tebrīz seferi esnasındavefatedenhamisisadrazamözdemiroġlıʿos mānpas a nınhayatınımenkıbevi bir sȩkilde anlatmısţır. Serdarın / seneleri arasındaki hayatını muhtasar bir sȩkilde isļeyen M.Ç., pas anın S irvān ve Daġıstān daki muharebelerinden, QırımHanıMeḥmedGirāy(ö.992/1584)ileyaptığımücadeledenveTebrīzseferindenisedetaylıolarakbahsetmisţir.YeryerĠāzīGirāy ınvekendisininbuesnadaki faaliyetlerindendebahsedenyazareseriningiris kısmındaʿos mānpas a nınsavasļardaki cesaretini anlatan otuz kırk cüzden olus an bir eseri Firdevsī nin (ö. 411/1020) Sȩhnāme sitarzındayazmayıamaçladığınıifadeeder.eserinhercüzüfarklıbirkonuyuelealır.eserininiii.murād ın( / )tes vikiylenazmolunduğunu kaydedenm.ç.eseringiris kısmınınesir,gerikalanınımesnevitarzındayazmısţır. 18 Hatimede 994/1586 olarak verilen yazılıs tarihinin giris kısmında 995/1587 olarak nazımhalindedüs ülmesidibacebölümününbiryılsonrayazıldığınıgösterir. M.Ç. eserini sanatlı bir üslupla yazdığını ifade ederse de, benzeri eserlerden meselaṣubḥī nin(ö.1008/1600)sȩhnāme sindekullandığıdillekars ılasţırıldığızaman, Sȩcāʿatnāme nin daha sade bir Osmanlıca ile yazıldığı anlas ılır. Eserde anlatılan olaylarınçoğuyazarınkis iselgözlemlerinedayanır.ʿos mānpas a nınhayatının986/ 1578 senesine kadarki kısmına dair genel tezkere kitaplarında bulunmayan bilgileri içerirvedoğuseferlerinidetaylarıylaanlatır. 2

3 İçindekiler(IstanbulÜniversitesiKütüphanesi,TY6043 egöre): Giris (2a-12b);ÇıldırileQoyunGeçidimuharebeleriveordununS irvān aulas ması(12b-25a);lala MuṣṭafāPas akomutasındakiordununerz urūm adönmesiveʿos mānpas a nıns irvān davezaretünvanıilekalması(25a-32b);ʿos mānpas a nınbeylerbeyiolarakḥabes istān,yemen,baṣra,baġdādve Diyārbekir deki hizmetleri(32b-39b); ʿOs mān Pas a nın S irvān da Safavi kuvvetleri ile mücadeleleri (39b-79a);OsmanlıkuvvetlerininDemirqapu yaçekilmesiveburayıüshalinegetirmeleri(79a-97b); ʿOs mānpas a nınqırımkuvvetleriileberabers irvān ıtekrarelegeçirmesi(97b-110b);osmanlıkuv- vetlerinins irvān dakisavasļarı(110b-140a);ġāzīgirāyvem.ç. ninsafaviler eesirdüs meleri(140a- 161b);İmāmQūlımuharebesi(161b-182b);ʿOs mānpas a nınkefe yedönmesivebuesnadavukubulan muharebeler (182b-199a); Qırım Hanı Meḥmed Girāy ın tahttan indirilmesi (199a-225a); Istanbul adönüs vevezir-iazamlıkmakamınageçis (225a-232a);Tebrīzseferindenöncevukubulanhadiseler(232a-237a);Tebrīzseferi(237a-245b);M.Ç. ninīrān dankaçıs ı(245b-263b);tebrīz infethiesnasında beylerbeylerin mücadeleleri (263b-281b); ʿOs mān Pas a nın vefatı (281b- 286b); Hatime (286a-289b). Sȩcāʿatnāme ningünümüzekadargelenikinüshasındanistanbulüniversitesikütüphanesi ndebulunanıçoksüslüolupgüzelbirnesihleyazılmısţır.yazareserde88 minyatürolduğunubelirtir. 19 Bunüshadaise77minyatürvardır.53a-bminyatüryapılmak üzere bos bırakılmıs, diğer bazı minyatürler de muhtemelen tahrif olmusţur. BuminyatürlerdenbazılarınınTa rīḫ-iʿos mānīencümenimecmūʿası ndatıpkıbasımınıyapmıs olanmeḥmedʿārifburesimlerin15.yüzyılosmanlıminyatürsanatının örneklerinden olduğunu tespit ettikten sonra, minyatürlerde savas a katılan ve daha sonrasaraydahizmetedenīrānlıbirsanatkarındakatkısıbulunduğunubelirtir. 