Obsesif kompulsif bozukluk için yardım aramada ilk başvuru yerlerinin değerlendirilmesi

Transkript

1 Obsesif kompulsif bozukluk için yardım aramada ilk başvuru yerlerinin değerlendirilmesi Faruk Uğuz, Fatih Karababa, Rüstem Aşkın Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Konya Amaç: Bu çalışmada obsesif kompulsif bozukluk (OKB) için yardım aramada ilk başvuru yerleri ve bunlarla ilişkili sosyodemografik ve klinik özelliklerinin araştırılması amaçlandı. Yöntem: Çalışmaya DSM-IV ölçütlerine göre OKB tanısı konmuş toplam 104 ayaktan hasta alındı. OKB tanısı DSM-IV Eksen I Bozuklukları İçin Yapılandırılmış Klinik Görüşme (SCID-I) ile doğrulandı. Obsesyon ve kompulsiyonların türü ve şiddetini belirlemek için Yale- Brown Obsesyon Kompulsiyon Ölçeği (YBOKÖ) kullanıldı. İlk başvuru yerleri araştırıcılar tarafından geliştirilen yarı-yapılandırılmış bir form ile değerlendirildi. Bulgular: İlk başvuru yerlerinin 38 (% 36.5) olguda psikiyatri uzmanları, 28 (% 26.9) olguda psikiyatri uzmanları dışındaki hekimler ve 38 (% 36.5) olguda ise hekim dışı kişilerin olduğu bulundu. Tıp dışı yerlere başvuran hastalarda eğitim düzeyi anlamlı derecede daha düşük, cinsel ve dinsel obsesyonların sıklığı ise anlamlı derecede daha yüksekti. Sonuç: Bu çalışma hastaların önemli bir kısmında psikiyatri uzmanlarının OKB için yardım aramada ilk başvuru yerleri olmadığını göstermektedir. OKB nin nedenleri, klinik özellikleri ve tedavileri konusunda toplumun bilgilendirilmesi gerekmektedir. Anahtar kelimeler: Obsesif kompulsif bozukluk, ayaktan hastalar, yardım arama The evaluation of the first application settings in help seeking for obsessive-compulsive disorder (OCD) Objective: In this study, we aimed at examining the first application settings and related sociodemographic and clinical features in helpseeking for obsessive-compulsive disorder (OCD). Methods: A total of 88 outpatients with OCD diagnosed according to DSM-IV criteria were included in this study. The diagnosis of OCD was confirmed with Structured Clinical Interview for DSM-IV (SCID-I). The Yale-Brown Obsessive-Compulsive Scale (Y-BOCS) was used to determine types of obsession and compulsions. The first application settings were assessed with a semi-structured form developed by the investigators. Results: It was found that the first application settings were psychiatrists in 38 (36.5%) of cases, other physicians in 28 (26.9%) of cases, and non-physician subjects in 38 (36.5%) of cases. The patients helpseeking in non-medical places had significantly lower educational degree, and significantly higher frequencies of sexual and religious obsessions. Conclusion: This study suggests that psychiatrists are not the first application settings in helpseeking for OCD in a considerable rate of the patients. There is a need for information of community about causes, clinical features and treatments of OCD. Key words: obsessive-compulsive disorder, outpatients, helpseeking :29-33 Ruh sağlığı bilinci, ruhsal stres ve bozuklukların tanınması, bunların nedenleri ve risk etkenlerine ilişkin bilgi ve inançlar ile ruh sağlığı sorunlarına yönelik yardım arama konusundaki tutumları içerir. Bunlar göz önüne alındığında yapılan çalışmalar ruh sağlığı bilincinin çoğu toplumda yeteri düzeyde olmadığını göstermektedir (1). Yazışma adresi: Dr. Faruk Uğuz, Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Konya e-posta: farukuguz@hotmail.com Bireylerin ruhsal sorunların nedenleri, yardım arama davranışları ve günümüz tedavilerine uyumları, içinde yaşadığı toplumun gelişmişlik düzeyinin yanısıra, kültürel özelliklerinden de belirgin biçimde etkilenmektedir (1,2). Toplumun bu yöndeki tutum ve uygulamalarının bilinmesi, ruh sağlığı hizmetlerinin daha iyi yürütülmesinde önemli yarar sağlayabilir. Saha çalışmalarında 1 yıllık yaygınlığı % bulunmasına rağmen, aynı sürede sağlık 29

