2. ÜNİTE: UYGARLIĞIN DOĞUŞU VE İLK UYGARLIKLAR

Transkript

1 2. ÜNİTE: UYGARLIĞIN DOĞUŞU VE 2. Ünite İLK UYGARLIKLAR KONULAR A. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE TARİH ÇAĞLARI B. İLK ÇAĞ UYGARLIKLARININ OLUŞUMU VE YAYILIŞI C. MEZOPOTAMYA, MISIR, İRAN, HİNT, ÇİN VE DOĞU AKDENİZ UYGARLIKLARI Ç. ANADOLU UYGARLIKLARI VE BU UYGARLIKLARIN ÇEVRE KÜLTÜRLERLE İLİŞKİLERİ (HATTİLER, HİTİTLER, İYONLAR, URARTULAR, FRİGLER, LİDYALILAR) D. EGE VE ESKİ YUNAN UYGARLIKLARI E. ROMA UYGARLIĞI 51

2 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Temel Kavramlar l Höyük l Kalkolitik l Neolitik l Mezolitik l Paleolitik l Tunç l Yazı A. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE TARİH ÇAĞLARI Hazırlık Çalışmaları 1. Tarihe yönelik araştırmalar yapılırken tarihi, çağlara ayırma nedenleri neler olabilir? Araştırınız. 2. Tarihin bir bölümüne tarih öncesi çağlar denilmesinin nedeni nedir? Tartışınız. 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki görselleri inceleyerek altında verilen soruları cevaplayınız Resim: İnsanların ilk yerleşim yerleri (Orta Taş Çağı) ( 1. YERYÜZÜNDE YAŞAMIN BAŞLAMASI 2.2. Resim: İnsanların geçim faaliyetleri (Yeni Taş Çağı) ( 1. İnsanların nasıl bir yerde barınacağına ve hangi ekonomik faaliyetlerde bulunacağına karar vermesinde etkili olan faktörler nelerdir? 2. İnsanların geçim faaliyetleri arasında neler yer almaktadır? Düşünebilme ve düşündüğünü aktarabilme özelliğine sahip olan insanlarda ayrıca bir merak duygusu da vardır. İnsanlar merak duygusunu gidermek, hayatlarını kolaylaştırmak ve düzene sokmak için birtakım faaliyetlerde bulunurlar. Ateşin kullanılması, göçebelikten yerleşik hayata geçilmesi, yazının icadı vb. bu faaliyetlerden bazılarıdır. Uzun bir zaman dilimini kapsayan tarihi incelemek is te yen ta rihçi ler, in san lık için bü yük önem ta şı yan ta rih sel olay la rı bö lüm le re ayırma gereği duymuşlardır. Bu bölüm le rin her bi ri ne çağ (dö nem) adını veren tarihçiler, ya zı nın bulunuşuna ka dar ge çen dö nemi Tarih Ön ce si Çağ lar, ya zı nın bu lu nu şun dan son ra ki dö ne mi ise Ta rih Çağ la rı olarak adlandırmışlardır. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR TARİH ÇAĞLARI TAŞ ÇAĞI (MÖ ) 1. Eski Taş Cağı (MÖ ) 2. Orta Taş Çağı (MÖ ) 3. Yeni Taş Çağı (MÖ ) MADEN ÇAĞI (MÖ ) 1. Bakır Çağı 2. Tunç Çağı 3. Demir Çağı (Yazı Bakır Çağı nın ortalarında bulunmuş ve tarih çağları başlamıştır.) İLK ÇAĞ (MÖ 3200-MS 375) Yazının icadından Kavimler Güçü ne kadar olan dönemi kapsar. ORTA ÇAĞ ( ) Kavimler Güçü nden İstanbul un Fethi ne kadar olan dönemi kapsar. YENİ ÇAĞ ( ) İstanbul un Fethi nden Fransız İhtilâli ne kadar olan dönemi kapsar. YAKIN ÇAĞ ( ) Fransız İhtilâli nden günümüze kadar olan dönemi kapsar. 2. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR Prehistorya da denilen bu çağa ait bilgiler, o dönem insanlarından kalan buluntulara dayanır. Tarih bilimi yazılı kaynak ve belgelerin olmadığı tarih öncesi çağlar hakkındaki bilgiler için tarihin yardımcı bilimlerinden olan arkeolojiden faydalanmaktadır. Yapılan çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılan buluntular bu 52

3 2. Ünite dönemi aydınlatması bakımından önemli bir yer tutar. Tarih öncesi çağlar, Taş Çağı ve Maden Çağı olarak ikiye ayrılır. Bilgi Hazinesi Tarih öncesi devirlerin Taş ve Maden Çağı olarak ikiye ayrılmasında o dönem insanlarının kullandıkları araç gereçlerin niteliği esas alınmıştır. a. Taş Çağı (MÖ ) Eski Taş (Paleolitik) Çağı (MÖ ) İnsanlık tarihinin en uzun dönemidir. Bu devrin başlarında insanlar beslenme gereksinim le ri ni doğada ha zır bul duk la rı mey ve le ri, bit ki le ri, bit ki kök le ri ni top la ya rak ve çev re deki hay van la rı av la ya rak sağ la mış lar dır. Bu dönemde in san lar ma ğa ra lar da ve ka ya sı ğınak la rın da ya şa mış ke mik, çak mak ta şı ve di ğer sert taş la rı iş le ye rek alet yapmış ve do ğaya egemen olmaya başlamışlardır Harita: Anadolu nun tarih öncesi yerleşim merkezleri (Tarih Atlası 1, s. 5.) Ülkemizin değişik bölgelerinde tarih öncesi dönemi aydınlatan önemli yerleşim merkezlerini gösteren yukarıdaki haritayı inceleyiniz. Buraların neden yerleşim yeri olarak seçildiğini arkadaşlarınızla tartışınız. Eski Taş Çağına ait ilk izlere İspanya daki Altmaria ve Fransa daki Lascaux (Laskö) mağaralarında rastlanmıştır. Bu çağın sonlarına doğru insanlar mağara duvarlarına yandaki resimde görüldüğü gibi hayvan ve avlanma resimleri yapmışlardır. İlk insanların mağara duvarlarına resimler yapmasının nedenleri siz ce neler olabilir? 2.3. Resim: Gü nü müz den yak la şık yıl ön ce ya pıl mış hay van re sim le ri ne bir örnek (Lascaux Mağarası, Fransa) Anadolu da bu döneme ait yerleşim yerleri arasında Antalya yakınlarında bulunan Beldibi, Belbaşı, Karain mağaraları ile yandaki fotoğrafta görülen İstanbul daki Yarımburgaz Mağarası önemli yer tutar. İstanbul un 20 km uzağındaki Küçükçekmece Gölü nün kuzeyinde bulunan Yarımburgaz Mağarası yurdumuzda Taş Devri ne ait en eski yerleşim yeridir Fotoğraf: İstanbul daki Yarımburgaz Mağarası nda yapılan kazı çalışması MÖ Anadolu da Beldibi ve Karain mağaralarında insanların toplu olarak yaşadığına dair ilk bulgular ortaya çıktı. MÖ Orta Anadolu ve Güney Mezopotamya da ırmak kenarlarında ilk kulübeler ortaya çıktı. MÖ Orta Doğu da buğday ve arpa tarımı başladı. 53

