T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI EKONOMİK KRİZLER AÇISINDAN KÜRESELLEŞME SÜRECİNİN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİNE ETKİLERİ VE TÜRKİYE ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Özlem YÜREKLİ Danõşman Yrd. Doç. Dr. Mevlüt KARABIÇAK ISPARTA 2004

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i KISALTMALAR... iv TABLOLAR... v ÖZET... vi ABSTRACT...vii BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Çalõşmanõn Konusu Çalõşmanõn Önemi Çalõşmanõn Amacõ Çalõşmanõn İçeriği... 4 İKİNCİ BÖLÜM KÜRESELLEŞME KAVRAMI Tanõm ve Kavramsal Çerçeve Küreselleşme Olgusunun Ortaya Çõkõşõ ve Gelişim Süreci Küreselleşmeyi Hazõrlayan Faktörler Teknolojik Gelişmeler Politik Gelişmeler Ekonomik Gelişmeler Dõş Ticarette Serbestleşme Sermaye Hareketlerinde Serbestleşme İş Gücü Piyasalarõnõn Serbestleşmesi Küreselleşmeni İş Gücü Piyasalarõna ve Çalõşma Düzenine Etkisi İşgücünün Küreselleşmesi Küreselleşmenin Olumlu ve Olumsuz Yönleri Küreselleşmenin Olumlu Yansõmalarõ Küreselleşmenin Olumsuz Yansõmalarõ Elde Edilen Gelirin Paylaşõmõ Açõsõndan İstihdam Olanaklarõ Açõsõndan Piyasalarda Oluşan Güvensizlik Açõsõndan Politikalarõn Geçersizliği Açõsõndan Para Politikalarõ Açõsõndan: Maliye Politikasõ Açõsõndan: Küreselleşmeye Yönelik Yaklaşõmlar İktisadi Küreselleşme ve Çeşitleri Finans Piyasalarõ Açõsõndan Küreselleşme Kõsa Vadeli Sermaye Hareketleri Doğrudan Yabancõ Yatõrõmlar Üretim Piyasalarõ Açõsõndan Küreselleşme Çok Uluslu Şirketler Uluslararasõ Ticaret Aşõrõ Kaynak Tüketiminin Yol Açtõğõ Sorunlar i

3 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KRİZ KAVRAMI VE KÜRESEL NİTELİKLİ EKONOMİK KRİZLER Ekonomik Kriz Krizin Kavramsal Çerçevesi ve Nedenleri Ekonomik Kriz Türleri Para Krizleri Bankacõlõk ve Finansal Alandaki Krizler İç ve Dõş Borç Krizi Siyasal Sistemden ve Sosyo-Ekonomik Yapõdan Kaynaklanan Krizler Küresel Nitelikli Ekonomik Krizler ve Sonuçlarõ Latin Amerika Krizi Latin Amerika Ülkelerinin Genel Görünümü Kriz Dönemi Krizin Odağõnda Olan Ülkeler Meksika Brezilya Arjantin Asya Krizi Asya Krizinin Nedenleri ve Gelişim Süreci Krizden En Çok Etkilenen Ülkeler Tayland Endonezya Güney Kore Malezya Çin in Konumu Asya Krizinin Sonuçlarõ Rusya Krizi Rusya Krizinin Nedenleri ve Gelişim Süreci Rusya Krizinin Sonuçlarõ Küresel Krizlerin Türkiye Ekonomisine Etkileri Asya Krizinin Etkileri Rusya Krizinin Etkileri DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ORTAYA ÇIKAN EKONOMİK KRİZLER VE BU KRİZLERDE KÜRESELLEŞMENİN ROLÜ Türkiye Ekonomisinin Küreselleşme Sürecine Entegrasyonu Sorunu Öncesi Dönemdeki Gelişmeler Türkiye nin Kuruluş Yõllarõ Dünya Ekonomik Bunalõmõ ve Türkiye ye Etkileri Krizi Sonrasõ Türkiye Ekonomisi Sonrasõ Dönem Ocak Kararlarõ Ocak Kararlarõnõn Hedefleri Ocak Kararlarõ Sonrasõ Gelişmeler Nisan Kararlarõ ii

4 İstikrar Programõ Yapõsal Düzenlemeler Nisan Kararlarõ Sonrasõ Gelişmeler Yõlõ Enflasyonu Düşürme Programõ Programõn Hedefleri Programõn Zayõf Yönleri Programõn Uygulanmasõ Ve Kasõm 2000 Krizi: Şubat 2001 Krizi: Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ: Sonuç ve Öneriler KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ iii

5 KISALTMALAR AB BDT ÇHC ÇUŞ DİBS ERM FEB GATT GATS GB GSMH GSYİH HDR ILO IMF IMKB ITO KKBG KVSH SSCB TBMM TCMB TMSF TEFE TÜFE UN UNDP WB WTO : Avrupa Birliği : Bağõmsõz Devletler Topluluğu : Çin Halk Cumhuriyeti : Çok Uluslu Şirketler : Devlet İç Borçlanma Senetleri : Avrupa Döviz Kuru Mekanizmasõ : Amerika Merkez Bankasõ : Gümrük Tarifeleri ve Genel Ticaret Anlaşmasõ : Hizmet Ticareti Genel Anlaşmasõ : Gümrük Birliği : Gayri Safi Milli Hasõla : Gayri Safi Yurt İçi Hasõla : İnsani Kalkõnma Raporu : Uluslararasõ Çalõşma Örgütü : Uluslararasõ Para fonu : İstanbul Menkul Kõymetler Borsasõ : Uluslararasõ Ticaret Örgütü : Kamu Kesimi Borçlanma Gereği : Kõsa Vadeli Sermaye Hareketleri : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasõ : Tasarruf Mevduatõ Sigorta Fonu : Toptan Eşya Fiyat Endeksi : Tüketici Fiyat Endeksi : Birleşmiş Milletler : Birleşmiş Milletler Kalkõnma Programõ : Dünya Bankasõ : Dünya Ticaret Örgütü iv

6 TABLOLAR Tablo 1: Küresel Sermaye Hareketleri Tablo 2: Dünya Nüfusunun Gelir Gruplarõ Açõsõndan Dağõlõmõ Tablo 3: GSYİH nõn Sektörler İtibariyle Ortalama Büyüme Oranlarõ Tablo 4: Dünyanõn En Büyük On Çok Uluslu Şirketi Tablo 5: Gelişmekte Olan Ülkelerin En Büyük On Çok Uluslu Şirketi Tablo 6: Dünyada Üretim ve Dõş Ticaret Hacmindeki Yõllõk Yüzde Değişmeler Tablo 7: Arjantin in Ekonomik Göstergeleri Tablo 8: Bazõ Doğu Asya Ülkelerinin Büyüme Hõzlarõ Tablo 9: Asya da Özel Sektöre Açõklan Banka Kredileri Tablo 10: Asya Ülkelerinin Cari İşlemler Açõklarõ Tablo 11: Rusya nõn Dõş Borç Servisi Tablo 12: İMKB da Gerçekleştirilen Hisse Senedi İşlemleri ve Döviz Rezervlerindeki Hareketler Tablo 13: Türkiye- Rusya Ticari İlişkileri Tablo 14: Türkiye nin Dõş Ticaret Dengesi Tablo 15: Türkiye nin Dõş Borç Stokunun Yõllar İtibariyle Seyri Tablo 16: 12 Aylõk TÜFE ve TEFE Oranlarõ Tablo 17: Türkiye ye Yönelik Net Sermaye Akõmlarõ Tablo 18: Merkez Bankasõnõn Haftalõk Döviz Rezervi v