2 kuruluşlarında obsesif kompulsif bozukluk (OKB) tanısı alanların, genel nüfusun sadece % 0.08 lik bir kısmını oluşturması, hastaların büyük bir bölümünün tedavi olanaklarından yararlanamadığını göstermektedir (3-5). Bunun nedenlerinden biri bireylerin belirtilerini hastalık olarak kabul etmemeleri veya toplumda damgalanmaktan korktukları için gizleme eğilimi içerisinde bulunmaları nedeniyle psikiyatri uzmanlarına başvurmamaları olabilir (6). Bölgeden bölgeye değişebilmekle birlikte toplumumuzda ruhsal bozuklukların yeterince bilinmediği, neden ve tedavileri konusunda tıp dışı yollara başvurma eğilimi olduğu gözlenmektedir (2,7). Bununla birlikte gerek ülkemiz, gerekse diğer ülkelerdeki çalışmalar çoğunlukla genel ruhsal bozukluklar, özgül bozukluklar içinde ise depresyon ve şizofreni üzerine odaklanmıştır (1,2,8-12). OKB ile ilgili çalışmalar ise yetersizdir. Bu çalışmada, obsesif kompulsif şikayetlerle bir üniversite hastanesi psikiyatri polikliniğine başvuran hastalarda, tedavi için yardım aramada ilk başvuru yerleri ve tıp dışı yollara başvurmanın sosyodemografik ve klinik özelliklerle ilişkisi araştırıldı. Yöntem Çalışmaya Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Psikiyatri Polikliniği ne gelen, DSM-IV tanı ölçütlerine göre OKB tanısı konmuş, çalışmaya katılmayı kabul ettiklerine ilişkin onamları alınan yaşları arasında 104 ardışık hasta alındı. OKB tanısı DSM-IV Eksen I Bozuklukları İçin Yapılandırılmış Klinik Görüşme (SCID-I) (13,14) ile konuldu. Hastalarda obsesif kompulsif belirti türlerinin sorgulanmasında Yale-Brown Obsesyon Kompulsiyon Ölçeği (YBOKÖ) (15,16), tedavi için ilk başvuru yerleri ile ilgili bilgilerin sorgulanmasında ise tarafımızca oluşturulan bir yarıyapılandırılmış form kullanıldı. Elde edilen veriler istatistiksel olarak SPSS programının 12.0 versiyonu ile analiz edildi. Tıp dışı ve tıbbi yollara başvuran hastaların sosyodemografik ve klinik özelliklerinin karşılaştırılmasında ki-kare testi uygulandı. Testlerde anlamlılık düzeyi olarak p<0.05 alındı. Bulgular Hastaların yaş ortalaması 32.2 (aralık=18-65) olup, toplam 104 hastanın 72 si (%69.2) kadın, 32 si (% 30.8) ise erkek; 35 i (% 33.7) bekar, 64 ü (% 61.5) evli, 5 i (%4.8) boşanmış, dul veya ayrı yaşamakta idi. Hastalardan 54 ü (% 51.9) ilköğretim, 33 ü (% 31.7) ortaöğretim ve 17 si (% 16.3) yükseköğretim mezunu idi. Hastalarımızda OKB nin başlama yaşı ortalama 22.8 (aralık=10-64), ortalama hastalık süresi 9.6 (aralık=1-38) yıl, hastalığın başlaması ile tıbbi ya da tıp dışı yardım arama davranışı arasında geçen sürenin 5.3 (aralık=0-35) yıl, ilk psikiyatri uzmanına gitme arasında geçen sürenin ise 6.9 (aralık=1-35) yıl olduğu bulundu. Yardım için ilk başvurulan yerlerin 38 (% 36.5) hastada psikiyatri uzmanları, 28 (% 26.9) hastada psikiyatri uzmanı dışındaki hekimler, 38 (% 36.5) hastada ise tıp dışı kişilerin (bunlardan % 12.5 i resmi din görevlileri ve % 24.0 ü okuyucu, muskacı, büyücü, cinci, hoca