4 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Orta Taş (Mezolotik) Çağı (MÖ ) Mağara ve ağaç kovuklarında yaşamlarını sürdüren bu dönem insanlarının geçim kaynakları arasında avcılık ve toplayıcılık yer alır. İnsanlar taşları yontup basit savunma aracı olarak kullanırlar. Dönemin sonlarına doğru buzullar erimeye başlar. Bu dönemin en önemli özelliği ateşin kullanılıp kontrol altına alınmasıdır. Ateşin bulunup kontrol altına alınması insanlara ne gibi faydalar sağlamış olabilir? Orta Taş Çağına ait en önemli yerleşim merkezi Güney Tacikistan da Kuldara (Ceyhun Nehri nin yukarı kısmı) bölgesidir. Türkiye de bu dönemi aydınlatan merkezler arasında Antalya Beldibi, Göller Yöresi Baradiz, Ankara Macunköy, Samsun Tekkeköy bulunmaktadır. Yeni Taş (Neolitik) Çağı (MÖ ) Taş Çağının en gelişmiş dönemi olan Neolitik dönemde insanlar havaların ısınmasıyla ovalarda, su kenarlarında yaşamaya ve toprağı işleyerek tarımsal üretim yapmaya başladılar. Köyler kurarak yerleşik hayata geçtiler. Doğadaki yabani hayvanları evcilleştirerek bunlardan faydalandılar. Bitki liflerinden giyecek, topraktan ve kilden çanak çömlek yaptılar. Yeni Taş Çağına ilk önce Ön Asya (Mezopotamya, Anadolu, İran, Suriye) da girilmiştir. Türkiye de bu dö ne me ait bu lun tu lar Kon ya Ça tal hö yük, Gaziantep Sakçagözü ve Di yar ba kır Ça yö nü nde ya pı lan ka zı lar da or ta ya çı ka rıl mış tır. Çayönü ve Çatalhöyük yerleşim merkezlerinin önemli özellikleri şunlardır: Çayönü: Di yar ba kır ın Er ga ni il çe sin de dir. Ça yö nü, Ana do lu ve Gü ney do ğu Av ru pa da bu lu nan en es ki ne oli tik köy ye ri dir. Arkeolojik kazılar sonucunda Ana do lu nun ilk çift çi le ri nin burada ya şa dı ğı an la şıl mış tır. Ça yö nü nde ya pı lan ka zı lar da, tahıl saplarını kesmek ve tahılı un hâline getirmek için çakmak taşından ve volkanik camdan yapılmış orak ve bı çak lar ile öğüt me taş la rı bu lun muş tur. Çatalhöyük : Konya ilinin Çumra ilçesindedir. Burada ana tanrıça heykelcikleri, penceresiz ve girişleri ça tı dan ker piç ev ler de dün ya nın en es ki du var re sim le ri ve Ana do lu nun en es ki ça nak çöm lek le ri bu lun muştur. Ça tal hö yük, bu gü ne ka dar el de edi len bul gu la ra da ya nı la rak dün ya nın ilk kent yer le şim ye ri ola rak ka bul edilmektedir. Aşağıdaki Çatalhöyük Yerleşim Merkezi adlı etkinlikte verilen temsilî resimler Konya-Çatalhöyük yerleşim yerinin özellikleri göz önünde bulundurularak çizilmiştir. Bu resimlere bakarak altındaki soruları cevaplayınız. 1. Etkinlik: ÇATALHÖYÜK YERLEŞİM MERKEZİ 2.4. Resim: Çatalhöyük ün temsilî resmi ( 1. Bu yerleşim yerinde yaşayanların geçim kaynakları neler olabilir? 2. Bu evlerde neden pencere ve çatı kullanılmamıştır? MÖ 7000 Avrupa da Yontma Taş Devri nin sonu MÖ 5700 Anadolu da Burdur Hacılar bölgesinde yerleşim süreci başladı. MÖ 5500 Anadolu da Yozgat Alişar bölgesinde ilk kültür evresi oluştu. MÖ 5000 Anadolu dan göç edenler Mısır a yerleşti. 54

5 2. Ünite b. Maden Çağı (MÖ ) Bakır (Kalkolitik) Çağı Taş Ça ğın dan Ma den Ça ğı na ge çiş dö ne mi dir. Bu dö nem de in san lar ilk kez ma de ni kul lan ma ya baş lamışlardır. Er gi me ısı sı dü şük, çı ka rı lı şı ko lay ol duğu için ilk kul la nı lan ma den ba kırdır. Bu dö nem de ta rım, av cı lı ğa gö re da ha çok önem ka zan mış, yer leş me alan la rı nın çev re si surlar la çev ril miş tir. Türkiye de bu döneme ait merkezler arasında Çorum da Alacahöyük, Denizli de Beycesultan, Çanakkale de Kumtepe ve Truva, Samsun da İkiztepe yer alır. Tunç Çağı İnsanlar, kalayı bakırla birlikte eriterek yeni bir alaşım olan tuncu elde etmiştir. Tuncun sert oluşu büyük oranda silah üretimine ve aletlerin bu madenden yapılmasına yol açmıştır. Bu çağda ilk şehir devletleri olan siteler kurulmuş, Mezopotamya da Sümer ve Akad, Anadolu da Hititler gibi devletler ortaya çıkmıştır. Türkiye de bu dönemi aydınlatan merkezler arasında Ankara da Ahlatlıbel ile yandaki fotoğrafta görülen Kayseri Kültepe yer almaktadır. Anadolu da ilk yazılı belgeler Kayseri Kültepe de 2.2. Fotoğraf: Kültepe bulunmuştur. De mir Çağı Demirin bulunmasıyla birlikte ekonomik ve toplumsal yaşamda büyük değişiklikler olmuştur. Araç gereç ve silahlar tunçtan daha sert olan demirden yapılmaya başlanmıştır. Bu dönemde yapılan savaşlarda demirden yapılmış silahlara sahip olan toplumlar tunçtan yapılmış silahlara sahip toplumlara egemen olmuştur. Demir Çağında üretim gelişmiş, büyük devletler kurulmuştur. Bu çağın sonunda yazının bulunmasıyla tarih çağları başlamıştır. Demir Çağında Anadolu da bulunan önemli yerleşim merkezleri şunlardır: 2.3. Fotoğraf: Alacahöyük Alişar: Yoz gat ili mi zin sı nır la rı için de dir. Bu ra da ya pı lan ka zı lar da ker piç du var lı ve dört kö şe dam lı ev ler, bü yük küp ler, ağaç ve taş san dıklar, al tın ve gü müş ten eş ya lar bu lun muş tur. Alacahöyük: Yukarıdaki fotoğrafta görülen bu yerleşim merkezi Ço rum ili nin Ala ca il çe si sı nır la rı için de dir. Ata türk ün is teği ile 1935 yı lın da ya pı lan ka zı lar so nu cun da bu ra da dört ana kül tür ka tı or ta ya çı karıl mış tır Fotoğraf: Troia Tro ia (Tru va, Tro ya): Ho me ros un İl li ada (İl ya da) destanında an lat tığı ün lü kent tir. Ça nak ka le nin 30 km gü ney ba tı sın da ki Hi sar lık Te pe si n de bu lu nan yandaki fotoğrafta görülen Troia, üst üs te ku rul muş do kuz kent ka lın tı sın dan olu şur. İlk beş katmandaki kentler Ba kır Ça ğı na, son ra ki kat man lar da bulunan kent ler ise Tunç Ça ğı na ait tir. Ha cı lar: Bur dur ya kın la rın da dır. Bu ra da ya pı lan ka zı lar da mer merden kap lar, orak, bı çak, el bal ta sı, taş bon cuk ve bil ye ler, ke mik ten de li ciler or ta ya çıkarılmıştır. Yandaki fotoğrafta görülen Hacılar höyüğünün etrafı duvarlarla çevrilidir. Bu duvar, düşman saldırısına karşı yapılan surların ilk 2.5. Fotoğraf: Hacılar Höyüğü örneklerindendir. 3. TARİH ÇAĞLARI 1. ünitede Tarihin Sınıflandırılması konusunda tarih biliminin alanının geniş olmasından dolayı tarihi, çağlara ayırarak incelemenin gerekliliğinden söz etmiştik. Tarih öncesi çağlarda olduğu gibi tarih çağları da bölümlere ayrılmış, bu bölümlere İlk Çağ, Orta Çağ, Yeni Çağ ve Yakın Çağ adları verilmiştir. Tarihi, çağlara ayırırken evrensel olaylar da göz önünde bulundurulmuştur. Bu olayların etkileri sadece meydana geldikleri zamanda değil daha sonraki dönemlerde de devam etmiştir (Kavimler Göçü, İstanbul un Fethi, Fransız İhtilali vb.). 55