7 ÖZET Dünya ekonomisi yeni bin yõlõ uzun süredir içinden çõkamadõğõ bir durgunlukla karşõlamõştõr. Geride kalan bin yõlõn son yõllarõna birbirini takip eden krizler damgasõnõ vurmuştur lõ yõllarõn başlarõnda sosyalist bloğun çöküşü bir taraftan kapitalist sistemin zaferini diğer taraftan da globalizasyon sürecinin alternatifsizliğini ve bu süreçten geri dönüşüm imkansõzlõğõnõ ilan etmiştir. Ancak çok geçmeden küreselleşme sürecinin parlayan yõldõzlarõ olan Doğu Asya ülkelerinde baş gösteren kriz yine bu süreç nedeniyle tüm dünyayõ etkilemiş ve global bir krize dönüşmüştür. Bu krizleri Rusya, Latin Amerika (özellikle Arjantin) ve Türkiye krizleri izlemiştir. Kriz yaşanan ülkelerin hepsinde de IMF yönlendirmeli politikalarõn uygulanmasõ bu kurumun ciddi eleştirilere maruz kalmasõna neden olmuştur. Bu doğrultuda Türkiye de yaşanan Kasõm 2000 ve Şubat 2001 krizlerinin 2000 yõlõnda uygulamaya konulan IMF tarafõndan hazõrlanan Enflasyonu Düşürme Programõnõn eksikliklerinden kaynaklandõğõ savunulmaktadõr. Bu program Merkez Bankasõnõn etkin bir para politikasõ uygulama yeteneğini sõnõrlandõrmõş ve piyasadaki likidite oluşturma mekanizmasõnõ tamamen uluslararasõ sermaye akõmlarõnõn girişine terk etmiştir. Sonuçta piyasalar spekülatif sermaye akõmlarõna karşõ savunmasõz kalmõş ve küçük bir gerginlikten bile nem kapan sermaye hareketlerinin çok kõsa sürede ülkeyi terk etmesi iki ağõr kriz yaşanmasõna neden olmuştur. Günümüzde de pek çok olumlu gelişmeye rağmen bazõ alanlardaki yetersizlikler hâlâ aşõlamamõştõr. İç ve dõş borçlar artmaya devam etmektedir. İhracatta elde edilen önemli artõşla birlikte cari işlemler açõğõ büyümektedir. Bankacõlõk sistemi istenilen etkinliğe kavuşturulamamõştõr. IMKB da günlük işlem hacmi çok düşüktür. Yeni krizlere yol açõlmamasõ için mali ve parasal politikalarõn birbiriyle uyumlu olmasõ, ekonomik birimlerce yanlõş anlaşõlmalara yol açacak ve ülkeyi kriz ortamõna sokacak çelişkili açõklamalardan süratle vazgeçilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: kriz, küreselleşme, gelişmekte olan ülkeler vi

8 ABSTRACT The world economy has welcomed the new millennium by a stagnation which it has not been able to accomplish. Consecutive crises have made their mark over the last years of the past millennium. Collapse of the socialist block at the beginning of the 1990s has proclaimed on one hand the triumph of the capitalist system, and on the other hand, that there is not an alternative for the process of globalization and also the preclusion of giving up this process. Nevertheless, shortly after, the crises arising at the rising stars of the globalization process, namely the East Asian countries, again has influenced the whole world, and has turned into a global crisis. These crises have been pursued by the crises in Russia, South America (especially Argentina) and Turkey. Due to application of IMF oriented politics at all those countries encountering the crisis, it has caused that, that institution to be severely criticized. It has been defended that, the shortcomings of the Inflation Reducing Program that was prepared and put into practice by IMF in the year of 2000 have caused the November 2000 and February 2001 crises experimented within this framework. This program has restricted the capability of executing an effective monetary policy, and the liquidity constituting mechanism entirely has been left to the entering of the international capital movements. Consequently, the markets have been left defenseless against the speculative capital movements, and the capital movements that become susceptible even in case of a slightest movement have left the country causing to confrontation of two major crises. Today despite of many positive developments, some of the inadequacies have not yet been passed over. The internal and external debts continue to increase. Along with the important increases achieved in the field of exportation, also current accounts deficit expands. The banking system does not have the desired effectiveness. The daily transaction volume at Istanbul Stock Exchange is very low. In order to avoid new crises, fiscal and monetary policies must be concordant with each other, and some inconsistent statements which might lead the country to new crises mediums must be relinquished. Key Words: crisis, globalization, developing, country vii

9 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Çalõşmanõn Konusu 20. yüz yõlõn sonlarõna doğru dünyadaki ekonomik ve siyasi dengelerde bazõ değişimler yaşanmaya başlanmõş ve böylece dünya yeniden yapõlanma sürecine girmiştir li yõllarõn başlamasõyla birlikte dünya ekonomisinin göstergeleri de bozulmaya başlamõştõr. Şöyle ki işsizlik ve enflasyon oranlarõ artarken, büyüme ve verimlilik oranlarõnda önemli düşüşler yaşanmaya başlanmõştõr. Büyüme oranlarõnda düşüş ve işsizlik oranlarõnda artõş yaşanan bir ortamda aynõ zamanda fiyatlar genel düzeyinin de artõş göstermesi o ana kadar iktisat literatüründe yeri olmayan bir olgudur ve yaşanan bu yeni süreç stagflasyon olarak adlandõrõlmõştõr. Dünya ekonomisinde ortaya çõkan bu genel ekonomik krize karşõ uygulanan keynesyen ekonomi politikalarõnõn krizi çözmekte başarõsõz kalmasõ, ekonomi politikasõ alanõnda bir karşõ devrim oluşmasõna zemin hazõrlamõştõr. Neo-liberal olarak adlandõrõlan bu harekete göre, ekonomik krizin sebebi devletin ekonomiye aşõrõ derecede müdahale etmesidir. Devlet aşõrõ kaynak kullanmakta ve bu kaynaklarõ israf etmektedir. Neo-liberal iktisatçõlara göre ekonomik krizin aşõlabilmesi için devletin ekonomiye müdahalesinin en aza indirgenmesi, piyasalarõn serbestçe işlemesini engelleyen faktörlerin ortadan kaldõrõlmasõ, vergilerin azaltõlmasõ ve KİT lerin özelleştirilmesi gerekmektedir. Dünya ekonomik alanda bu gelişmelere sahne olurken siyasi alanda da tüm dünyayõ etkileyecek bir gelişme yaşanmõştõr. Bu gelişme 1985 yõlõnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nde (SSCB) Gorbaçov un iktidara gelmesiyle birlikte aşõrõ merkezi planlamaya dayalõ sosyalist ekonomik düzenden vazgeçilip, serbest piyasa modeline dayalõ kapitalist ekonomik düzene geçiş yapõlmasõdõr. Dünyadaki ideolojik bölünmüşlüğün ortadan kaldõrõlõp iki kutuplu dünya düzeninden vazgeçilmesi olarak yorumlanabilecek bu karar, siyasal ve ekonomik boyutlarõ itibariyle tüm dünyayõ etkileyen sonuçlar doğurmuştur. İki kutuplu dünya düzeninin varlõğõna dayalõ olarak geliştirilmiş olan askeri ittifaklarõn, ekonomik ve siyasal 1

10 organizasyonlarõn varlõk nedenleri tartõşõlmaya başlanmõştõr. Eski düzen yõkõlõrken yeni dünya düzeni tartõşmalarõ ve bu düzenin nasõl olacağõ sorusu ve sorunu gündeme oturmuştur. Kapitalist dünyadaki liberalizasyon, sosyalist dünyadaki demokratikleşme ve yeniden yapõlanma politikalarõnõn giderek yaygõnlaşmasõ sonucunda tek kutuplu ve tek ideolojili bir dünya oluşmaya başlamõştõr. Ekonomiler hõzla liberalleşmiş, uluslararasõ ticaret önem kazanmõş, ekonomide kamu sektörünün ağõrlõğõnõn azaltõlmasõ amacõyla özelleştirme uygulamalarõ yaygõnlõk kazanmõş, dõşa kapalõ olan ekonomilerin dõşa açõlmalarõ ile birlikte ulusal ekonomilerin ve pazarlarõn dünya ekonomisine entegrasyonu süreci hõz kazanmõştõr. Soğuk savaşõn bitmesi, demokratikleşme ve serbestleşme eğilimlerinin hakim olmaya başlamasõ, II. Dünya Savaşõndan sonra kurulan siyasi ve ekonomik dengelerin değişmesi sonucu ortaya çõkan bu olgu küreselleşme olarak nitelendirilmiştir. Milletlerarasõ ekonomik ve sosyal ilişkilerin giderek artmasõ, artan ilişkilerin devletlerin hukuk sistemlerini dahi etkiler hale gelmesi, yeni kurum ve kuruluşlarõn ortaya çõkmasõ, kitle iletişim araçlarõnõn yaygõnlaşmasõ ve giderek ucuzlamasõ dünyayõ küçük bir köy haline getirerek küreselleşme olarak adlandõrõlan olgunun giderek yaygõnlaşmasõnõ sağlamõştõr. Özellikle iletişim teknolojisinde yaşanan baş döndürücü gelişmeler değişimin değişmez bir ilke olduğunu ortaya koymuştur. Küreselleşme kavramõ ve beraberinde getirdiği sorunlar gerek akademik gerekse de siyasi çevreler tarafõndan önemli tartõşmalara konu olmuştur. Dolayõsõyla bu konuda farklõ görüşler savunulmaktadõr. Küreselleşme taraftarlarõ bu olgunun doğal ve kaçõnõlmaz olduğunu ve bu sürecin dõşõnda kalmak için çabalayan ekonomilerin başarõsõz olacağõnõ iddia etmektedirler. Küreselleşme karşõtlarõ ise, bu gelişmeyi emperyalizmin yeni bir biçimi olarak nitelemekte ve karşõ konulmasõ gereken bir süreç olarak değerlendirmektedirler. 2

11 1.2. Çalõşmanõn Önemi Küreselleşme sürecinden gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler farklõ şekilde etkilenmektedir. Gelişmiş ülkeler kendi durumlarõnõn korumak ve dünya ekonomisi üzerindeki hakimiyetlerini sürdürebilmek gayretini gösterirken, gelişmekte olan ülkeler sanayileşmiş ülkeleri yakalayabilmek ve kalkõnabilmek amacõnõ taşõmaktadõrlar. Yalnõz şurasõ bir gerçektir ki küreselleşme daha çok gelişmiş ülkelerin kontrolünde yol alan bir süreçtir. Bu sürecin işleyişinde çok uluslu şirketler (ÇUŞ) ve uluslararasõ kuruluşlar önemli bir role sahiptir. Bu çalõşmada küreselleşmenin önemli aktörlerinden birisi konumundaki bu kuruluşlarõn payõ ayrõntõlõ olarak incelenmiştir li yõllar devletlerin geleneksel sistem ve politikalardan hõzla uzaklaşarak küresel dünyaya ayak uydurmak amacõyla gerekli ekonomik düzenlemeleri yapmaya başladõklarõ yõllar olmuştur. Bu süreçte içe dönük politikalar terk edilirken ekonomileri dõşa açmaya yönelik yapõsal uyum programlarõ uygulanmaya başlanmõştõr. İlginçtir ki ülkelerin dünya ile entegrasyon amacõyla yaptõklarõ bu dönüşümden sonra yaşanan krizler hem daha sõk hem de daha derin olmaya başlamõştõr. Yaşanan dönüşüm süreci nedeniyle bir ülkede çõkan ekonomik kriz diğer ülkelere de kolaylõkla sõçrayabilmektedir. Bu bağlamda çalõşmamõzda 1980 sonrasõ yaşanan ekonomik krizler ve bu krizlerin diğer ülkelere etkileri irdelenmiştir. Bir çok gelişmekte olan ülkenin küresel dünya ekonomisine entegrasyon yönünde başlattõklarõ yeni yapõlanmalar elbette ki ülkemizi de doğrudan etkilemiştir. Türkiye, 1980 öncesinde yaşadõğõ ağõr ekonomik darboğazlar ve krizler sonrasõnda 24 Ocak 1980 tarihinden itibaren eski ekonomik ve politik tercihlerinde değişiklik yapma yoluna giderek küresel ekonomiye entegre olma kararõ almõştõr Çalõşmanõn Amacõ Küreselleşme ekonomik, siyasal, kültürel, sosyal v.b. hayatõn tüm alanlarõnda etkiye sahip olan bir süreçtir. Ancak biz bu çalõşmada bu sürecin etki 3

12 alanõnõ sõnõrlandõrarak sadece ekonomi alanõndaki etkilerini incelemeye çalõşacağõz. Bu çalõşmanõn amacõ yaşanmakta olan dönüşümün artõ ve eksilerini irdeleyerek bu süreçte ülkemizin ortaya koyduğu çabalarõ ve sonuçlarõnõ değerlendirmektir. Çalõşmamõzda amaç edinilen bir diğer noktada dünyanõn her hangi bir ülkesinde meydana gelen olumlu yada olumsuz bir gelişmenin çok kõsa bir sürede diğer ülke ekonomilerini de etkilediğinin kanõtlanmasõdõr. Bunun en güzel örneği 1997 yõlõnda Malezya ve Hong Kong borsalarõnda bazõ şirketlerin iflasõ sonucu ortaya çõkan ekonomik krizin çok kõsa süre içerisinde önce ABD ve AB gibi gelişmiş batõ ülkelerini etkilemiş; daha sonra da oluşan panik nedeniyle ilgili ülkelerde yatõrõmõ bulunmayan ülkelerde bile çalkantõlara yol açmõş olmasõdõr. Yani dünyanõn bir yerinde oluşan olumsuzluklar ülkede yatõrõmlarõ bulunan ülkeleri doğrudan etkilerken krizden kaynaklanan panik nedeniyle bu ülkede yatõrõmõ bulunmayan ülkelerin borsalarõnõ da psikolojik olarak dolaylõ bir şekilde etkilemektedir. Çalõşmamõzõn hazõrlanma aşamasõnda öncelikle küreselleşme ve kriz ile ilgili mevcut literatür taranmõştõr. Türkiye ekonomisinin tarihi perspektifi incelenmiştir. Daha sonra elde edilen kaynaklar çerçevesinde çalõşmanõn teorik kõsmõ tamamlanmõştõr. Ayrõca Hazine Müsteşarlõğõ, Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, Devlet İstatistik Enstitüsü ve Merkez Bankasõ web adreslerinden gerekli veriler toplanarak çalõşma tablolarla zenginleştirilmeye çalõşõlmõştõr Çalõşmanõn İçeriği Üç bölümden oluşan çalõşmanõn birinci bölümünde küreselleşme kavramõ geniş ölçüde tanõmlanmõştõr. Bu olgunun ortaya çõkõşõ, oluşumunda etkili olan faktörler ve ülkelere sağladõğõ getiriler ve maliyetleri üzerinde durulmuş, sonra küreselleşme yaklaşõmlarõ ve çeşitleri hakkõnda ayrõntõlõ bilgi verilmiştir. Bilindiği gibi küreselleşme ile özdeşleşen bir olgu da kriz dir. Çalõşmanõn ikinci bölümünde bu kavram ele alõnmõştõr. Bu çerçevede krizin nedenleri ve türleri üzerinde durulmuştur. Kriz ile küreselleşme arasõndaki bağ irdelenmeye çalõşõlmõştõr. 4

13 Daha sonra dünyada yaşanan küresel nitelikli krizler sebepleri ve sonuçlarõyla birlikte ortaya konulmuştur. Son bölümde ise Türkiye ekonomisinin Cumhuriyetin kurulmasõndan bu yana geçirdiği yapõsal değişim bir yandan tarihi süreç içerisinde dönemler itibariyle, diğer yandan ise değişim ve istikrar politikalarõnõn uygulandõğõ dönemler ve sonuçlarõ itibariyle incelenmiştir. 5

14 2.1. Tanõm ve Kavramsal Çerçeve İKİNCİ BÖLÜM KÜRESELLEŞME KAVRAMI Küreselleşme kavramõnõn ortaya çõkõşõnda küresel köy tasvirinin önemli bir rolü vardõr. Küresel kavramõ ilk kez Mc Luhan nõn Küresel Patlamalar adlõ kitabõnda, yaşanan değişimi ifade etmek için küresel köy terimini kullanmasõyla literatüre girmiştir. Mc Luhan eserinde bir yandan medya, öte yandan dünya çapõnda bir kitlesel tüketim üzerinde durmuş ve bize dünyanõn nasõl küçülmekte ve birbirine yaklaşmakta olduğunu anlatmõştõr. Mc Luhan a göre dünya, insanlarõn birbirleriyle yoğun iletişimi nedeniyle herkesin birbirinden haberdar olabileceği bir köy ortamõna dönüşmektedir. Tõpkõ kabile toplumunun üyeleri gibi küresel köyün üyeleri de birbirinden haberdardõr ve birbirlerine bağõmlõdõrlar. Aradaki tek fark küresel köyün mekansal olarak tüm dünyayõ kaplamasõdõr. 1 Dünyanõn «küresel köy» haline geldiği görüşü, ülkeler arasõndaki sõnõrlarõn öneminin giderek azaldõğõ ve böylece yer kürenin uzak köşelerinde yaşayan farklõ insan gruplarõ arasõndaki ilişkilerin sõnõrlara takõlmadan oldukça yoğun ve hõzlõ bir şekilde gerçekleştiğini dile getirmektedir. 2 Küreselleşme kavramõ 1980 lere doğru Harvard, Stanford, Columbia gibi prestijli Amerikan işletme okullarõnda kullanõlmaya başlanmõş ve yine bu çevrelerden çõkmõş bazõ iktisatçõlar tarafõndan popülerize edilmiştir. Hemen aynõ yõllarda uluslararasõ iktisadi kuruluşlarõn yayõnlarõnda ve raporlarõnda yer almaya başlamõştõr. Dünyanõn bir bölgesinde meydana gelen ekonomik bir gelişmenin diğer ülkeleri de etkilemesi olgusu, içinde bulunduğumuz yüzyõla ve özellikle de küreselleşmenin hõz kazandõğõ yüzyõlõn son çeyreğine özgü değildir. Özellikle büyük coğrafi keşiflerin yapõldõğõ ve yeni ticaret yollarõyla yeni ticaret alanlarõnõn ortaya 1 TUTAR, H., Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi, Hayat Yayõnlarõ, İstanbul, 2000, s AK, M. Z., Küresel İktisat,Politikalarõ ve Türkiye Ekonomisi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ağustos 2001, s. 4 6