vb. olarak isimlendirilen kişiler) olduğu bulundu. Hastaların tıp dışı kişilere başvurmalarında % 76.9 oranında yakınları, % 20.5 oranında kendileri ve % 2.6 oranında iş-arkadaş çevresi etkili olurken; bir psikiyatri uzmanına başvurmalarında yakınlarının % 33.7, kendilerinin % 30.8, başka hekimlerin % 29.8 ve iş-arkadaş çevresinin % 5.8 oranlarında etkili olduğu bulundu. Ayrıca aynı kesime giden 38 hastadan 16 sında (% 41.0) OKB nin büyü yapılması, 9 unda (% 23.1) şeytan vesvesesi, 8 inde (% 20.5) cin musallatı, 3 ünde (% 7.7) muska yapılması ve 3 ünde (% 7.7) diğerleri (birer olguda nazar, çok düşünme ve bir şeyden korkma) şeklinde değerlendirildiği saptandı. Yardım amacıyla ilk olarak tıp dışı yollara başvuran hastalarda ilköğretim mezunu olanların sayısı anlamlı derecede daha fazla, yükseköğretim mezunu olanların sayısı ise anlamlı derecede daha azdı (χ 2 =6.86, p=0.03). Tıp dışı yollara başvurma oranı ilköğretim mezunlarında %46.3 iken yükseköğretim mezunlarında % 11.8 idi. Obsesyon ve kompulsiyonların türüne bakıldığında, cinsel (χ 2 =10.45, p=0.01) ve dinsel (χ 2 =4.68, p=0.03) obsesyonların sıklığı tıp dışı yollara başvuranlarda anlamlı derecede daha fazla idi. Diğer obsesif kompulsif belirtiler ile cinsiyet, medeni durum yönünden gruplar arasında anlamlı fark bulunmadı (Tablo 1). 30

3 Tablo 1. Yardım aramada ilk başvuru yerleri tıbbi ve tıp dışı yollar olan obsesif kompulsif bozukluklu hastaların sosyodemografik ve klinik özelliklerinin karşılaştırılması Tıbbi yollara başvuranlar (s=66) Tıp dışı yollarabaşvuranlar (s=38) Sayı % Sayı % χ 2 p Cinsiyet kadın erkek Medeni durum bekar evli boşanmış, dul, ayrı yaşıyor Eğitim durumu ilköğretim ortaöğretim yükseköğretim Obsesyonlar saldırganlık bulaşma cinsel biriktirme / saklama dinsel simetri / kesinlik somatik diğer Kompulsiyonlar yıkama / temizleme yineleme sayma düzenleme / sıralama biriktirme / toplama kontrol etme diğer Tartışma ve sonuç Bu araştırma OKB li hastaların sadece üçte bir kadarının tedavi için yardım aramada ilk olarak psikiyatri uzmanına başvurduğunu göstermektedir. Çalışmamızda elde edilen tıp dışı yollara başvurma oranı (% 36.5), ülkemizde Kıran ve arkadaşları (17) tarafından yapılan çalışmanın sonuçları (% 33.3) ile uyumludur. Tıp dışı kişilere başvuran bazı hasta ve yakınlarının bunu çekinmeleri nedeniyle hekimlerden gizleyebilecekleri de düşünüldüğünde, bu oranın gerçekte daha yüksek olması beklenebilir. Ayrıca araştırmamızda incelenmemekle birlikte, bazı hastaların psikiyatri uzmanından sonra da tıp dışı yollara başvurabileceği, yine direkt obsesif kompulsif şikayetlerle değil de anksiyeteye bağlı bedensel şikayetlerle de başka hekimlere gidebileceği varsayıldığında, psikiyatri uzmanı dışında başvuruların hayat boyu görülme oranının daha yüksek çıkacağı düşünülebilir. Ruh sağlığı ile ilgili kazanılan bilgi ve inançların önemli kaynakları kişisel deneyimler, aile, iş-arkadaş çevresi, eğitim kurumları ve medyadır (1). Araştırmamızda hasta yakınlarının tıp dışı yollara başvurmada % 76.9, psikiyatri uzmanına başvurmada ise % 33.7 oranlarında etkili olduğunun bulunması, toplumumuzda geleneksel olarak obsesif kompulsif belirtilerin tıp dışı nedenlerle açıklanma eğilimi olduğunu göstermektedir. Ayrıca örneklemimizde tıp 31