6 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Temel Kavramlar l Coğrafi Faktör B. İLK ÇAĞ UYGARLIKLARININ OLUŞUMU VE YAYILIŞI l Kültür l Ticaret l Uygarlık l Ortak Miras Hazırlık Çalışmaları 1. İlk Çağ uygarlıklarının göl veya ırmakların çevresinde kurulmasının nedenleri nelerdir? 2. Uygarlıkların birbiriyle etkileşim kurmasında ne gibi faktörler etkilidir? 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Atatürk ün aşağıdaki sözlerini okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. Uygar olmayan kimseler uygar olanların ayakları altında kalmakla karşı karşıyadırlar. Uygarlık (medeniyet) öyle güçlü bir ateştir ki ona uzak kalanları yok eder. (1) Atatürk ün uygarlık konusunda söylediği bu sözlerden neler anlıyorsunuz? ORTAK MİRASA DOĞRU İnsanlığın ortak mirası olan uygarlık farklı toplumların uzun süre içinde edindikleri evrensel bilgi, düşünce ve birikimlerin paylaşılması olarak tanımlanabilir. Bu nedenle uygarlık dünya toplumlarının genel malıdır. Örneğin İlk Çağ uygarlıklarından olan Yunanlar ve Romalılar Fenike alfabesini geliştirerek günümüz Latin alfabesinin temelini atmışlardır. İngilizler çiçek hastalığına karşı aşıyı 18. yüzyılda öğrenerek geliştirmiş ve bunu bütün dünya uygarlığının malı hâline getirmişlerdir. Kültür ve uygarlık kavramları uzun süre birlikte anılmıştır. Kültür genellikle toplumların örf, âdet, gelenek ve göreneklerini ifade eden maddi ve manevi değerlerdir. Ünlü sosyolog Ziya Gökalp e göre uygarlık evrensel, kültür ise yerel, yöresel, etnik ve millîdir. Ancak zamanla kültürel değerler birtakım yollarla farklı bölgelere taşınmış, değişik kültürlerle etkileşime girerek dünyanın ortak değerleri olmuştur. Kültürlerin kaynaşmasıyla birçok yeni uygarlık ortaya çıkmıştır. İlk çağlardan itibaren dünyanın değişik bölgelerinde ortaya çıkan uygarlıkların oluşumunda siyasi, sosyal, coğrafi ve ekonomik faktörler etkili olmuştur. Coğrafi şartların sunduğu avantajlar uygarlığın doğuşuna olumlu katkı sağlamıştır. Bunun yanı sıra ülkeler arasında yapılan ticari faaliyetler, kültürlerarası etkileşimlerin meydana gelmesine neden olmuştur. Buna paralel olarak insanların sosyal düzeylerinin artması ve uygarlıkların ilerlemesine etki etmiştir. Bütün bu etkenlerin olabilmesi için güçlü bir siyasi birliğin olması gerekmektedir. Örneğin Sümerler MÖ 4 bin yılında Güney Mezopotamya ya geldikleri zaman bölge bataklıklarla kaplıymış. Onlar, ilk olarak Dicle ve Fırat nehirlerinin yol açtığı bataklığı kurutmuşlar. Mısırlılar da Sümerler gibi Nil deltasındaki bataklıkları kurutmuş, sulama kanalları açarak tarımsal faaliyetleri başlatmışlardır. (1) İsmet Parmaksızoğlu, Düşünceleriyle Atatürk, s. 288,

7 2. Ünite Dağlık bir konuma sahip olan Yunanistan, tarım yapmaya elverişli olmadığı için burada bulunan kavimler deniz ticaretine yönelmiştir. Deniz ticareti onlara sadece zenginlik ve refah getirmemiş, birçok kültürle etkileşime girmelerinde de etkili olmuştur. Örneğin Doğu Akdeniz de Fenikelilerle yaptıkları ticaret sayesinde Fenike alfabesini tanımış ve etkilenmişlerdir. Bu alfabeye sesli harfler ekleyerek geliştirmiş ve kendilerine özgü alfabeyi oluşturmuşlardır. Asurlular, Anadolu halkı ile ticaret yaptıktan sonra buralarda koloniler kurmuşlar, Anadoluda yaşayanlar da Asurlulardan yazıyı öğrenerek tarihî devirlere girmişlerdir. Bilgi Hazinesi Hiçbir uygarlık homojen (türdeş) değildir. Bir uygarlık, başka uygarlık ya da uygarlıklarla mutlaka ilişki içindedir. İlk Çağda Asurlular, Babil uygarlığından etkilenmişlerdir. Roma uygarlığı da aslında Yunan uygarlığının bir devamıdır. Haçlı seferlerinde de yalnızca ordular savaşmamış, İslam uygarlığı ile Hristiyan uygarlığı birbirini etkilemiş ve birbirinden etkilenmiştir. Aşağıda İlk Uygarlıklar başlıklı etkinlikte verilen haritayı inceleyerek altındaki soruları cevaplayınız. 2. Etkinlik: İLK UYGARLIKLAR 2.2. Harita: MÖ 3000 li yıllardaki uygarlıklar (Tarih Atlası 1, s. 20.) 1. İlk uygarlıklar kuruluş yeri olarak neden bu bölgeleri tercih etmiş olabilirler? 2. Uygarlıkların birbiriyle etkileşimini sağlayan unsurlar neler olabilir? 57

8 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Temel Kavramlar l Alfabe l Çivi Yazısı l Firavun l Hammurabi Kanunları l Kast l Mumyalama l Ziggurat C. MEZOPOTAMYA, MISIR, İRAN, HİNT, ÇİN VE DOĞU AKDENİZ UYGARLIKLARI Hazırlık Çalışmaları 1. İlk Çağ uygarlıklarının dünya medeniyetine katkılarını araştırınız. 2. Yazı ve alfabenin insanların yaşamındaki etkileri nelerdir? 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki sözleri okuyarak altında verilen soruları cevaplayınız. Çağdaş uygarlığı anlayabilmek, kavrayabilmek dünya üzerindeki eski uygarlıkları, bütün insanlığın ilk uygarlıklarını doğru tanıyabilmekle mümkündür. (1) Atatürk ün yukarıdaki çağdaş uygarlık tanımından neler anladığınızı arkadaşlarınızla tartışınız. Doğu uygarlığı olmasaydı bugünkü durumumuza gelemezdik. Çünkü bu uygarlık bizlere önemli bir kül tür mi ra sı bı rak mıştır. İlk alfabeyi, ilk yazıyı, ilk takvimi bu uygarlık sayesinde öğrendik. Doğu uygarlıkları kâğıt ve matbaayı kullanmış, medeniyetin gelişmesinde etkili olmuşlardır. (2) Yukarıda verilen Doğu uygarlığı kavramından neler anlıyorsunuz? 1. MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI Aşağıdaki etkinlikte verilen haritayı inceleyerek altındaki soruyu cevaplayınız. 3. Etkinlik (1) (2) Ivar Lisnner, Uygarlık Tarihi, s. 9. Özetlenmiştir Harita: Mezopotamya ve Mısır Uygarlığı (Tarih Atlası 1, s. 20.) Yukarıdaki haritaya göre Mezopotamya bölgesinde birçok uygarlığın kurulmasında neler etkili olmuş olabilir?

9 2. Ünite Me zo po tam ya, Yu nan ca bir ke li me olup Fırat ve Dicle nehirleri ara sın da ka lan böl geye verilen addır. Fı rat ve Dic le ne hir le ri ara sın da ka lan böl genin önemli göç ve ti ca ret yol la rı üze rin de bu lun ma sı, verimli toprak la ra sa hip ol ma sı ve su kay nak la rı nın bol ol ma sı buraya bir çok top lu lu ğun gelip yer leş me si nde etkili olmuştur. Nehirlerin akış yönüne göre Mezopotamya, aşağı ve yukarı Mezopotamya olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Sümerler, Akadlar, Asurlular, Babiller ve Elamlılar Mezopotamya da kurulan önemli uygarlıklardır. a. Sümerler (MÖ ) Mezopotamya uygarlığının en eski kavmi olan Sü mer lerin Orta Asya kökenli oldukları ileri sürülmektedir. Aşağı Mezopotamya ya gelen Sümerler si te de ni len şe hir dev let le ri kur muş lar dır. Ur, Uruk, Kiş, La gaş, bu şe hir dev let le ri nin en önem lil e ri ara sın dadır. Kral lık la yö ne ti len Sü mer kent dev let le rinin ba şın da ra hip kral de ni len ki şi ler bu lunur du. Bu kişilere patesi veya ensi denirdi. Sümerlerin en önemli özelliklerinden biri yazıyı icat etmeleridir. Yazı, kültür ve bilginin geniş alana yayılmasında etkili olmuştur. Aşağıda verilen Yazının Bulunuşu adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 4. Etkinlik: YAZININ BULUNUŞU Tarih çağları ne zaman başlamıştır? Bu çağların başlamasında etkili olan gelişme nedir? so rularının cevaplarını bulmak ta rih çi le rin önem li amaçları ara sın da dır. İnsanlar ya zı icat edil me den önce ge nel lik le bilgi ve düşüncelerini sözle birbirlerine aktarırlardı. İlk yazıyı, Sümerler MÖ 3200 yıllarında icat et mişlerdir. Sümer rahipleri mal, eş ya ve ürünün tapınaklara kimler tarafından getirildiğini tespit etmek ama cıy la işaret ve resimler kullanmışlardır. Zamanla bu işaret ve resimler yazıya dönüşmüştür. Kamış ve kalemle yassı kil levhalara (tablet) yazılan işaretler çiviye benzediğinden bu yazıya çivi yazısı denilmiştir. Fenikeliler ise MÖ 2000 yıllarında alfabeyi icat etmişlerdir. İnsanlar birikimlerini, düşüncelerini, yaşadıkları olayları yazı yoluyla gelecek nesillere aktarmışlardır. Bugün yazı ve alfabenin kullanıldığı alanları saymakla bitiremeyiz. Yazı ve alfabe birçok devletin katkılarıyla gelişerek günümüze kadar gelmiştir. 1. Yazının icadı insanlık tarihinde nasıl bir değişim sağlamıştır? 2. Çivi yazısı ile günümüzde kullanılan yazı arasında nasıl bir farklılık vardır? İnsanlar bu değişime neden gereksinim duymuşlardır? Sümerlerde kral ve rahipler en üst sınıfı oluştururdu. Halk ise hürler ve köleler olarak ikiye ayrılırdı. Dünya tarihinde ilk defa kanun yapan ve bunu yazıya geçiren Sümerler olmuştur. Sümerler ticaret, evlenme, boşanma, miras gibi konuları kanunlarla düzenlemişlerdir. Lagaş Kralı Urukagina MÖ 2375 yılında toplum içinde güçsüzleri korumak ve özel mülkiyeti güvence altına almak için kanunlar çıkarmıştır. Sümerlerde toprak tanrının malı kabul edilmiş ve rahiplerin gözetimi altında ekilmiştir. Sümerler, toprakların verimliliğini artırmak için bataklıkları kurutmuş, sulama kanalları açmışlardır. Sümerlerde ahiret inancı yoktu. Çok tanrılı bir dini anlayışı benimsemişlerdi. Yanda temsilî resmi görülen zig gu rat de ni len ta pı nak lar yap tılar. Zigguratlar tahıl ambarı, soğuk hava deposu, gözlemevi gibi işlevlerinin yanında ilk dönemlerde okul olarak da kullanıldı. Bilim, sanat ve edebiyat alanında ilerleme gösteren Sümerler mimaride sütun, kubbe ve kemer tarzını kullandılar. Ayı 30, yı lı 360 gün ola rak he sap la yıp ay yılını esas alan takvimi oluşturdular. Yü zey ve ha cim ölç me nin for mü lü nü bularak da ire yi 360 de re ce ye böldüler. Matematik ve astronomi gibi bilimlerde önemli gelişmeler gösterdiler Resim: Temsilî Ziggurat resmi (Bir dergi, Şubat, 2003.) MÖ 4000 Yakın Doğu ve Afrika da Tunç Çağı, Orta Asya da Anav Kültür Dönemi, Girit Adası ve Yunanistan da Cilalı Taş Devri başladı. MÖ 3200 Mısır da Firavunlar Devri başladı. MÖ 3000 Orta Asya da Afanesyevo Kültür Dönemi, Çin de Beş İmparatorluklar Dönemi, Mısır da yazı kullanılmaya başladı. 59

10 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Sümerlerin edebi türde meydana getirdiği eserlerin başında destanlar yer alır. Bun lar için de en ün lü sü, Gıl ga mış Des ta nı dır. Tufan ve Yaradılış, Sümerlere ait diğer destanlar arasında yer alır. b. Akadlar (MÖ ) Akad lar, MÖ 4000 de Ara bis tan dan ge le rek Sümerlerin kuzeyinde Fırat Nehri boyunca yerleşip bin yıla yakın bir zaman Sümerlerle beraber yaşadılar. Akadlar MÖ 2350 de Sargon un önderliğinde başkenti Aga de olan bir dev let kur du lar. Akad Kral lı ğı, Me zo po tam ya da ku ru lan ilk im pa ra tor luk tu. Akad Kral lı ğı Elam, Anadolu, Suriye ve Yukarı Dicle bölgelerinin doğal zenginliklerini ele geçirdi. Sümer kültüründen etkilenen Akadlar onlar gibi çok tanrılı bir dine inandılar. Kurdukları güçlü ordular ile Sümer kültürünü Ön Asya ya taşıdılar. Akadlar, MÖ 2100 yıllarında Sümer şehir devletlerinden Üçüncü Ur Sülalesi tarafından ortadan kaldırılmışlardır c. Elamlılar (MÖ ) İran ın gü ney ba tı sın da Sus ken ti mer kez ol mak üze re ku rul muş tur (MÖ 3000). İlk dönemlerde şehir devletleri şeklinde örgütlenmiş daha sonra bir krallık hâline gelmişlerdir. Madencilik, çömlek yapımı ve seramik sanatında ileri olan Elamlılara Asurlular son vermiştir. ç. Babilliler (Amurrular) (MÖ ) Ba bil Dev le ti Sa mi ır kın dan ge len Amur ru lar ta ra fın dan MÖ 2100 yıl la rın da ku rul muş tur. Dev le tin merke zi olan Ba bil ken ti, as ma bah çe le ri ile ta nın mış tır. Babilliler, I ve II. Babil Devleti olmak üzere iki kez devlet kurmuşlardır. I. Babil Devleti ne Hititler, II. Babil Devleti ne ise Persler son vermiştir. Babil Devleti nin en tanınmış hükümdarı Hammurabi dir. Bu devlet en parlak ve güçlü dönemini Kral Nabukadnezar devrinde ya şa mış tır. Babil Kralı Hammurabi, rahiplerin egemenliğini sınırlayan ve toplumsal yaşayışı düzenleyen reformlar yaparak teokratik devlet yapısını değiştirmiştir. Aynı zamanda MÖ 2500 yılında Sümer ve Akad kanunlarını zamanın ihtiyaçlarına göre düzenleyerek aile, ekonomi, kişi hakları, ticaret ve miras gibi konuları kapsayan ilk Anayasa olarak kabul edilen Hammurabi Kanunlarını yapmıştır. Aşağıda verilen Hammurabi Kanunları adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 5. Etkinlik: HAMMURABİ KANUNLARI 59. Bahçe sahibinin izni olmaksızın herhangi bir adam bir ağacı kesip bahçeye devirirse yarım mina para öder Eğer bir kişi başkasına saklaması için gümüş, altın ya da başka bir şey verirse verdiği her şeyi birkaç şahide gösterilmelidir, bir sözleşme hazırlanmalıdır ve ondan sonra saklaması için teslim edilmelidir Eğer bir kadın kocasının evinde kalmak istemezse babasının evinden getirdiği çeyizi tazmin edilir ve kadın gidebilir Eğer bir oğul babasına vurursa onun elleri balta ile kesilir Eğer bir adam başka bir adamın gözünü çıkarırsa onun gözü de çıkarılır Bir doktor operatör bıçağı ile derin bir yarık açarsa ve onu tedavi ederse ya da bir operatör bıçağı ile (gözün üstünde) bir tümörü açarsa ve gözü kurtarırsa on şikel alır. (1) 1. Bazı maddeleri verilen Hammurabi Kanunuları hakkında çıkarımlarınız neler olur? 2. Hammurabi Kanunlarındaki cezaların çok sert olmasının nedeni sizce neler olabilir? MÖ 2500 Tarihin ilk yazılı destanı olan Gılgamış Destanı yazıldı. Orta Asya da at evcilleştirildi. Keops Piramidi Mısır da inşa edildi. MÖ 2000 Fenikeliler Lübnan a yerleşti. Avrupa da Bakır Çağı başladı. Hititler Anadolu ya gelmeye başladı. İtalikler İtalya ya yerleşti. MÖ 1700 Mısırlı matematikçiler basit kesirleri geliştirdi. Orta Asya göçleri başladı. Girit Medeniyeti en parlak dönemini yaşadı. (1) Haklar ve Özgürlükler Antolojisi, s. 42, 44, 46, 51 ve

11 2. Ünite Dünyanın yedi harikasından biri olan Babilin Asma Bahçeleri ile yedi katlı ve doksan metre yüksekliğinde olan yanda temsilî resmi görülen Babil Kulesi Babillilerin en ünlü sanat eserleri arasındadır. d. Asurlular (MÖ ) Sami kavimlerinden olan Asurlular, Yukarı Mezopotam ya nın Asur ken tin de ya şadılar. MÖ 2000 yıl la rın da başkenti Ninova olan bir krallık kurdular. Elam, Suriye, Filistin ve Mısır ı içine alan büyük bir imparatorluk hâline gel diler. Asurlular en güçlü dönemlerini Asurbanipal zamanında yaşadılar. Babillilerin Medlerle birleşerek saldırmaları so nu cu MÖ 609 da Asurlular Devleti yı kıl dı Resim: Babil Kulesi nin temsilî resmi (www. mail.baskent.edu.tr) Asurlular, kuzeybatı taraflarında bulunan Anadolu halkı ile ticaret yaptılar. Özellikle Kayseri yakınla rında bulunan Kültepe (Karum-Kaniş) onların önemli bir ticaret kolonisi oldu. Bu ticari ilişkiler sonucunda Ana dolu da yaşayanlar ilk kez ya zıy la ta nış tılar. Asur lu lar, önem verdikleri ticareti ko ru mak için ka nun lar çı kar dılar. Kül te pe de bu lu nan Asur tab let le rinden birinde şöyle bir ifade bulunur: Kaçak mallar yakalandı. Kaçakçıları hapse attık. Bütün ülkeye kaçakçı lar hak kın da bil gi ler ve ril di. Her ta ra fa as ker ler gön de ril di. Dik kat, ka çak çı lık yap mayın!. (1) Asurlular ülkede yazılmış tüm eserleri toplatıp büyük bir kütüphane oluşturarak insanlık tarihine önemli bir hizmette bulundular. Bu dö nem de Ni no va yı hem kül tür hem de ti ca ret mer ke zi hâ li ne getirdiler. Bugün Adı ya man ilimiz sınırları içerisinde bulunan Nemrut heykellerinin Mezopotamya uygarlığına ait hangi krallık za ma nın da ne amaçla ya pıl dı ğı nı araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri görsellerle destekleyerek sınıfta sununuz. Bilgi Hazinesi Mezopotamya uygarlığı, tarihî dönemlere en erken giren uygarlıktır. Bu uy gar lı k, Ana do lu yu sa nat, hukuk, yazı ve ekonomik alanda etkilemiş, böylece iki uygarlık arasında hızlı bir kültür alışverişi yaşanmıştır. Mezopotamya uygarlığına ait çok az sayıda sanat eserinin günümüze kadar gelmesinin nedeni kullanılan malzemenin özelliğinden kaynaklanmaktadır. Bölgede taş az olduğundan eserler tuğla ve kerpiçten yapılmıştır. Yaşanan saldırı ve istilalar sonucu bu eserler tahrip olmuştur. 2. MISIR UYGARLIĞI Mısır, Afrika kıtasının kuzey doğusunda yer alan, güneyi ve batısı çöllerle kaplı bir coğrafi yapıya sahiptir. Mısır medeniyeti, bu coğrafi bölgede Nil Deltası nda ve çevresinde doğup gelişmiştir. İlk yerleşim dönemi MÖ 4000 yıllarına kadar uzanan Mısır tarihi; eski, orta ve yeni uygarlık olmak üzere üç kısıma ayrılır. Eski İmparatorluk döneminde Mısır ın sembolü olan piramitler yapılmıştır. Orta İmparatorluk döneminde imar ve sulama işlerine önem verilmiştir. Yeni İmparatorluk döneminde Suriye ve Filistin i ele geçirmek isteyen Firavun II. Ramses Hititlerle Kadeş Savaşı nı yapmıştır. İstenilen sonucun alınamaması üzerine tarihte bilinen ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşması imzalanmıştır. MÖ 1200 yılında Ege göçleri sonucunda zayıflayan Mısır İmparatorluğu, önce Asurlular ve Persler tarafından işgal edilmiştir. Daha sonra Makedonya kralı Büyük İskender in egemenliğine giren imparatorluk, MÖ 30 yılında Romalılar ın Mısır ı ele geçirmesiyle sona ermiştir. Mısır me de ni ye ti, ken di ne özg üdür. Di ğer me de ni yet ler den faz la et ki len me z ama ken di si bir çok medeniyeti et kiler. Mısır medeniyetinin çok fazla istila ve saldırılara uğramamasının en önemli sebebi, bulunduğu coğrafi konum olarak dışarıdan gelecek saldırılara açık olmasıdır. MÖ 1200 Anadolu da Demir Çağı, Orta Asya da Karasuk Kültür Dönemi başladı. Yemen de Himyeri Devleti kuruldu. (1) Özetlenmiştir. MÖ 1000 İtalya da Demir Çağı, İran da Tunç Çağı başladı. Fenikeliler Akdenizde yayılmaya başladı. MÖ 900 Fenike Alfabesi kullanılmaya başladı. İlyada ve Odesa Destanları Homeros tarafından yazılı hâle getirildi. 61

12 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Ünlü tarihçi Herodotos, Mı sır, Nil Neh ri nin bir ar ma ğanı dır. demiştir. Mısır, yandaki fotoğrafta görülen Nil Nehri nin akış yönüne göre Aşağı (Kuzey) ve Yukarı (Güney) Mısır olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Mı sır Kral lı ğı nom adı ve ri len kent devlet le ri nin bir leş me siy le oluş muş tur. Herodotos un, Mısır, Nil Nehri nin bir armağınıdır. sözünden neler anladığınızı söyleyiniz. Firavun adı verilen Mısır Kralları tanrının oğlu olarak nitelendirilmekteydi ve yetkileri sınırsızdı. Söy le dik le ri her söz tan rı buy ru ğu sa yılır, yasa olarak kabul edilirdi. Krallık babadan 2.6. Fotoğraf: Nil Nehri nden bir görünüm oğula geçerdi. İlk Çağ da Mı sır da bü rok ra si ol duk ça ge liş miş ti. Fi ra vun lara dev let yö ne ti min de yar dım cı olan ve zir ler, kâ tip ler ve me mur lar var dı. Memurlar asillerden seçilirdi. Mısır da halk rahipler, askerler, katipler, tüccarlar, zanaatkârlar, çiftçiler, köleler olmak üzere sınıflara ayrılırdı. Bunların içinde firavunlar en üst sınıfı oluştururdu. Köleler ise en alt sınıfta yer alırdı. Hiçbir hakka ve hukuka sahip değillerdi. Mısır ekonomisinin temelini tarım oluşturmuştur. Tarımı geliştirmek amacıyla bataklıklar kurutulmuş, sulama kanalları açılmıştır. Ül ke de hay van cı lık, do ku ma cı lık, ma den ve se ra mik sa na tı da bü yük bir ge liş me gös ter miş tir. Çok tanrılı bir dine inanan Mı sır lı la rın en önem li tan rı sı Amon-Ra dır. Amon-Ra nın öne mi şöyle anlatılmıştır: Gök le rin ufu ğun da tan ağar tan ne ka dar gü zel ey can lı Ra, ey ha ya tın kıla vu zu. Dün ya yı gön lüne gö re ya rat tın. Her ke si yer li ye ri ne koy dun. İh ti ya cı olan şey le ri ver din her kese. Sen be nim yü re ğim de sin. Göz le rin, gü zel li ğin üze rin de ol du ğu sü re ce in san lar se nin sağ la dı ğın güç le ya şar lar. Ey Sen! Her za man can lı ve mü kem mel olan sen! (1) Mısırlılar hayatın ölümden sonra devam edeceğine inandıklarından cesedin çürümemesi için birtakım yöntemler geliştirmişlerdir. Bu yöntemlerden en etkilisi ölülerin mumyalanmasıdır. Aşağıda verilen Mumyalama Nasıl Başlamıştır? adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 6. Etkinlik: MUMYALAMA NASIL BAŞLAMIŞTIR? Ölüm denilince ruhla bedenin birbirlerinden ayrılması akla gelir. Ama Mısırlılar gömme sırasında rahip le rin ru hu ça ğır dık la rı na ve ru hun ye ni den be den le bir leş ti ği ne ina nı r lar dı. Böy le bir bir leş me ol duğuna gö re ölü nün ko run ma sı ve sak lan ma sı ge re kliydi. Çe şit li ilaç lar ve me tot lar kul la nan Mı sır lı lar ölü le ri ni korumaya başladılar. Mısırlılar, ölülerini eve benzeyen mezarlara gömerlerdi. Ölünün sonsuza kadar yaşa ma sı için ge rek li yi ye cek ve içecek leri de bu eve koyar lar dı. Ivar Lıssner (Ivar Lisner), Uygarlığın Doğuşu, s. 58. (Özetlenmiştir.) 1. Yukarıda mumyalama ile ilgili bilgiler okudunuz. Bu bilgilere bakarak Mısır da ahiret inancına ait neler söyleyebilirsiniz? 2. Mumyalama anlayışı Mısır da hangi bilimin ilerlemesine etki etmiştir? Mı sır lı lar, hi ye rog lif adı verilen ken di le ri ne öz gü bir ya zı oluş tur muşlardır. Bu ya zı, an la tıl mak is te nen nes ne nin res mi ni çiz mek le ba şla mış tır. Bilim ve sanatta ileri olan Mısır da astronomi, matematik, tıp ve eczacılık oldukça gelişmiştir. Matematikte ondalık sayıyı bularak ilk kez dört işlemi yapmışlardır. Pi sayısını bugünkü değerine yakın olarak hesaplamalarıdır. Nil in akış yönüne göre bir yılı dörder aylık üç bölüme (taşmaekme-biçme) ayırmışlar ve bir yılı 365 gün ve bir ayı da 30 gün olarak hesaplamışlardır. Böylece güneş yılına dayalı takvimi icat etmişlerdir. MÖ 800 Ganj Vadisi nde şehir kültürü yükseldi. Yunanistanlılar Fenike Alfabesini kullanmaya başladı. (1) Ivar Lisnner, Uygarlık Tarihi, s. 51. Özetlenmiştir. MÖ 700 Orta Asya da Tagar Kültür Dönemi başladı. İskitler Orta Asya dan gelip Doğu Avrupa ya yerleşti. MÖ Yunan şehirlerinde Tiran lar ortaya çıktı. Anadolu da Lidyalılar tarafından ilk madenî para basıldı. 62

13 2. Ünite Eski imparatorluk döneminde kral mezarları olarak inşa edilen ve inançlarına göre ölümden sonraki hayatın ihtiyaçlarını görecek şekilde düzenlenen yandaki fotoğrafta görülen piramitler ve tapınakların yapımında mimarlık alanındaki yeteneklerini göstermişlerdir. Bu dönemde yapılmış Keops Piramidi dünyanın yedi harikasından günümüze ulaşan tek eserdir. Ta pı nak ya pı la rı nın baş lı ca ör nek leri ise Kar nak ve Luk sor tapınak ları olmuştur. Mısırlıların piramitleri nasıl yaptıkları ile ilgili araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını sınıfta arkadaşlarınza sununuz Fotoğraf: Mısır piramitlerinden bir görünüm 3. İRAN UYGARLIĞI Asurlulardan günümüze ulaşan belgelerde İran daki Hint-Ari kökenli iki büyük topluluktan söz edilmektedir. Bun lar, Med ler ve Pers ler dir. MÖ 7. yüz yı lın or ta la rın da İran da bir dev let ku ran Med ler, Anadolu da Kızılırmak kıyılarına kadar olan yerlere egemen oldular. Med Krallığı nın genişlemesi Persler tarafından durduruldu. Persler, II. Kiros un yönetiminde Med Krallığı na son verdiler (MÖ 550). Pers İmparatorluğu, Ön Asya ticaretinin denetimini ele geçirerek ekonomik açıdan hızla güçlendi. Anadolu nun tamamına sahip olan Persler kısa sürede Bal kan la ra ka dar iler ledi. Pers İmparatorluğu na MÖ 330 yılında Büyük İskender son verdi. Yandaki haritayı inceleyerek Pers uygarlığının sınırlarının nerelere kadar genişlediğini belirleyiniz. Bu sınırlara ulaşılması Perslerin hangi uygarlıklarla ilişki kurmasına neden olmuştur? Açıklayınız Harita: Pers İmparatorluğu, MÖ 486 (Tarih Atlası 1, s. 12.) Pers İmparatorluğu mutlakiyetle yönetilirdi. Pers hükümdarlarının yetkileri sınırsız olup emir ve talimatları kanun niteliği taşırdı. Ana do lu, Pers İm pa ra to ru I. Da ri us za ma nın da im pa ra tor lu ğun yö ne tim bi çi mi ne uy gun ola rak sat rap lık adı ve ri len eya let le re ay rıl mış tı. Sat rap lık ta hü küm da rın mül kü ola rak gö rü len toprak tan onu iş le yen top lu luk lar ya rar lanırdı. Bun la rın ba şın da kra lın ata dı ğı va li ler bu lu nu rdu. Eya let le ri sü rek li de net leyen yüksek rütbeli kişiler kra lın gö züy dü. Bu ki şi le re bugünkü karşılığı müfettişlik olan şah gö zü ve ya şah ku la ğı de ni r di. Sat rap la rın ma aş la rı nı ve eya let le rin yö ne tim gi der le rini karşıla yan halk, ay nı za man da kra la da ha raç denilen bir vergi verirdi. Pers krallarının, yönetimde satraplık sistemini uygulamalarının amaçları neler olabilir? MÖ Zerdüştlük İran da resmi din oldu. Orta Amerika da hiyeroglif yazı geliştirildi. Çin de ilk kronolojik tarih yazıldı. Perslerde parşömen kullanıldı. MÖ Büyük İskender Makedonya da II. Phillip in yerine geçti. Pers İmparatorluğu Büyük İskender karşısında yenilgiye uğradı. İskenderiye şehri kuruldu. MÖ Roma ile Kartaca arasında Pön Savaşları yapıldı. Rodos Heykeli nin inşası tamamlandı. Bergama da Parşömen yapımına başlandı. 63

14 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Persler çok düzenli ve gelişmiş bir orduya sahiptiler. Ordu, atlı ve yayalardan oluşurdu. Savaşlarda askerler demir pullardan yapılan zırhlar giyerdi. Persler, Ana do lu ya ye ni yol lar yaparak ti ca ri öne me sa hip Kral Yo lu nu ge liş tir di ler. Ayrıca düzenli bir haberleşme yani posta örgütü kurdular. Ne hir le ri, bo ğaz la rı ve ge çit le ri aş mak için sağ lam köp rü ler yaptılar. Pers le rin çok gü zel ev le ri ve gör kem li sa ray la rı var dı. Sus ve Per se po lis te ya pı lan sa ray lar Pers mi ma ri sinin en gü zel eser le ridir. Ana do lu da Pers ler dö ne min de yapılan sa nat eser le ri ara sın da Bod rum da ki Ma uso le um (Mozole-Kral Mezarı) ve Manyas Gölü kıyısındaki Daskilyon (Ergili) bulunmaktadır. Persler, Zerdüşt ün öğretilerinden ortaya çıkan zerdüştlük dinini benimsemişlerdir. Bir bilgin olan Zerdüşt ün öğretileri ve düşünceleri daha sonra bir inanç ve din hâline gelmiştir. Bu dinde temel anlayış iyilikle kötülüğün mücadelesidir. İyiliği Ahura Mazda, karanlığı ve kötülüğü ise Ehrimen temsil etmiştir. Çok tanrılı Zerdüşt dininin tapınaklarına Ateşgede denilmiştir. Pers hükümdarları, Sümer kralları ve Mısır firavunlarının yetkileri arasındaki benzerlikler ve farklılıklar nelerdir? Sınıfta tartışınız. 4. HİNT UYGARLIĞI Hindistan, Asya Kıtası nın güneyine Hint Okyanusu na doğru uzanan büyük bir yarımadadır. Bu ya rı ma da bir çok ne hir ve dağ küt le le riyle birbirinden ayrılan coğrafi bölgelerden oluşmuştur. Verimli topraklara sa hip olan böl ge nin en önemli akarsuları İndüs ve yandaki fotoğrafta görülen Ganj nehirleridir. Bu iki nehir Hintliler tarafından kutsal kabul edilmiştir. Zen gin bir ül ke olan Hin dis tan, tarih boyunca birçok kavim tarafından istilaya uğramıştır. Önceleri küçük devletler hâlinde yönetilen Hindistan da, MÖ 1500 yıllarında Hint-Avrupa topluluğu olarak da bilinen Ari lerin Kast Sistemi ne dayalı bir devlet kurmasıyla siyasi ve kül tü rel açıdan büyük bir değişim ortaya çıkmıştır. Buna rağmen Hindistan da güçlü bir devlet oluşturulamamıştır. Hindistan küçük prensliklere ayrılarak racalar tarafından yönetilmiştir Fotoğraf: Ganj Nehri nde dua eden Hintliler Kast Sistemi ve Özellikleri Kast sistemi, babadan oğula geçen bir meslek gruplaşmasıdır. Bu sistem tarih boyunca Hint halkının kaynaşmasını ve Hint milletinin oluşmasını engellemiştir. Millî birlik ve beraberlik sağlanamadığı için ülke sık sık istila ve saldırılara uğramış, uzun süre sömürge altında kalmıştır. Kastlar arasında evlilikler ve geçişler yasaklanmıştır. Her kastın kendine özgü özellikleri vardır. Kastın kurallarına uymayanlar kasttan çıkarılmıştır. Kast sistemi brahman (din adamı), kşatriya (asker ve asiller), vaysiya (tüccar ve çiftçi), südra (zanaatkâr ve işçi) denilen sınıflardan oluşmuştur. Bu sistemin dışında kalanlara parya (köle) denilmiştir. Hindistan Yarımadasında çok sayıda toplum ve ırk olduğundan birçok dil, din ve kültür bir arada yaşamıştır. Hindistan da en eski din, tabiat ve tabiat kuvvetlerine tapma esasına dayanan Veda dinidir. Bu din Brahmanizm ve Hinduizm olarak da anılmaktadır. Budizm dini, kast sistemine tepki olarak doğmuştur. Budizmin kurucusu Buda adlı düşünürdür. Budizm din olmaktan çok, felsefi bir düşüncedir. Ancak Budizm Hindistan da fazla yayılma imkânı bulamamıştır. Hint toplum yapısını İlk Çağ toplum yapısından ayıran en önemli özellik nedir? Bu durumun Hint toplumuna olumsuz etkileri neler olmuştur? 5. ÇİN UY GAR LI ĞI Çin uygarlığı dün ya nın en es ki uy gar lık la rın dan bi ri dir. Çin, Asya kıtasının güneydoğusunda yer alır ve geniş topraklara sahiptir. Çin in ta ri hi MÖ 2500 yıl la rı na ka dar uza nır. Bir çok uy gar lık la kül tür alışve ri şin de bu lu nan Çin uygarlığının meydana gelmesinde Türk, Moğol ve Tibet kültürlerinin de etkisi olmuştur. Çin ülkesi genellikle hanedanlar tarafından yönetilmiştir. Tanrının Oğlu unvanını taşıyan imparatorlar kutsal kabul edilmiştir. Ordu, yaya ve atlı askerlerden oluşmuştur. Çinliler atlı askerler konusunda Türklerden etkilenmişlerdir. Çin uygarlığında sınıf farklılığı ve bu sınıfların ayrı hukukları olmuştur. 64

15 2. Ünite Verimli toprakları ve su kaynakları (Gök ve Sarı Irmak) çok olan Çinlilerin en önemli geçim kaynakları arasında tarım ve ipek ticareti yer almıştır. Çinli tüccarlar İpek Yolu aracılığıyla Çin den Roma ya kadar olan bölgede ticari faaliyetlerde bulunmuşlardır. Çinliler yazıyı Sang hanedanı zamanında kullanmaya başlamışlardır. Bu yazı Çinlilerin resim yazısı olup günümüze kadar değişmeden gelmiştir. Çin uygarlığının fikir hayatında Konfiçyüs ve Lao Tse (Lao-çe) nin bü yük bir ye ri var dır. Da ha son ra bu kişilerin dü şün ce le ri din ve inanç hâline gelmiştir. Lao Tse, Çin deki Taoculuk felsefesinin kurucusudur. Çin mimarisinde çok katlı kuleler, tapınaklar ve saraylar önemli bir 2.9. Fotoğraf: Çin Seddi yer tutar. Yandaki fotoğrafta görülen Çin Seddi bu mimari eserler içerisinde en başta gelir. Yazı, edebiyat ve sanat alanında da önemli gelişmeler gösteren Çinliler kâğıt üretiminde, ipekçilikte ve çinicilikte ileri bir seviyedeydi. Ra sat ha ne (gözlemevi) ku ran Çin li ler, gök ci sim le rinin ha re ket le ri ni iz le miş ler dir. Kâ ğıt, mat baa, pu su la ve ba ru tu bu lan Çin li ler me de ni ye tin iler lemesine kat kıda bulun muş lar dır. Müslüman Türkler tarafından da kullanılan bu teknik gelişmeler, Haçlı Seferlerinden sonra Avrupa ya taşınmıştır. Barutun top, tüfek gibi ateşli silahlarda kullanılması Orta Çağ Avrupasında egemen olan feodalite rejiminin yıkılıp merkezi krallıkların kurulmasına yol açmıştır. Pusula, coğrafi keşiflerin yapılmasında, kâğıt ve matbaa ise Rönesans ve Reform hareketlerinin yaşanmasında etkili olmuştur. 6. DOĞU AKDENİZ UYGARLIĞI a. Fenikeliler Fe ni ke li ler, Lüb nan kı yı la rın da ki yer li halk ile Sa mi le rin ka rış ma sın dan oluşan bir ka vim dir. Lübnan Dağları ile Doğu Akdeniz kıyıları arasındaki bölgede yaşamışlardır. Ta rı ma ve hay van cı lı ğa el ve riş li ol ma yan bu dağ lık böl ge de de niz ti ca re ti ne önem ver mek zo run da kal mış lar dır. Za man la Ak de niz ti ca re ti ne egemen olan Fenikeliler bu kı yı lar da Trab lus, Si don ve Say da kent le ri ni kurmuşlardır. En önem li sö mür ge le ri ise Kar ta ca (Tunus) olmuştur. Dün ya bir çok ye ni li ği Fenikelilerle ta nı mıştır. İlk ca mı on lar yap mıştır. Bugünkü modern alfabenin temelini yandaki fotoğrafta görülen alfabeyle Fenikeliler atmıştır. Denizde yıldızlara bakarak yönlerini tayin etmiş ve yeni ülkelere yelken açmışlardır. Fenikeliler ticaret yaparken bir yandan da ülkeler arasında kültür alışverişini sağlamışlardır. Resim yazısı Mısır dan Fenike ye, Fenike den de Yunanistan a geçerken değişikliğe uğramış, harflere dönüşmüştür. Harfler ve ra kam lar Fe ni ke li ler için çok önem li olmuştur. Her Fe ni ke ge mi sin de not alan, he sap tu tan, okurya zar bir adam mutlaka bulunmuştur. Fenike alfabesi, tüccarlar aracılığıyla Akdeniz in her yerine yayılmıştır. Fenike alfabesinde 22 sessiz harf vardır ve sağ dan so la doğ ru ya zı lmıştır. Fe ni ke li ler için ti ca ret her za man ko lay olmamış, teh li ke ler le kar şı laşmışlardır. Yandaki temsilî resimde de görüldüğü gibi de nizaşı rı ülkelerle ticaret yapan denizciler zaman zaman gittikleri bölgede halkın saldırısına uğramışlardır. Fenikeli de niz ci le r bu saldırıları önlemek için bil me dik le ri kı yı la ra ya klaştık la rın da bu ra ya önce ke şif çi ler gön de rmişlerdir. Düzenli bir orduları olmayan ve ordusunun büyük bir kısmı ücretli askerlerden oluşan Fe ni ke li ler kı sa sü re de gücünü kaybetmiş, MÖ VI. yüzyılda Pers istilasına uğramıştır. Büyük İskender tarafından yenilgiye uğratılan Fenikeliler MÖ 65 yılında Roma nın Suriye eyaletine bağlanmışlardır Fotoğraf: Fenike alfabesi 2.7. Resim: Fenikelilerin ticari hayatını yansıtan temsilî resim (Bir dergi, Mart, 2001.) Fenikelilerin ticari amaçla yaptıkları denizcilik faaliyetlerinin kültürel sonuçları olmuş mudur? Nasıl? 65

16 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar b. İbraniler İbrani kelimesi ırmağı aşan anlamına gelir. İbraniler, Fi lis tin e yer leş me le ri ve İb ra ni Dev le ti ni kur ma la rı ile il gi li bilgi le ri kut sal ki tap la rı Tev rat a da yan dı rır. İlk İb ra ni Dev le ti MÖ 1025 te Hz. Da vut ta ra fın dan ku rul du. Dev le tin baş ken ti Kudüs tür. Hz. Mu sa yı pey gam ber ola rak ta nı dık la rı için İbranilere Musevi de denir. İbrani Devleti, Kral Süleyman ın ölümünden sonra başkenti Samiriye olan İsrail Devleti ve başken ti Ku düs olan Ya hu di Dev le ti ol mak üze re iki ye ay rıl dı. İs rail Devleti MÖ 722 de Asurlularca, Yahudi Devleti de MÖ 586 da Ba bil Dev le ti nce yı kıldı. Ba bil Kra lı Na bu kad ne zar, Ya hu di le ri Ba bil e tut sak ola rak gö tür dü. Ya hu di ler ora da el li yıl tutsak kal dık tan son ra Pers ler ta ra fın dan kur ta rıl arak yurt la rına geri dönebildiler. Perslerden sonra İskender ve Roma impara tor luk la rı nın ege men li ği ne gir di ler. Ro ma İm pa ra tor lu ğu na kar şı ayak la nan Ya hu di ler, Ro ma lı lar ta ra fın dan dün ya nın Fotoğraf: Mescid-i Aksa, (Kudüs). çe şit li yer le ri ne sü rül düler. Tek tanrılı dine ilk inanan topluluk olan İb ra ni le rin en önem li sa nat eser le ri yukarıdaki fotoğrafta da gösterilen Ku düs te ki Mes cid-i Ak sa dır. Kudüs, hangi semavi dinler için kutsaldır? Neden? Arkadaşlarınızla bilgi alışverişinde bulununuz. 7. ORTA ASYA KÜLTÜR BÖLGELERİ Türklerin ana yurdu olan Orta Asya da yapılan arkeolojik kazılar sonucunda paleolitik döneme kadar uzanan kültür katmanları tespit edilmiştir. Kurgan adı verilen mezarlardan tespit edilen buluntular sayesinde MÖ 4000 yılından itibaren Orta Asya da yaşayan kültürleri öğrenmek mümkün olmuştur. Anav, Afanasyevo, Andronava, Karasuk ve Tagar önemli kültür merkezleri arasında yer almıştır. Anav kültürü, Batı Türkistan da Aşkabad yakınlarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmış en eski kültürdür. Türkler Anav kültürü döneminde hayvancılıkla ve tarımla uğraşmış, kerpiç evlerde oturmuşlardır. Altay- Sayan Dağlarının kuzeybatısında yaşayan Afanasyevo kültürü döneminde avcı ve savaşçı olan Türkler at ve deve gibi hayvanları evcilleştirmiş, bakırdan savaş araçları ve süs eşyaları yapmışlardır. Andronava kültürü Altaylardan Ural Dağları na ve Hazar Denizi nin kuzeydoğusuna kadar etkili olmuştur. Türkler, bu dönemde tunç ve altın madenlerini işlemeyi öğrenmişlerdir. Karasuk kültürü, Yenisey Irmağı nın kolu olan Karasuk Nehri civarında, Tagar kültürü ise Abakan bölgesinde kurulmuştur. İs kit ler (Sakalar) Or ta As ya da Al tay Dağ la rı nın do ğu sun da gö çe be ola rak ya şayan İs kit ler, MÖ 7. yüz yıl da de ği şik ne den ler den do la yı ba tı ya göç ederek Hazar Denizi nin kuzeyindeki bölgeye, daha sonra da Karade niz in ku ze yin den Tu na Neh ri ne ka dar uza nan ala na yer leş miş lerdir. Gök Tanrı ve Şamanizm inançlarını benimsemişlerdir. Ahiret inan cı na sa hip olan İs kit ler, ölü le ri ni de ğer li eş ya lar ıyla bir lik te gömmüş ler dir. Eş ya la rın da hay van üs lu bu sa na tı nı kul lan mış lardır. Bu özel lik le rin den do la yı ilk Türk top lu lu ğu ola rak bi li nir ler. İs kit lerin en önem li kah ramanı Alp Er Tun ga dır. Onun mücadelesi birçok sagu ve des tana konu ol muş tur. Alp Er Tun ga ve Şu, İs kit lerin önemli des tan ları arasın da yer almıştır. İskitler, altın ve gümüş işçiliğinde oldukça ileri bir seviyeye ulaşmışlar ve bozkırların kuyumcuları olarak da tanınmışlardır Resim: Temsilî İskit askerleri (www. mnsu.edu.tr) 66

17 2. Ünite Temel Kavramlar l Anal l Demokrasi l Kibele l Kral Yolu l Pankuş Ç. ANADOLU UYGARLIKLARI VE BU UYGARLIKLARIN ÇEVRE KÜLTÜRLERLE İLİŞKİLERİ (HATTİLER, HİTİTLER, İYONLAR, URARTULAR, FRİGLER, LİDYALILAR) Hazırlık Çalışmaları 1. Anadolu ya neden medeniyetin beşiği denilmektedir? 2. Anadolu da birçok uygarlığın kurulmasının nedenleri nelerdir? Araştırınız. 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Anadolu çoğu kez büyük bir açık hava müzesi olarak tanımlanır. Çünkü insanoğlu bu bereketli topraklarda yüz binlerce yıldır yaşamaktadır. Mağara ve kaya sığınakları gibi barınaklardan köy ve kent büyüklüğündeki yerleşimlere geçiş süreleri kesintisiz bu coğrafyada yaşanmıştır. Krallıklara ve imparatorluklara yurt olmuş büyük devlet ve uygarlıklar bu topraklar üzerinde kurulmuştur. Anadolu toprakları bugün için âdeta bir arkeoloji laboratuvarıdır. Ana do lu adı, Grek çe gü ne şin doğ du ğu yer an la mı ndaki Ana to lia dan gel mek te dir. Ana do lu nun Tür kiye adıy la anıl ma ya baş la ma sı 1176 yı lın da Türk le rin Bi zans a kar şı ka zan dı ğı Mir yo ke fa lon Sa va şı ndan sonradır. Ana do lu, ta rih bo yun ca pek çok uy gar lı ğa yurt ol muş tur. Ana do lu uy gar lık la rı adıy la anı lan bu uy garlık la rın dün ya uy gar lık ta ri hin de önem li bir ye ri var dır. Anadolu, Asya ile Avrupa kıtaları arasında uzanmış bir köprü durumundadır. İklimin yaşamaya elverişli, topraklarının verimli, su kaynaklarının bol olması ile önemli göç ve ticaret yolları üzerinde bulunması Anadolu yu her zaman önemli kılmıştır. Daha önceleri göçebe bir hayat tarzı olan Türklerin Anadolu ya geldikten sonra yerleşik hayata geçmelerinin nedenleri sizce nelerdir? Açıklayınız. 1. HATTİLER (MÖ ) Hattiler, Ana do lu nun ilk yer li hal kı dır. Göçler sonucunda Anadolu ya geldikleri tahmin edilmektedir. MÖ 3000 or ta la rın dan iti ba ren kü çük kral lık lar ve bey lik ler hâ lin de ya şa mış lar dır. Hatti kültürüne ait en önemli eserler Çorum ili sınırları içindeki Alacahöyük te bulunmuştur. Kazılar sonucunda altın taç, kemer tokaları, kolye, bilezik gibi yandaki fotoğrafta gösterilen süs eşyaları ile çeşitle kaplar ortaya çıkarılmıştır. Yine Alacahöyük te Hattilerin dinî inanışlarını gösteren geyik ve boğa heykelcikleri de bulunmuştur. Yapılan araştırmalar sonucunda Hititlerin kültür ve inanç konusunda Hattilerden etkilendikleri ortaya çıkmıştır Fotoğraf: Hattilerden günümüze kadar gelen bazı sanat eserleri 67

18 Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar 2. HİTİTLER (MÖ ) Son ya pı lan Hi ti to lo ji araş tır ma la rı na gö re Ana do lu ya MÖ 2000 li yıl la rın baş la rın da do ğu dan gel dik le ri saptanan Hititler, Orta Anadolu da Kızılırmak çevresine yerleşmişlerdir. Burada bölgenin yerli halkı Hattilerle kaynaşmışlar ve Hitit uygarlığını kurmuşlardır. Hi tit ler ön ce le ri ba ğım sız, kü çük kral lık lar hâ lin de yaşamış, da ha son ra bu kral lık ları bir leştir miş ve MÖ 1700 ler de Ana do lu da ilk si ya sal bir li ği kur muşlardır. Hi tit Dev le ti nin ku ru cu su Kral La bar na dır. La bar na, Hattuşaş (Boğazköy) ı devletin başkenti yapmıştır. Aşağıdaki haritayı inceleyerek Hititlerin sınırlarını nerelere kadar genişlettiklerini söyleyiniz Harita: Hitit Devleti, MÖ (Tarih Atlası1, s. 9.) Fotoğraf : Kadeş Antlaşması na ait çivi yazılı bir tablet örneği Hi tit le rin si ya si ta ri hin de ki en önem li olay Ku zey Su ri ye böl ge si için Mısırlılarla yap tık la rı sa vaş lar sonucunda MÖ 1280 yı lın da im za la nan Ka deş Ant laş ma sı dır. Yandaki fotoğrafta bir tablet örneği gösterilen bu ant laş ma dün ya nın bi li nen ilk yazı lı ant laş ma sı olması ba kı mın dan önemlidir. Hititlerle Mısırlılar arasında yapılan Kadeş Antlaşması nın yazılı olmasının önemi nedir? Hi tit Dev le ti, MÖ 1200 ler de ba tı dan ge len Ege göç le ri so nun da yı kıl mıştır. Ancak Hi tit ler, yi ne kü çük kent dev let le ri ku ra rak var lık la rı nı sür dür me yi ba şar mış lar dır. Bu dö ne me Geç Hi tit Kent Dev let le ri Ça ğı de nir. Bu dev le tler MÖ 700 yı lın da Asur lu lar ta ra fın dan yı kıl mış ve Hititler daha sonra Perslerin hâkimiyetine girmişlerdir. Hi tit ler de kral, hem başko mu tan hem başra hip hem de başyar gıç gö rev i ni yü rü tü rdü. Kraldan sonra en yetkili kişi kra li çe (Ta va nan na)ydi. Tavananna dinî törenlere başkanlık eder, kral bir sefere ve savaşa gittiğinde yerine bakardı. Hititlerin ilk döneminde kralın yetkileri soylulardan oluşan Pankuş meclisi tarafından sınırlan- 68