15 çõkarõlmaya başlandõğõ 1400 lü yõllardan bu yana, dünya ekonomileri birbirlerinden etkilenmeye başlamõşlardõr. 3 Bununla beraber teknoloji ve iletişimde meydana gelen büyük ilerlemelerin etkileyip yönlendirdiği süreçler küreselleşme kavramõyla açõklanmaya çalõşõlmaktadõr. Bilginin, hammaddelerin, mal ve hizmetlerin artan bir biçimde uluslararasõ dolaşõm ve paylaşõma girmesi 20. yüzyõlõn şahit olduğu bir gelişmedir li yõllarda başlayan ve özellikle 1990 lõ yõllarõn başlamasõyla korkunç bir süratle hõzlanan bir süreçtir. Özellikle telekomünikasyon ve haberleşme alanlarõnda görülen baş döndürücü gelişmelerle birlikte, artõk dünyanõn herhangi yerinde meydana gelen gelişme anõnda başka yerlerde duyulmakta ve daha da önemlisi başka yerleri etkilemektedir. Artõk hiçbir ülke, dünyanõn gelişmiş yada gelişmemiş herhangi bir ülkesi veya bölgesinde meydana gelen hiçbir olaydan kendini izole edememekte ve mutlaka bu gelişmelerin yansõmalarõna maruz kalmaktadõr. 4 Yani küreselleşme inanõlmaz bir hõz, esneklik, çok yönlülük, kalõcõ değişim ve hatta bazen güvensizlik anlamõna gelmektedir. 5 DPT tarafõndan hazõrlanan raporda 6 ise küreselleşme; ülkeler arasõndaki ekonomik, politik, sosyal ilişkilerin yaygõnlaşmasõ ve gelişmesi, ideolojik ayrõmlara dayalõ kutuplaşmalarõn çözülmesi, farklõ toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanõnmasõ, ülkeler arasõndaki ilişkilerin yoğunlaşmasõ gibi farklõ görünen ancak birbiriyle bağlantõlõ olgularõ içerdiği, bir anlamda maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sõnõrlarõ aşarak dünya çapõnda yayõlmasõ olarak tanõmlanmaktadõr. Küreselleşme, sermaye ve üretim faaliyetlerinin ulusal sõnõrlarõn kõsõtlanmasõ olmadan dünya genelinde serbestçe hareket edebilmesidir. Bu bağlamda küreselleşme iki temel faktör üzerine oturtulmuş bir olgudur. Bu faktörlerden birisi 3 MALKOÇ, S., Cumhuriyetin 75. Yõlõnda Dünya Ekonomik Krizlerinin Türkiye ye Yansõmalarõ ve Güncel Bir Örnek: Rusya Krizi, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, MALKOÇ, S., s Dünya Ekonomi Bülteni, Küresel Kargaşa,. T.C. Başbakanlõk D.T.M. Yay. S.17,1999, s.6. 6 DPT, Dünya Kürselleşme ve Bölgesel Bütünleşmeler, Yayõn No: 2375-ÖİK: 440, Ankara, s.1, Ocak

16 teknolojik ilerlemenin iletişimde yarattõğõ baş döndürücü devrim, diğeri ise, ulus devletin gücünü her geçen gün aşõndõran serbest piyasa ekonomisinin (serbestleşme /özelleştirme) genel kabul görmesidir. 7 Küreselleşme ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda bazõ ortak değerlerin yerel ve ulusal sõnõrlarõ aşarak dünya çapõna yayõlmasõnõ da ifade eder. Bu bağlamda küreselleşme, dünyada uygulanan ekonomik sistem ve ekonomi politikalarõnõn giderek birbirine yakõnlaşmasõdõr. 8 Küreselleşme, dünyada bir çok ekonomik, finansal, politik, ulusal güvenlik, çevresel, sosyal, kültürel ve ulusal bölgeler arasõ, teknolojik bağlantõlar, piyasalar ve bireyler yoluyla kõtalararasõ mesafeleri birbirine bağlayan bir ağ olarak tanõmlanmaktadõr. Veya William GREIDER tarafõndan yapõlan daha içsel ve tasviri bir şekilde Globalleşme, harikulade bir makinaya benzer. İmha ettiklerinin karşõlõğõnõ alõr. Modern ziraatõn makineleri gibi büyük ve hareketlidir. Fakat çok karmaşõk ve güçlüdür. Koşarcasõna sahalar açar ve sõnõrlarõ önlenemez. Hareketlilik devam ettiğinden, makine, arkasõnda büyük tahribat izleri bõrakõrken, aynõ zamanda büyük miktarda refah ve zenginliği beraberinde getirmektedir. Zengini daha zengin, fakiri daha fakir yapmaktadõr. Fakat direksiyonda kimse yoktur. Bu hõzõnõ ve yönünü kontrol eden bir iç dinamiği veya direksiyonu olmayan bir makinedir. Burada bahsedilen makine modern kapitalizdir. 9 Diğer bir tanõma göre küreselleşme, sõnõrlarõ yerine pazarlarõ ve üretim alanlarõnõ önde tutan, bilgi, sermaye, mal ve hizmetlerin sõnõr tanõmayan dünyanõn her tarafõnda belirli kurallara bağlõ olarak sõkõntõsõz bir şekilde dağõtõlabileceği serbest pazar ekonomisine ve hür teşebbüsün egemenliğine dayalõ süreçtir KAZGAN, G., Küreselleşme ve Ulus Devleti Yeni Ekonomik Düzen, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayõnlarõ, İstanbul, s. 21, DPT, Küreselleşme Özel İhtisas Raporu, Ankara, s. 3, ÖZ, E., Globalleşme nedir., http: // /arsive /e_oz2.doc, GARİH, Ü., Globalleşme Sürecinde Türkiye, Hayat Yayõnlarõ, İstanbul, s. 40,

17 Küreselleşme, ülke ekonomilerinin dünya ekonomisi ile entegrasyonu; diğer bir ifadeyle dünyanõn tek bir pazarda bütünleşmesi olarak tanõmlanabilir. Küreselleşmenin ön aşamasõ, bir bölge içerisinde yer alan komşu ülkelerin kendi aralarõnda ortak pazar oluşturmalarõnõn, ekonomik sorunlara ortak çözümler aramalarõnõ ifade eden bölgesel entegrasyonlardõr. 11 Küreselleşme, paranõn ve mallarõn dolaşõmõndan daha fazla bir şeydir. Zaman ve mekan kavramlarõnõn eski anlamõnõ yitirmesi, sõnõrlarõn ortadan kaybolmaya başlamasõ ve yeryüzündeki tüm insanlarõn (ve ülkelerin) karşõlõklõ bağõmlõlõğõnõn artmasõdõr. Ayrõca bu kavram dünyadaki tüketim alõşkanlõklarõndaki benzeşmeyi de ifade etmektedir. Kõsaca belirtmek gerekirse, «küreselleşme, uzak yerleşimleri birbirlerine bağlayan dünya çapõndaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşmasõ» 12 olarak tanõmlanabilir. Küreselleşme, ülke ekonomilerinin dünya ekonomisi ile entegrasyonudur. Yani; dünyanõn tek bir pazarda bütünleşmesidir. Dünya ekonomisinin küreselleşmesi denince, genellikle uluslararasõ uzaklõğõn kaybolmasõ nedeniyle ekonomilerin giderek daha fazla birbirlerine entegre hale gelmesi ve işbirliğinin artmasõ; böylece daha yüksek büyüme oranlarõna ulaşõlarak refahõn maksimize edilmesi ifade edilmek istenir. 13 Sonuçta küreselleşme sözcüğü son yõllarda dünyada yaşanan gelişmelerin tanõmlanmasõ için kullanõlan bir kelimedir. Bu gelişmelerin politik, ekonomik, kültürel, toplumsal ve teknolojik boyutlarõ olduğu için, küreselleşmenin tanõmõ ve anlamõ kişiden kişiye farklõlõk göstermektedir. Bazõlarõ küreselleşmenin dünyada refahõ artõracağõnõ, gelişmekte olan ülkelerle gelişmiş ülkeler arasõndaki farklarõ azaltacağõnõ öne sürerken, küreselleşmeyi sömürgeciliğin çağdaş biçimi olarak nitelendirenlerin sayõsõ da küçümsenemeyecek kadar çoktur. Küreselleşme bazõ kesimlerce artan işsizlik, gelir dağõlõmõnda bozulma ve batõ demokrasileri için bir 11 IŞIK, K., Küreselleşme Emperyalizmin Yeni Masalõ, İmge Kitabevi, 3. Baskõ, İstanbul, s. 9, Şubat GIDDENS, A., Modernliğin Sonuçlarõ, Çeviren: E. KUŞDİL, Ayrõntõ Yayõnlarõ, İstanbul, s. 62, GÜRSES, M., Küresel Ekonomi, Maliye Dergisi, s. 128, Mayõs- Ağustos

18 tehdit olarak algõlanõrken; onu çoğulcu demokrasinin yeryüzüne yayõlma süreci olarak algõlayanlar da mevcuttur. Aslõnda küreselleşmeyle ilgili olarak böyle farklõ görüşlerin ortaya sürülmesi çok normaldir. Çünkü, küreselleşme olarak anõlan bu değişim süreci kimilerine servet ve refah getirirken, kimilerine ise yoksulluk ve refah kaybõ getirmektedir. Bu nedenle bu süreçten kazançlõ çõkanlarõn bu değişimi kaçõnõlmaz olarak nitelendirmeleri ne kadar doğalsa zarar görenlerin de eleştirerek olumsuz yönlerine odaklanmalarõ o kadar doğaldõr Küreselleşme Olgusunun Ortaya Çõkõşõ ve Gelişim Süreci Küreselleşme yeni bir olgu değildir. II. Dünya Savaşõ sonrasõ gelişen küreselleşmeyi 1914 öncesi dönemde yaşanmõş olan küreselleşme olgusundan ayõran temel özellik; ikinci küresel dönemde uluslararasõ örgütlerin yönetsel gücü ve bazõ ülkelerin güçlü koordinasyonudur. Küreselleşmenin hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelere bazõ yararlar sağladõğõ inkar edilemez; ancak ekonomik yönetişim ve politika geliştirmek konusunda gelişmekte olan ülkeleri pasif bõraktõğõ da bir gerçektir. 15 Küreselleşme sadece tanõmõ konusunda değil, ne zaman ortaya çõktõğõ konusunda da görüş birliği sağlanamayan bir kavramdõr. Bu konuda üç ayrõ görüş mevcuttur. Bu görüşlerin ilkine göre; küreselleşme süreci tarihin başlangõcõ ile aynõ yaştadõr. Ancak son yõllarda bu değişim süreci ivme kazanmõştõr. İkinci görüşe göre, modernleşme ve kapitalizmin gelişimi ile küreselleşme yaşõttõr ve şu andaki durum bu sürecin hõzõnda bir artõş yaşanmasõ olayõdõr. Bir başka görüşe göre ise, küreselleşme son yõllarda ortaya çõkan bir olgudur. Bu görüşe göre küreselleşme olgusu, sanayi ötesi toplum, modern ötesi toplum ve kapitalist düzenin çözülmesiyle gündeme gelmiştir Asomedya, Küreselleşme, Ankara, s. 26, Nisan HIRST, P., THOMPSON G., Küreselleşme Sorgulanõyor, Dost Kitabevi, Ankara, s. 8, Eylül EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., Küreselleşme, Ekonomik Krizler ve Türkiye, Bilim Kitabevi, Isparta, s. 23,

19 Uluslararasõ ekonomik ilişkilerin ve karşõlõklõ bağõmlõlõğõn geçtiğimiz yüzyõlõn ortalarõnda başladõğõnõ ileri süren iktisat tarihçilerine göre, 1850 lerden başlayan, özellikle 1870 lerden I. Dünya Savaşõna kadar geçen dönemde çoğu Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri arasõnda mal, sermaye ve işgücü dolaşõmõnda önemli artõşlar yaşanmõştõr. İrlanda, İsveç ve İtalya gibi Avrupa nõn yoksul ülkeleri Kuzey Amerika ya göç verirken, yüksek tutarlarda sermaye İngiltere tarafõndan deniz aşõrõ sömürgelere ve Kuzey Amerika ya, Fransa tarafõndansa Kõta Avrupa sõnõn çevre ülkelerine yönelmiştir. Yine o dönemde taşõma maliyetlerindeki düşüş, uluslararasõ mal ticaretinde büyük artõşlara neden olmuştur. Hem uluslararasõ göçler hem de uluslararasõ ticaretin artmasõ mal piyasalarõnõn bütünleşmesine, mal fiyatlarõnõn ve işçi ücretlerinin ülkeler arasõnda gösterdiği farklõlõklarõn azalmasõna neden olmuştur. Bazõ iktisat tarihçileri, bu birinci küreselleşme dalgasõndan Avrupa nõn o zamanlar yoksul olan İsveç, İrlanda, ve İtalya gibi ülkelerinin yararlanarak kalkõndõklarõnõ, küreselleşmeye karşõ koyarak korumacõ politikalarla içe kapanan Portekiz ile İspanya nõnsa yaralanamayarak geri kaldõklarõnõ söylemektedirler. 17 Öte yandan, küreselleşme diye bir eğilim uzun süredir varolsa da bu eğilim doğrusal bir çizgi izlememektedir. Her an kesintiye uğrayabilmekte, hõzõnõ kaybedebilmekte, nitelik değiştirebilmekte, karşõt eğilimlerin basõncõ altõna girebilmekte, toplumsal etkiler veya sõcak savaş / hegemonya savaşõ adõ altõnda geriye dönüşler yaşayabilmektedir. Nitekim tarihsel gelişmeler böyle ilginç sapmalara tanõklõk etmektedir. Bunlardan birisi, Birinci Dünya Savaşõ nõn bitimine yakõn, 1917 den itibaren rakip bir ekonomik / politik sistemin, sosyalist sistemin, ortaya çõkõşõdõr. İkinci önemli sõnõrlandõrõcõ gelişme, yine iki savaş arasõnda kapitalist sistemin büyük bir ekonomik bunalõm yaşamasõdõr. 18 Hem savaş sonrasõ ekonomik çöküntünün getirdiği sorunlarõ aşmak, hem de o yõllarda yaşanan dünya ekonomik bunalõmõndan çõkmak için ülkeler işbirliği yerine rekabetçi politikalar izlemişlerdir. Bu politikalar sonucu, ülkeler karşõlõklõ devalüasyonlar yaparak dõş ticarette üstünlük yakalamaya çalõşõrken bu politikalarõn sonucu dünya ticaret hacminde bir daralma 17 Asomedya, Küreselleşme, s OYAN, O., Küreselleşme Paradoksu. Söylenceden Gerçeklere, Türk-İş 97 Yõllõğõ, 1990 larõn Bilançosu Değerlendirme Yazõlarõ, Türk-İş Yay., s. 11., Ankara