20 Buna kanıt olarak da kitabın bas ile son taraflarında bulunan resimler arasındaki renk farklılığınıgösterir. Kitabın dibacesinden III. Murād için yazılarak takdim olduğu anlas ılır. Kitabın sultanaarzedilis inigösterenbirminyatürbütünbirsayfayayerlesţirilmisţir(9b).bu nüshanınilksayfasındabulunanüçmühürdenilkinesihleyazılmıs SelīmbinMuṣṭafā Ḫān tuğrası, ikincisi ise talik hattla yazılmıs olan Selīm bin Muṣṭafā Ḫān [1]197 ibaresidir.üçüncümühüriseyineiii.selīm e( / )aittir.iii.murād a sunulmakla beraber Sȩcāʿatnāme nin bu nüshasının II. ʿAbdülḥamīd döneminde( / )yıldızsarayı natas ındığıvedahasonraistanbulüniversitesikütüphanesi nedevredildiğianlas ılmaktadır. Topkapı Sarayı Revan Kösķü nüshasının ise ʿAlī bin Yūsuf tarafından 995 Cemaziyülevvel inin/1587 Nisan ının basļarında istinsah edildiği anlas ılmaktadır. 21 İlk varaktaokunamayanikituğrabulunmaktadır.ayrıcasonradanyazıldığıanlas ılanve dahasonramüellifininkarıs masınanedenolacakolan Hāz ākitāb-ısȩcāʿatnāmeezte lifāt-ımerḥūmqocadefterdārmeḥmedpas araḥmatullāhialayhsene995 ibaresidüs ülmüsţür.ayrıcaburada1187/1773tarihivemuṣṭafāqapudanadlıbirs ahsın ismiyazılıdırkibudazamaniçindetahripolanbirçoksayfanınnüshanınsahibiolan mezkurzattarafındanbutarihdetamamlandığınadelalettir.sözkonusuyerlerinfarklı birelyazısıiletekrardikkatsizbirsȩkildeyazılmasıbunuteyitetmektedir.ʿos mān Pas a nınqafqasya danqırım adönerkenruslarlayapmıs olduğumuharebebunüshanıngiris kısmınakaydedilmisţir. 22 IstanbulÜniversitesinüshasındanfarklıolarak 3

4 bir çok atlamalar ve tekrarlar içeren bu nüshanın bazı sayfalarında minyatürler için bos yerbırakılmısţır. BİBLİYOGRAFYA Yazmalar:(1)Istanbul,IstanbulÜniversitesiKütüphanesi,TY6043;2a-289b,15 satır,nesih.(2)istanbul,topkapısarayımüzesikütüphanesi,revan1301;2a-240b, 15satır,nesih(F.E.Karatay.TopkapıSarayıMüzesiTürkçeYazmalarKataloğu(Istanbul,1961),c.1,145). Edisyonlar:(1) Abdülkadir Özcan. Şecâʿatnâme(Istanbul 2006)[Giris ve renkli tıpkıbasım]. GenelKaynakça Taʿlīqīzāde Meḥmed bin Meḥmed. Tebrīziyye. Istanbul Topkapı Sarayı Kütüphanesi,Revan1299,52b.RāḥimizādeİbrāhīmÇavus.Ġonca-ıBāġ-ıMurād.Istanbul ÜniversitesiKütüphanesi,Istanbul,TY2372,74b-75a.ʿAbdurraḥmānSȩref. Özdemiroġlı ʿOs mān Pas a. Ta rīḫ-i ʿOs mānī Encümeni Mecmūʿası, IV/24(1332/1914), Meḥmed ʿĀrif. Özdemiroġlı ʿOs mān Pas a Maqālesine Z eyl: Sȩcāʿatnāme. Ta rīḫ-i ʿOs mānī Encümeni Mecmūʿası, V/26(1332/1914), İsmail H.Ertaylan.GaziGirayHanHayatıveEserleri(Istanbul1958),21-22.İ.H.Danis mend.izahlıosmanlıtarihikronolojisi(ankara,1961),c.3,60-90.franzbabinger. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. Çev. C. Üçok(Ankara, 1982), 130. Joseph v. Hammer-Purgstall.OsmanlıDevletiTarihi.Çev.M.Ata(Istanbul,1985),c.7, Kınalızade Hasan Çelebi. Tezkiretü s -S uʿara. Haz. İbrahim Kutluk (Ankara, 1989), c. 1, 165. Selaniki Mustafa. Tarih-i Selaniki. Haz. Mehmed İps irli(istanbul, 1989),c.1,181.FahrettinKırzıoğlu.KafkasellerininFethi(Ankara,1993),283.Bekir Kütükoğlu. Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri (Istanbul, 1993), 161. Meḥmed Süreyyā.Sicill-iOsmani(Istanbul,1997),148.CornellH.Fleischer.TarihçiMustafa Âlî:BirOsmanlıAydınveBürokratı.Çev.AylaOrtaç(Istanbul,1996),83.H.Mustafa Eravcı. Gelibolulu Mustafa ʿĀlī s Nuṣret-nāme. Doktora Tezi (Edinburgh Üniversitesi, 1998), Gelibolulu Mustafa Âli. Künhü l-ahbar. Haz. Faris Çerçi (Kayseri, 2000). Yücel Öztürk. Osmanlı Hakimiyetinde Kefe, (Ankara, 2000), AbdülkadirÖzcan,Şecâʿatnâme(Istanbul2006),XIII. 2 ʿAbdurraḥmān Sȩref, Özdemiroġlı ʿOs mān Pas a, Ta rīḫ-i ʿOs mānī Encümeni Mecmūʿası, IV/24 (1332/1914),1331;FranzBabinger,OsmanlıTarihYazarlarıveEserleri(Ankara1992),131;Mustafa Eravcı, DalMeḥmedÇelebī, HistoriansoftheOttomanEmpire, ubat2006). 3 Özcan,Şecâʿatnâme,XIII. 4 GeliboluluMustafaÂli,Künhü l-ahbar,haz.farisçerçi(kayseri,2000),c.2, KınalızadeHasanÇelebi,Tezkiretü ş-şuara,haz.i.kutluk(ankara,1989),c.1,165. 4

5 6 M.Ç.eserindeadınıvermediğikardeşininʿOs mānpaşa nınistanbul adönerkenrushaydutlarıile yapılan mücadele esnasında üçüncü gün şehit olduğunu kaydeder, cf. Sȩcāʿatnāme, Istanbul ÜniversitesiKütüphanesi,TY6043,189a. 7 H.MustafaEravcı,GeliboluluMustafaʿĀlī snuṣret-nāme,doktoratezi(edinburghüniversitesi, 1998), İ.H.Danis mend,izahlıosmanlıtarihikronolojisi(ankara,1961),c.3,62;ʿabdurraḥmānsȩref, ÖzdemiroġlıʿOs mānpas a, Ta rīḫ-iʿos mānīencümenimecmūʿası,iv/22(1331/1913), BekirKütükoğlu,Osmanlı-İranSiyâsîMünâsebetleri(Istanbul,1993), Sȩcāʿatnāme,153a-155a. 11 Sȩcāʿatnāme,188b. 12 Safaviler992/1584yılındaQırımHanıSaʿadetGirāy ınmerkeziyönetimekars ıbasļattığıisyanbağlamında Osmanlılara kars ı Daġıstānlıların desteğini alabilmek için Ġāzī Girāy ı devlet hizmetine almısļardır.buesnadaġāzīgirāyiles ahınoğluḥamzamīrzāarasındaolus andostluksayesindeġāzī Girāy eski dostu M.Ç. nin Alamūt kalesinden kurtulmasını sağlamısţır. Bk. Rāḥimizāde İbrāhīm Çavus,Ġonca-ıBāġ-ıMurād,IstanbulÜniversitesiKütüphanesi,Istanbul,TY2372,74b-75b;İskender Müns ī, Ta rīḫ-i ʿĀlamārā-yı ʿAbbāsī(History of Shah ʿAbbas the Great), çev. M. Savory(Boulder, CO,1978), BekirKütükoğlu,a.g.e.,151;ʿAbdurraḥmānSȩref, ÖzdemiroġlıʿOs mānpas a, Ta rīḫ-iʿos mānī EncümeniMecmūʿası,IV/24(1332/1914), M.Ç. nin Kefe de beylerbeylik yaptığ ına dair bazı eserlerde (İsmail H. Ertaylan, Gazi Giray Han Hayatı ve Eserleri (Istanbul 1958), 21-22; C. Fleischer, Tarihçi Mustafa Âlî (Istanbul, 1996), 83; Yücel Öztürk, Osmanlı Hakimiyetinde Kefe (Ankara, 2000), 152) bilgiler var ise de bu değerlendirmelerinyanlışolduğunuabdülkadirözcantespitetmisţir.krs.özcan,şecâʿatnâme,xxv- IX).Ayrıcabukonuileilgilibölümiçinbk.Sȩcāʿatnāme,285a-287b 15 TaʿlīqīzādeMeḥmedbinMeḥmed,Tebrīziyye,IstanbulTopkapıSarayıKütüphanesi,Revan1299, 52b. 16 Özcan,Şecâʿatnâme,XII-XXIX;SelanikiMustafa,Tarih-iSelaniki,haz.M.İpşirli(Istanbul,1989), MehmedSüreyya,Sicil-iOsmânî(Istanbul,1996),c.3, Sȩcāʿatnāme,3a. 19 Sȩcāʿatnāme,4a. 20 MeḥmedʿĀrif, ÖzdemiroġlıʿOs mānpas amaqālesinez eyl:sȩcāʿatnāme, Ta rīḫ-iʿos mānīencümenimecmūʿası,v/26(1332/1914), Sȩcāʿatnāme,290a 22 Sȩcāʿatnāme,20b-21b. MustafaERAVCI Eylül2008 (İlksürümS ubat2006) 5