4 dışı yollara başvuranların yaklaşık üçte ikisinin ilköğretim mezunlarından oluşması eğitimin önemini ortaya koymaktadır. Kırpınar (2) bir psikiyatri kliniğinde yatan değişik ruhsal bozukluklara sahip hastaların hemen hepsinin rahatsızlığının bir döneminde hekim dışı kişilere gittiği ya da götürüldükleri, % 70 inin bu tür kişilere para verdiği ve bu kişilerce konulan tanıların çoğunlukla dinsel ve büyüsel içerikli olduğunu bildirmektedir. Çalışmamızda ise para verilip verilmediği araştırılmamıştır. Bununla birlikte OKB li hastaların hemen hepsine bu kişilerce benzer tanıların konduğu gözlendi. Bu durum, hastaların yardım için gittikleri hekim dışı kişilerin OKB yi tanımadıklarını düşündürmektedir. Özellikle kadınlar olmak üzere çoğu hastanın tıp dışı yollara başvurduğunu gizlediğini ve aynı yerlere birden daha fazla gittiğini göz önüne alırsak bu durumun önemli bir toplumsal sorun olduğu düşünülebilir. Çalışmalarda OKB li hastalarda tıbbi tedaviye başvurmada eksen I ek tanılarının (18) ve OKB nin bireyin bağımsızlık düzeyi üzerinde olumsuz etkisinin (19) belirleyici olduğu bildirilmektedir. Araştırmamızda ise tıp dışı yollara başvurma davranışı düşük eğitim düzeyi ile cinsel ve dinsel obsesyonlarla ilişkili bulundu. Bulgularımız, bu obsesyon türlerinin belirgin olduğu OKB nin toplumumuzda ruhsal bozukluk olarak görülme olasılığının daha az olduğunu düşündürmektedir. Hastaların başka hekimlere gitmesinde nereye başvuracaklarını bilmemeleri, başkalarının kendileri hakkında ne düşüneceklerinden korkmalarının rolü olabilir (17,18). Yine bazı hastalar, psikiyatrik yardıma ulaşma imkanlarının kısıtlılığı nedeniyle sağlık ocağı gibi daha kolay ulaşılabilir sağlık kuruluşlarına başvurmuş da olabilir. Psikiyatri dışında yardım için gidilen sağlık kuruluşlarının ve uzmanlık alanlarının neler olduğunun araştırılmamış olması bu çalışmanın eksik bir yönüdür. Diğer hekimlerce OKB nin yeterince tanınmaması sonucunda psikiyatrik tedavilerin uygun ve etkin biçimde uygulanmaması da hasta ve yakınlarının tıp dışı yollara gitme eğilimini arttırabilir. Ülkemizdeki epidemiyolojik çalışmalarda şizofreni ve depresyonun toplumumuzun yaklaşık dörtte üçü tarafından bir ruhsal bozukluk olarak görüldüğü bildirilmektedir (11,12). Örneklememizde hastaların çoğunluğunun psikiyatri uzmanları dışındaki hekim veya hekim dışı kişilere başvurması, OKB nin toplumumuzda diğer ruhsal bozukluklara göre daha az tanındığını düşündürmektedir. Bunda toplumumuzda özellikle bulaşma obsesyonu ve yıkama / temizleme kompulsiyonu olmak üzere OKB belirtilerinin kişilerin huyu, karakteri olarak bilinmesinin rolü olabilir. Hastaların tıp dışı yollara başvurmalarında bir diğer etken de başta ilaç olmak üzere psikiyatride uygulanan tedavi yöntemlerine yönelik olumsuz düşünce ve inançlar olabilir. Ülkemizdeki epidemiyolojik çalışmalar da bunu desteklemektedir (11,12). Diğer ruhsal bozukluklarda olduğu gibi OKB nin de hekimlerce uygun ve etkin bir şekilde tedavi edilmesi, bu olumsuz düşünce ve inançların azaltılmasında etkili olabilir. OKB li hastaların tıbbi yardım arama yönünden diğer ruhsal veya bedensel hastalığı olanlar ile karşılaştırılmamış olması bu araştırmanın başlıca sınırlılığı olarak düşünülebilir. Zira bir kontrol grubunun olması, tıbbi yardım arama konusundaki mevcut sorunların OKB ye özgü bir durumdan mı yoksa tıbbi hastalıklara yönelik toplumun genel tutum ve eğiliminden mi kaynaklandığı konusunda daha sağlıklı bilgi edinmemize yardımcı olabilirdi. Sonuç olarak, toplumumuzdaki OKB li hastaların önemli bir bölümü yardım arama