20 yaşanmõştõr. Yine o dönemde serbest ticaret yerine korumacõ eğilimlerin ülkelerin dõş ekonomik politikalarõna damgasõnõ vurduğu görülmektedir. 19 Küreselleşme günümüzdeki anlamõyla etkisini ancak II. Dünya Savaşõ sonrasõ, Birleşmiş Milletlerin (UN) kurulmasõ ve Marshall yardõmlarõnõn yapõlmasõ ile birlikte göstermeye başlamõştõr yõlõnda Sovyetler Birliği nin dağõlmasõyla beraber ortaya çõkan durumda eski iki kutuplu bloklaşma ortadan kalkmõş ve devreye bölgesel güçlerle bölgeler arasõ rekabet girmiştir. Bu gelişme küreselleşme sürecine hõz kazandõrmõştõr Küreselleşmeyi Hazõrlayan Faktörler Küreselleşmeyi hazõrlayan faktörleri en basit haliyle ele aldõğõmõz zaman göze iki temel gelişme çarpmaktadõr. Bunlardan birincisi 1970 lerden itibaren dünya ekonomisinde istikrarlõ olarak büyüme ve gelişme yaratan Bretton Woods sisteminin yõkõlmasõdõr. İkincisi ise, II. Dünya Savaşõ ndan hemen sonra başlayõp uzunca bir süre devam eden soğuk savaşõn 1970 lerde çözülmeye başlayarak 1991 de resmen bitmesidir. Birbirini izleyen bu oluşumlarõ takiben uluslararasõ ekonomik, siyasi ve kültürel ilişkiler kabuk değiştirmiştir. 21 Küreselleşme sürecinin ülke ve topluluklar üzerindeki etkilerini açõklayan önemli göstergelerden biri günümüz ekonomilerindeki gelişmelerdir. Bu gelişmelerin dayandõğõ en belirleyici unsur, dünya genelinde ticaretin serbestleşmesi ve yaygõnlaşmasõdõr. Bu gelişme sonuçta küresel rekabetin artmasõna ve bölgesel 19 Asomedya, s EROĞLU, Ö., ALBENİ, M, s. 24 II. Dünya Savaşõ sonlarõndan 1970 li yõllara, yani sanayileşmiş ülkelerin ulusal paralarõnõ Amerikan dolarõna karşõ dalgalanmaya bõrakmalarõna kadar, dünyada hakim olan para sistemine Bretton Woods Sistemi denilmektedir. Bir döviz kuru rejimi olarak bu sistem ayarlanabilir sabit kur sistemine dayanmaktadõr. Sistemin temel özellikleri şöyle sõralanabilir: ABD dõşõndaki tüm ülkeler ulusal paralarõnõ sabit kurlardan Amerikan dolarõna bağlamõşlardõr. Bu sabit kurlara dolar paritesi denir. Piyasada döviz kurlarõnõn parite etrafõnda %1 gibi çok dar sõnõrlar içerisinde dalgalanmasõna izin verilmiştir. Kurlarõn bu sõnõrõn altõnda veya üstünde oluşmasõ halinde merkez bankalarõnõn döviz piyasasõna müdahale etmesi öngörülmüştür. Sistemin bir diğer özelliği de tüm ülkelerin paralarõ dolara bağlanõrken dolarõn altõna bağlanmasõdõr. 1 onz altõn= 35 dolar olarak belirlenmiştir. Amerikan Merkez Bankasõ (FEB) yabancõ merkez bankalarõna arz edecekleri dolarlar karşõlõğõnda altõn satmayõ taahhüt etmiştir. 21 SEYREK,İ., Küreselleşme Sürecinde İktisat Politikalarõ ve Yansõma Tezi, Gazi Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:4, Sayõ:2, Güz 2002, Ankara, s

21 entegrasyonlarõn çoğalmasõna, bölge içi ticaretin gelişmesine yol açmõştõr. Bu bütünleşme hareketleri kapsadõğõ ülkeler açõsõndan, dünya çapõnda ya da belli bir grup ülkenin üyeliğine açõk iktisadi kuruluşlar olarak da sõnõflandõrõlabilir. Bu kuruluşlar ekonomik gelişmede büyük ölçüde belirleyici rol oynamaktadõrlar. 22 Ebette ki küreselleşmenin tek bir nedene bağlanmasõ çok yanlõş olacaktõr. Küreselleşme sürecinin oluşumuna bir çok faktör katkõda bulunmuştur. En önemlilerini teknolojik gelişmelerin oluşturduğu bu faktörleri dört ana başlõk altõnda toplayabiliriz Teknolojik Gelişmeler Bilgi ve iletişim teknolojisinde yaşanan ve halen de yaşanmakta olan büyük atõlõmlar yapõlmasaydõ, yirminci yüzyõlõn son çeyreğine damgasõnõ vuran ve küreselleşmeyi de içine alan bu büyük dönüşüm mümkün olmayacaktõ. Bu nedenle teknolojideki atõlõmõ, bugün yaşanan (ve onu önceki küreselleşme dalgalarõndan ayõran) biçimiyle küreselleşmenin en önemli belirleyicisi olarak görmek yanlõş olmayacaktõr. 23 Teknoloji, küreselleşme sürecinde yeterli koşul değildir; fakat olmazsa olmaz koşuldur. Günümüzde olağanüstü hõzla ucuzlayarak yaygõnlõk kazanan enformasyon teknolojileri, uluslararasõndaki etkileşim sürecinde, küresel dönüşümü hõzlandõrmaktadõr. 24 Teknolojik gelişmeye bağlõ olarak özellikle iletişim ve ulaşõm maliyetlerinin süratle azalmasõ, bilgiyi özgürleştirerek paylaşõmõnõ kolaylaştõrõrken küreselleşme sürecinin etkilerini farklõlaştõrmakta ve büyütmektedir. Örneğin; ilk ticari uydu 1969 yõlõnda uzaya fõrlatõlõrken, bugün dünyanõn değişik bölgelerine bilgi taşõyarak hizmet veren iki yüzden fazla uydu bulunmaktadõr. Yine 1950 lerin 22 KARABIÇAK, M., Küreselleşme Sürecinde Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde Ortaya Çõkan Yönelim ve Tepkiler, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, S: 1, Isparta, s. 12, ULUGAY, O., Küreselleşme Korkusu, Timaş Yayõnlarõ, Yayõn No: 661 Yaşadõğõmõz Dünya Dizisi:8, İstanbul,. s. 51, BOZKURT, V. Küreselleşme Kavram, Gelişim ve Yaklaşõmlar, kuresel html,

22 sonlarõna kadar Atlantik i ve Pasifik i tamamen geçen tek bir iletişim kablosu bulunmazken, bugün kablolarõn sayõsõ bir milyonu aşmaktadõr. 25 Teknoloji, ekonomik ilişkiler ağõnõn ayrõlmaz bir parçasõdõr. Günümüzde yeni teknolojiler elde etmek amacõyla, gerek özel işletmeler, gerekse kamu kuruluşlarõ araştõrma ve geliştirme faaliyetlerine oldukça büyük fonlar ayõrmaktadõrlar. 26 Zira daha önce fiziki uzaklõklarõn neden olduğu engeller ve yüksek maliyetler ülkeler arasõndaki ekonomik ilişkileri, teknoloji ile bilgi alõşverişini önemli ölçüde kõsõtlamaktaydõ. Teknolojik gelişmeler hem yeni olanaklar sağlayarak hem varolan araçlarõn kullanõm maliyetlerini düşürerek küreselleşmeye katkõda bulunmaktadõr. Bunlarõn başõnda özellikle son on yõlda gelişen uydu iletişimi, fax, elektronik posta gibi uluslararasõ iletişimi imkan dahiline sokan gelişmiş telekomünikasyon sistemleri gelmektedir. Teknolojik gelişmeler sayesinde uluslararasõ finansal piyasalar gerçek anlamõyla küresel bir nitelik kazanmõştõr. Milyarlarca dolar saniyelerle ölçülebilen bir zamanda kõtalar arasõnda gidip gelebilmektedir. Örneğin Amerikan Merkez Bankasõ nõn (F.E.D.) yaptõğõ açõklamalar, bir başka ülkedeki faiz oranlarõnõ anõnda etkileyip, borsalarda servetlerin kazanõlmasõna ya da yitirilmesine yol açabilmektedir. Teknolojik gelişmelerin sağladõğõ hõzlõ iletişim olanaklarõ bu kadar düşük maliyetlerle kullanõlabiliyor olmasa, bu işlemlerin hayal edilmesi dahi çok güç olacaktõr Politik Gelişmeler 1940 lõ yõllarõn sonlarõna doğru başlayan soğuk savaş, dünyanõn politik olduğu kadar ekonomik olarak da bloklaşmasõna yol açmõştõr. O yõllardan 1990 lara kadar geçen dönemde yeryüzünde üç dünya barõnmaktaydõ: Birinci dünya, ikinci dünya ve üçüncü dünya. Birinci dünya, liderliğini A.B.D. nin üstlenmiş olduğu 25 GIDDENS, A., Elimizden Kaçõp Giden Dünya, Çeviren: O. AKINHAY, Alfa Yayõnlarõ, İstanbul, s. 23, SEYİTROĞLU, H., Uluslararasõ İktisat Teori, Politika ve Uygulama, 13. Baskõ, İstanbul, s. 722, Asomedya, Küreselleşme, s

23 gelişmiş ülkelerden oluşmaktaydõ. Bu ülkelerdeki siyasi yapõ çoğulcu demokrasiye, ekonomik yapõysa piyasa ekonomisine dayanmaktaydõ. İkinci dünya, liderliğini Sovyetler Birliği nin yaptõğõ sosyalist ülkelerden oluşmaktaydõ. Bu ülkelerdeki siyasi yapõ tek parti yönetimine, ekonomik yapõysa planlamaya dayanmaktaydõ. Üçüncü dünya ise, çoğunluğu batõnõn eski sömürgeleri olan, gelişmekte olan ülkelerden oluşmaktaydõ. Üçüncü dünyanõn belli bir lideri yoktu. Bu ülkelerdeki siyasi örgütlenme çoğulcu demokrasiden askeri diktatörlüklere kadar çeşitlilik gösterirken, ekonomik yapõlarsa birinci ve ikinci dünyanõn sunduğu alternatif modeller arasõnda gidip geliyordu. Bu üçe bölünmüş dünyada birinci ve ikinci dünya arasõnda ideolojik, politik, ekonomik alanlarda yaklaşõk kõrk yõl süren soğuk savaş, Sovyetler Birliği nin dağõlmasõyla birlikte 1990 larõn başõnda sona erdi ve ikinci dünya ortadan kalktõ. O günlerden itibaren küreselleşme sözcüğü daha çok kullanõlõr olmuştur. 28 Kimilerine göre farklõ gelişmişlik düzeylerindeki ülkelerden oluşan tek bir dünya vardõr. Temelde ticaretin serbestleştirilmesi, tarife ve kotalarõn kaldõrõlmasõ, dõş finansal imkanlarõn serbestleştirilmesi ile uluslararasõ sermaye akõşõ üzerindeki kontrollerin bertaraf edilmesi 29 küresel boyutta kaynak dağõlõmõnda etkinlik sağlayacak ve refah artõşõndan tüm ülkeler yararlanacaklardõr. Bu tek dünyadaki gelişmekte olan ülkeler, Güneydoğu Asya ülkelerinin yaptõğõ gibi küresel ekonomiyle bütünleşerek yüksek büyüme hõzlarõna erişebilir ve gelişmiş ülkelerle arasõndaki açõğõ kapatabilirler. 30 Bazõ ekonomistler ise yeryüzünde ekonomik alanda Kuzey ve Güney arasõndaki çelişkilerin ve çatõşmalarõn geçerliliğini hâlâ korumakta olduğunu savunmaktadõrlar. Bu görüştekiler, gelişmekte olan ülkelerin büyümelerinin piyasa mekanizmasõna ve uluslararasõ sermayenin insafõna terk edilemeyeceği görüşünü savunmaktadõrlar Asomedya, Küreselleşme, s EKİN, N., s EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s Asomedya, s

24 Doğu blokunun yõkõlmasõ sonrasõnda liberal piyasa ekonomisine yönelik güven duygusu artmõştõr. Yani, duvarlarõn yõkõlmasõnõn ardõndan, küreselleşmenin önündeki en büyük engellerden birisi kalkmõştõr. Başta A.B.D. olmak üzere, Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Dünya Bankasõ (WB) ve Uluslararasõ Para Fonu (IMF) gibi kuruluşlarõn öncülüğünde sürdürülen küreselleşme süreci gittikçe hõz kazanmaktadõr. 32 Ancak bu sürece gösterilen tepkiler de aynõ hõzla artõş göstermektedir. 11 Eylül saldõrõlarõ bunun en açõk örneğidir Ekonomik Gelişmeler Gelişmiş ülkelerde iç piyasalarõn doymasõ, özellikle 1970 lerdeki petrol krizi sonrasõnda dõş piyasalara açõlma arayõşõ ile iktisadi faaliyetlerin hacimlerinin artmõş olmasõ küreselleşme sürecini ortaya çõkaran ekonomik faktörlerin başõnda gelmektedir. Ekonomik yönden bugün yeryüzündeki ülkelerin önemli bir kõsmõ birbiriyle etkileşime başlamõştõr. Tayland da başlayan bir kriz, bütün Asya yõ etkilediği gibi, bizi de etkileyebilmektedir. Ya da Rusya da yaşanan bir krizin arkasõndan Türkiye den bu ülkeye ihracat yapan bir çok firma kapõsõna kilit vurmak zorunda kalabilmektedir. Bu da doğal olarak ülkeleri kendi politikalarõ kadar, başka ülkelerin politikalarõ konusunda da duyarlõ olmaya zorlamaktadõr. Yani artõk ülkelerin iç işlerinde yaşadõğõ sorunlar ile dõş ilişkilerinde yaşadõğõ sorunlar arasõndaki sõnõr giderek daralmaktadõr. Dõş ticaretin, sermaye hareketlerinin ve iş gücü hareketliliğinin serbestleştirilmesi gibi etkenler ekonomik alanda küreselleşmeyi hõzlandõran diğer faktörlerdir Dõş Ticarette Serbestleşme Dünya ticaretinde geçmişteki uygulamalar incelendiğinde, özellikle II. Dünya Savaşõndan hemen önceki dönemlerde, ülkelerin ticarette yoğun olarak 32 BOZKURT, V. Küreselleşme Kavram, Gelişim ve Yaklaşõmlar, s

25 korumacõ politikalar izledikleri ve ülkeler arasõndaki uygulamalarda da önemli farklõlõklar olduğu, sonuç olarak ticarette haksõz rekabet koşullarõnõn ortaya çõktõğõ gözlenmektedir. Bu kõsõtlayõcõ uygulamalardan rahatsõz olan batõlõ sanayileşmiş ülkeler II. Dünya Savaşõ sonrasõnda dünya pazarlarõna açõlarak ekonomik hayatõ canlandõrmak istediler. Böylece henüz savaş sona ermeden 1944 yõlõnda Bretton Woods da toplanarak savaş sonrasõ dünya ekonomik sisteminin kurallarõnõ belirlediler. Toplantõda alõnan kararlarla, 1973 yõlõna kadar süren ve Bretton Woods sistemi olarak anõlan uluslararasõ para sistemi, IMF ve WB õn temelleri atõlmõş oldu. 33 Ardõndan de Havana da elliye yakõn ülkenin temsilcileri uluslararasõ ticaretin serbestleştirilmesi amacõyla toplanarak, Uluslararasõ Ticaret Örğütü nün (ITO) kuruluş yasasõnõ hazõrladõlar. Fakat bu kuruluşlarõn fonksiyonlarõnõn, ülkelerin iç ekonomik politikalarõna müdahale etme niteliği taşõdõğõ gerekçesiyle, ITO sözleşmesi bazõ sanayileşmiş ülkeler tarafõndan imzalanmamõştõr. ITO sözleşmesinin bazõ ülkeler tarafõndan imzalanmamasõ üzerine 23 ülke belirli mallarda tarife indiriminde bulunmak üzere birbiriyle anlaşmaya varmõştõr. ITO nun ulusal parlamentolar tarafõndan onaylanmasõna kadar geçecek sürede, bu indirimleri uygulamaya koyabilmek için geçici olarak Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasõ (GATT) imzalanmõş ve bu indirimler anlaşmaya taraf olan tüm ülkelere yaygõnlaştõrõlmõştõr. Başlangõçta geçici bir anlaşma niteliğinde olan GATT, İTO nun onaylanmamasõ üzerine sürekli bir kuruluş haline gelmiştir. Anlaşmaya göre, daha serbest bir dünya ticaretinin sağlanmasõ ve bunun için de başta gümrük vergileri olmak üzere miktar kõsõtlamalarõnõn kaldõrõlmasõ, ülkeler arasõnda dõş ticaret rejimlerinin uyumlu hale getirilmesi amaçlanmõştõr. Böylece üye ülkelerin birbiriyle adil ve tam rekabet koşullarõ altõnda ticaret yapabilecekleri serbest ve açõk bir ticaret sistemi oluşturulmak istenmiştir yõlõnda Uruguay da yapõlan Bakanlar Konferansõ ile başlamõş ve anlaşmalarõn sonuçlarõnõ içeren Nihai Senet ise ancak 1994 yõlõ Nisan ayõnda imzalanabilmiştir. Onay işlemlerinin tamamlanmasõnõn ardõndan anlaşma, 1 Ocak 33 GÜRAN, N., AKTÜRK, İ., Uluslararasõ İktisadi Kuruluşlar, 5. Baskõ, Isparta, s. 28, İGEME, GATT- Uruguay Round, Uluslararasõ Ticarete ve İş Çevrelerine Etkileri, Ankara, s. 5,

26 1995 te yürürlüğe girerek, bu tarihten itibaren GATT õn yerini yeni bir örgüt olan Dünya Ticaret Örgütü ne (WTO) bõrakmasõ öngörülmüştür Sermaye Hareketlerinde Serbestleşme Sermaye hesaplarõnõn serbestleşmesi, gelişmekte olan ülkelerin küresel finans piyasalarõna entegre olmasõnda önemli bir süreçtir. Fakat, özellikle kõsa vadeli sermaye akõmlarõnõn yönetimi kolay değildir. Eğer gelişmekte olan ülkeler sürece yetersiz kurumlarla ve rasyonel olmayan politikalarla katõlõrlarsa, sermaye hesaplarõnõn serbestleşmesinden kazanacaklarõndan fazlasõnõ kaybedebilirler. 36 Küreselleşmeye yol açan faktörlerden birisi de finansal liberalizasyon dur. Finansal liberalizasyon ulusal finans piyasalarõnõ birbirinden ayõran engellerin yõkõlmasõnda belirleyici rol oynamõştõr. Genellikle hükümetlerin bankacõlõk sistemi üzerindeki resmi denetim ve kõsõtlamalarõn kaldõrõldõğõ veya önemli ölçüde gevşetildiği deregülasyon uygulamalarõnõn bir sonucu olarak değerlendirilmektedir. 37 Faiz oranlarõ ve kredi tavanlarõna ilişkin kõsõtlamalarõn kaldõrõlmasõ, bankalarõn hisse senedi işlemlerine serbesti getirilmesi, tahvil ihracõna konmuş sõnõrlamalarõn iptali, çeşitli bankacõlõk işlemlerinden vergi ve harç alõmõna son verilmesi ve özellikle kambiyo rejimlerinde yapõlan değişikliklerle uluslararasõ sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi, bu açõdan büyük önem taşõmaktadõr. 38 Gelişmiş ülkeler arasõnda sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi 1950 li yõllarõn sonlarõna doğru başlamõştõr. Bu ülkelerin çoğu cari işlemlere yönelik kambiyo denetimlerini bu yõllarda kaldõrmõştõr. Diğer yandan ödemeler dengesinde sermaye hareketleri başlõğõ altõnda değerlendirilen sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi, ancak 1973 yõlõnda Bretton Woods sisteminin çöküşünden sonra başlamõştõr. Bu sistemin çöküşüne esas olarak A.B.D. nin izlediği para ve maliye 35 TÜMERTEKİN, E., ÖZĞÜÇ, N., s ŞAMİLOĞLU, F., Küreselleşme Sürecinde TR nin Finansal Kaynak Sorunu, Gazi Kitabevi, Ankara, 1. Baskõ, s. 13, Mayõs AKSOY, T., Çağdaş Bankacõlõktaki Son Eğilimler ve Türkiye de Uluslar Üstü Bankacõlõk(Sistematik ve Analitik Bir Yaklaşõm), S.P.K.Yayõnlarõ, Yayõn No: 109, Ankara, s. 107, SAYILGAN, Ş., Uluslararasõ Finansal Entegrasyon Süreci ve Ekonomik Sonuçlarõ, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Yõl: 35, S: 12, İstanbul, s. 3,

27 politikalarõ sebep olmuştur lõ yõllarõn sonlarõna doğru A.B.D. yönetimi Vietnam Savaşõnõn doğurduğu finansman ihtiyacõnõ vergiler yerine parasal genişleme ile karşõlamaya başlayõnca A.B.D. nin elinde tuttuğu altõn rezervlerinin dünyada dolaşõmda bulunan tüm dolarlarõ karşõlayamayacağõ ortaya çõkmõş ve sistem bir güven bunalõmõna düşmüştür. Daha sonra A.B.D. nin dolarõ devalüe etmesi ve fiyatlarõ kõsa bir süre için dondurmasõ da sistemi kurtarmaya yetmemiştir yõlõnda A.B.D. altõn-dolar konvertibilitesini tanõmadõğõnõ ilan ederek sistemin çöküşünü gerçekleştirmiştir li yõllarõn ikinci yarõsõnda, petrol fiyatlarõndaki büyük artõşlar nedeniyle ellerinde büyük fonlar biriktiren petrol zengini Arap Ülkeleri uluslararasõ sermaye piyasalarõna girerek Avrupa ile A.B.D. ye büyük fonlar aktarmõşlardõr. Döviz piyasalarõ, 1970 lerin ortalarõnda küresel bir boyut kazanan ilk finansal piyasalar olmuştur. Yaşanan gelişmeler A.B.D., İngiltere, Almanya ve Kanada nõn 1970 lerde sermaye hareketleri üzerindeki denetimlerini kaldõrmalarõna yol açmõştõr. Bu ülkeleri 1980 de Japonya, 1990 da da İtalya ve Fransa izlemiştir. A.B.D. de tahvil piyasasõnõn küreselleşmesine yönelik yasalarõn çõkarõlmasõyla A.B.D. tahvil piyasasõ Euro- Tahvil piyasasõna dönüşmüş, böylece fon arzõ artarak faiz oranlarõ üzerinde düşürücü etki yapmõştõr. 40 İngiltere deki asõl gelişme ise 1989 Ekiminde gerçekleştirilen borsanõn liberalleşmesidir. Böylece borsada aracõ kurum statüsüyle ilgili sõnõrlamalar kaldõrõlarak, yerli yabancõ tüm aracõlara borsaya giriş imkanõ verilmiş ve alõm-satõm kurallarõ serbestleştirilmiştir. 41 Özellikle Latin Amerika, Uzakdoğu, Güneydoğu Asya ve Doğu bloğu ülkeleri bu değişim sürecinin dõşõnda kalmamak için çaba harcamõş ve büyük bir özveriyle ekonomik ve finansal liberalizasyon çalõşmalarõna başlamõştõr Asomedya, Küreselleşme, s EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s AKSOY, T., s ULUDAĞ, İ., Finansal Liberalizasyon ve Küreselleşme Sürecinde Oluşan Ekonomik Etkiler, Marmara Üviversitesi Uluslararasõ Stratejik Araştõrmalar Merkezi (U.S.A.M.) 1998 Yõlõ Konferanslar Serisi, İstanbul, s. 91,

28 Sermaye piyasasõnõn liberalleşmesi, ülkeye giren ve çõkan sõcak para akõşõnõ kontrol altõna almayõ amaçlayan yasal düzenlemelerin ortadan kaldõrõlmasõnõ gerektirir. Bu çerçevede ülkelere gelen sõcak paralar fabrika yapmak ya da iş sahasõ yaratmak için kullanõlmamaktadõr. Şirketler anlõk bir kararla çekilebilecek olan bu paralarla uzun vadeli yatõrõmlar yapmamaktadõr. Hatta bu tür sõcak paralarõn getirdiği risk, gelişmekte olan ülkeleri uzun vadeli yatõrõmlar için daha az cazip hale getirmektedir. Büyüme üzerindeki olumsuz etki daha da fazladõr. IMF gibi kuruluşlarõn sermaye piyasalarõnõn liberalleştirilmesinde savunduklarõ tez çok basittir: Serbest piyasalar daha verimlidir, verimliliğin artmasõ ile de büyüme artacaktõr. Liberalleşme ile özellikle doğrudan yabancõ yatõrõmlar gelişmekte olan ülkelere akacak ve buralarda üretimi, dolayõsõyla da büyümeyi artõracaktõr. Oysa ki elde edilen veriler bunun tam tersini göstermektedir. En yüksek miktarda yabancõ yatõrõmlarõ çeken Çin e baktõğõmõz zaman sermaye piyasalarõnda liberalleşmenin engellendiğini görüyoruz. 43 Aşağõdaki tabloda da görüldüğü üzere dünya ölçeğindeki sermaye hareketleri döneminde sadece 13.5 milyar dolar iken, 1996 yõlõ sonlarõna doğru yaklaşõk 215 milyar dolar seviyesine ulaşmõştõr. Küresel krizin etkisiyle 1997 ve 1998 yõllarõnda yavaşlasa da, sermaye hareketlerinin 1999 dan itibaren tekrar hõzlanmaya başladõğõ dikkat çekmektedir. Uluslararasõ sermaye piyasalarõnda bir günde el değiştiren döviz tutarõ ise 1.5 trilyon dolardõr. Bu miktar dünya mal ve hizmet ticareti ile karşõlaştõrõldõğõ zaman, ulaşõlan mal ve hizmet ticaretinin yaklaşõk elli katõ tutarõndadõr STIGLITZ, J. E., Küreselleşme Büyük Hayal Kõrõklõğõ, Türkçesi: A. TAŞÇIOĞLU/ D. VURAL, Plan B Yayõnlarõ, 1. Baskõ, İstanbul, s. 87, Ekim YILDIRIM, Z., Türkiye Dünyanõn Neresinde?, Açõk Oturum, İktisat Dergisi, Sayõ: 380, Temmuz, s. 136,