amacıyla tıp dışı yollara başvurmaktadır. Diğer ruhsal ve tıbbi bozukluklarda olduğu gibi OKB nin nedenleri, belirtileri ve tedavileri konusunda toplumun değişik araçlarla bilgilendirilmesi, bu sorunun düzeltilmesinde önemli rol oynayabilir. Kaynaklar 1. Jorm AF. Public knowledge and beliefs about mental disorders. Mental health literacy. Br J Psychiatry 2000;177: Kırpınar İ. Erzurum Numune Hastanesi psikiyatri kliniğinde yatan hastalarda ruhsal bozukluklar nedeni ile tıp dışı kişilere başvurma davranışı üzerine bir araştırma. Düşünen Adam Dergisi 1992;1: Karno M, Golding JM, Sorenson SB, Burnam A. The epidemiology of obsessive-compulsive disorder in five US. Communities. Arch Gen Psychiatry 1988;45: Çilli AS, Telcioğlu M, Aşkın R, Kaya N, Bodur S, Kucur R. 12-month prevalence of obsessive-compulsive disorder in Konya, Turkey. Compr Psychiatry 2004;45: Fireman B, Koran LM, Leventhal JL, Jacobson A. The prevalence of clinically recognized obsessive-compulsive 32

5 disorder in a large health maintenance organization. Am J Psychiatry 2001;158: Rasmussen SA, Eisen JL. Epidemiology of obsessivecompulsive disorder. J Clin Psychiatry 1990; 51: Hayran R, Alkın T, Tunca Z. Hastaların psikiyatriste ulaşma yolları. 26. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi Bilimsel Yayınlar Kitabı, 1990; Razali SM, Khan UA, Hasanah CI. Belief in supernatural causes of mental illness among Malay patients: impact on tratment. Acta Psychiatr Scand 1996;94: Jorm AF, Korten AE, Jacomb PA, Christensen H, Rodgers B, Pollitt P. Public beliefs about causes and risk factors for depression and schizophrenia. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 1997;32: Jorm AF, Korten AE, Jacomb PA, Christensen H, Rodgers B, Pollitt P. Mental health literacy : a survey of the public s ability to recognise mental disorders and their beliefs about the effectiveness of treatment. MJA 1997;166: Sağduyu A, Aker T, Özmen E, Ögel K, Tamar D. Halkın şizofreniye bakışı ve yaklaşımı üzerine bir epidemiyolojik araştırma. Türk Psikiyatri Dergisi 2001;12: Özmen E, Ögel K, Boratav C, Sağduyu A, Aker T, Tamar D. Depresyon ile ilgili bilgi ve tutumlar: İstanbul örneği. Türk Psikiyatri Dergisi 2003;14: First MB, Spitzer RL, Gibbon M, Williams JBW. Structured Clinical Interview for DSM-IV Clinical Version (SCID-I/CV). Washington D.C: American Psychiatric Press, Özkürkçügil A, Aydemir Ö, Yıldız M, Esen Danacı A, Köroğlu E. DSM-IV eksen I bozuklukları için yapılandırılmış klinik görüşmenin türkçeye uyarlanması ve güvenilirlik çalışması. İlaç ve Tedavi Dergisi 1999;12: Goodman WK, Price LH, Rasmussen SA, Mazure C, Fleischmann RL, Hill CL, et al. The Yale-Brown Obsessive Compulsive Scale, I: Development, use and reliability. Arch Gen Psychiatry 1989;46: Karamustafalıoğlu KO, Üçışık AM, Ulusoy M, Erkmen H. Yale-Brown obsesyon-kompulsiyon derecelendirme ölçeği nin geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. Bursa: Savaş Ofset, Kıran ÜK, Kara H, Ağargün MY, Selvi Y, Güleç M. OKB li hastalarda obsesyonların saklanması. 9. Bahar Sempozyumu Bildiri Özetleri Kitabı, 2005; Goodwin R, Koenen KC, Hellman F, Guardino M, Struening E. Helpseeking and access to mental health treatment for obsessive-compulsive disorder. Acta Psychiatr Scand 2002;106: Beşiroğlu L, Çilli AS, Aşkın R. The predictors of health care seeking behavior in obsessive-compulsive disorder. Compr Psychiatry 2004;45: