Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Sanayileşme ve

Transkript

1 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Sanayileşme ve Kalkınma Çabaları Editör Prof. Dr. Şevket TÜYLÜOĞLU Ankara Strateji Enstitüsü Rapor No: Mayıs 2015

2 DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDE SANAYİLEŞME VE KALKINMA ÇABALARI Editör Prof. Dr. Şevket TÜYLÜOĞLU Katkıda Bulunanlar Prof. Dr. Şevket TÜYLÜOĞLU Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Ali ŞEN İnönü Üniversitesi Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR Kafkas Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Adem KARAKAŞ Kafkas Üniversitesi Öğr. Gör. Halil İbrahim AYDIN Şırnak Üniversitesi Ankara Mayıs 2015

3 Copyright 2015 Ankara Strateji Enstitüsü Tüm Hakları Saklıdır. Birinci Baskı Kütüphane Katalog Bilgileri Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Sanayileşme ve Kalkınma Çabaları Editör: Prof. Dr. Şevket TÜYLÜOĞLU Katkıda Bulunanlar: Prof. Dr. Şevket TÜYLÜOĞLU, Prof. Dr. Ali ŞEN Doç. Dr. Ahmet UĞUR, Yrd. Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Yrd. Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR, Yrd. Doç. Dr. Adem KARAKAŞ Öğr. Gör. Halil İbrahim AYDIN Ankara Strateji Enstitüsü Yayınları Tasarım&Baskı: Karınca Ajans Yayıncılık Matbaacılık Dr. Mediha Eldem Sokak No: 56/1 Kızılay/ANKARA Tel: Fax: karinca@karincayayinlari.net Ankara Strateji Enstitüsü Gençlik Cad. Ordular Sok. No: 25 Anıttepe ANKARA/TÜRKİYE Tel: (0312) Faks: (0312) info@ankarastrateji.org

4 içindekiler SUNUŞ...5 I. DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDE GENEL EKONOMİK VE SOSYAL DURUM Giriş Ekonomik Yapı Göstergeleri Mali Göstergeler İstihdam Göstergeleri Sanayi Göstergeleri Tarım Göstergeleri Turizm Göstergeleri Sosyal Yapı Göstergeleri Demografik Göstergeler Eğitim Göstergeleri Sağlık Göstergeleri Yaşam ve Yaşam Kalitesi Göstergeleri Sosyal Yaşam ve Yaşam Kalitesi Göstergeleri İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik (SEGE) Sıralaması Çıkarsamalar ve Öneriler Ekonomik Yapı İle İlgili Öneriler Sosyal Yapı İle İlgili Öneriler...32 II. DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDE SANAYİNİN GELİŞTİRİLMESİ Giriş Sanayi ve Rekabet Sanayi ve Cazibe Merkezleri Sanayi Bölgeleri ve Kümelenme Teknolojinin Geliştirilmesi Stratejik Sektörler ve Alt Sektörlerin Geliştirilmesi Sanayi ve Yabancı Sermaye Sanayi ve Çevresel Sürdürülebilirlik Sonuç ve Öneriler...54 III. DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDE YATIRIMLARIN VE İHRACATIN GELİŞTİRİLMESİ Giriş Kamu ve Özel Yatırımların Dağılımı Yatırımların İhracata Dayandırılması Doğrudan Yabancı Yatırımların Bölgeye Çekilmesi Çıkarsamalar ve Öneriler...69 III

5 71 IV. DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDE YOKSULLUK VE KALKINMA SORUNU: EKONOMİ POLİTİK BİR ÇÖZÜMLEME Giriş Yoksullukla Mücadele Yolları Dolaylı Mücadele Dolaysız Mücadele Kentsel ve Kırsal Kalkınmanın Geliştirilmesi Bölgesel Kalkınma Ajansları Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu İşsizliğin Azaltılmasının Önemi Gelir Dağılımının Düzeltilmesi Beşeri ve Sosyal Sermaye Eğitimin Anatomisi ve Girişimcilik Sosyal Devlet Gölgesinde Sosyal Güvenlik Dezavantajı Grup Olarak Kadınların Sosyo-ekonomik Hayata Katılımı Çıkarsamalar ve Öneriler...81 KAYNAKLAR...85 IV

6 sunuş SUNUŞ Günümüzde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizde bölgesel kalkınmayı gerçekleştirebilmek ve bölgeler arasındaki gelişmişlik farklılıklarını ortadan kaldırabilmek için, her şeyden önce barış ve huzur içerisinde ekonomik faaliyetlerin sürdürülebileceği bir ekonomik ortamın inşa edilmesi sorunu temel sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bugüne kadar birçok iyi niyetli çabalar sarf edilmiş olmasına rağmen bölgesel kalkınmada arzulanan düzeylere henüz ulaşılabilmiş değildir. Öncelikli olarak bunun nedenlerinin anlaşılması ve atılması gereken adımların tespit edilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda elimizdeki Rapor mütevazi bir katkı sağlayabildiği ölçüde amacına ulaşmış olacaktır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri tarihsel olarak ekonomik, politik, güvenlik ve sosyal nedenlerle diğer illerimize göre daha ciddi kalkınma sorunları yaşamıştır. Özellikle Köye Dönüş ve Rehabilitasyon Projesi kapsamındaki iller daha fazla etkilenmiştir. Bu Raporda söz konusu iller öne çıkmakla birlikte, bölge bir bütün olarak ele alınmaktadır. Rapor kapsamında bölgenin genel ekonomik ve sosyal durumu istatistiki verilerden hareketle değerlendirilmekte, sorunlar tespit edilmekte, potansiyeller ele alınmakta ve öneriler sunulmaktadır. Sanayi sektörünün mevcut durumu, sanayinin geliştirilmesi için yapılması gerekenler, yatırımların bölgesel kalkınmayı gerçekleştirecek şekilde yönlendirilmesi ve bölgesel ihracatı arttıracak şekilde organize edilmesi ele alınmakta ve diğer kalkınma çabalarının incelenmesi ile devam etmektedir. Raporda bölgesel kalkınma sürecinde işsizlik ve yoksulluk problemlerinin çözümlenmesinden girişimcilik, sosyal sermaye ve kadınların ekonomik hayata katılmasına uzanan çeşitli konularda önemli tespitlere ve önerilere ulaşılmıştır. Özverili çalışmaları ile Raporun hazırlanmasında katkılarını sunan değerli öğretim üyelerimize, çalışmayı her aşamada takip eden ve düzenleyen Arş. Gör. Gülsüm Boz a ve emeklerinden dolayı Enstitümüzün diğer asistanlarına teşekkür eder, Raporun bölgesel kalkınma ile ilgilenenlere ve uygulamacılara yararlı olmasını dilerim. Saygılarımla Prof. Dr. Mehmet ÖZCAN Ankara Strateji Enstitüsü Başkanı 5

7

8 I. DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDE GENEL EKONOMİK VE SOSYAL DURUM * Giriş Sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından bir değerlendirme yapıldığında Türkiye nin, ülkelerarası sıralamada orta sıralarda yer aldığı görülmektedir. Bununla birlikte Türkiye de, ülke özelinde değerlendirme yapıldığında aynı anda pre-modern, modern ve post-modern bir sosyo-ekonomik yapının sürdüğü söylenebilir. Birbirini tetikleyen unsurlar olarak sosyal, kültürel ve ekonomik yapının ülke içerisinde farklı bölgelerde farklı seyrettiği görülmektedir. Ülke içerisindeki farklı bölgelerin farklı gelişme hızlarının varlığı, bölgelerarası gelişmişlik farkını sadece niceliksel olarak değil aynı zamanda niteliksel açıdan da etkilemektedir. Bu bölümde, sosyo-ekonomik açıdan Türkiye ortalamasının genelde altında yer alan illerin oluşturduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yer alan 18 ilin istatistiki verilerinden hareketle değerlendirmesi yapılarak sorunlar, potansiyeller ve öneriler ele alınacaktır. Bölgenin ekonomik durumu; illerin milli gelir verileri, dış ticaret payları, işsizlik ve istihdam verileri, sosyo-ekonomik Bölgenin sosyoekonomik göstergeleri incelendiğinde illerde sabit fiyatlarla hesaplanan GSYİH içerisindeki payın toplam GSYİH içerisindeki payının binde oranlarla ifade edilebilecek kadar düşük olduğu görülmektedir. Türkiye içerisindeki payın 18 vilayeti kapsayan bölge için %5,7 düzeyinde olduğu görülmektedir. gelişmişlik verileri, sanayi, tarım ve turizm istatistiklerinden hareketle analiz edilmiştir. Bölgenin sosyal yapısı ise demografi verileri, eğitim göstergeleri, sağlık hizmetleri ve sağlık personeli göstergeleri ile yaşam kalitesi göstergelerinden hareketle değerlendirilmektedir. Sonuç kısmında ise çıkarımlar ve önermelerden hareketle, bölgelerarası gelişmişlik farkının azaltılması ve bölge illerinde sosyal ve iktisadi yaşamın güçlendirilmesine yönelik değerlendirmeler yapılacaktır. 1. Ekonomik Yapı Göstergeleri 1.1. Mali Göstergeler Bölgenin sosyo-ekonomik göstergeleri incelendiğinde illerde sabit fiyatlarla hesaplanan GSYİH içerisindeki payın toplam GSYİH içerisindeki payının binde oranlarla ifade edilebilecek kadar düşük olduğu görülmektedir. Türkiye içerisindeki payın 18 vilayeti kapsayan bölge için %5,7 düzeyinde olduğu görülmektedir. Özellikle, Ardahan, Bingöl, * Yrd. Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR, Kafkas Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü, dosyakisir@gmail.com Yrd. Doç. Dr. Adem KARAKAŞ, Kafkas Üniversitesi İİBF Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölümü, karakasadem@gmail.com 7

9 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Tablo 1: Gelir ve Mali Göstergeler GSYH İçindeki Payı (Sabit Fiyatlarla) Kişi Başına Düşen GSYH Kişi Başına Düşen Kamu Yatırımı Kişi başına Nakdi Krediler Kişi Başına Toplam Mevduat Toplam Nakdi Kredi/ Toplam Mevduat Toplam Nakdi Kredi/ Tasarruf Mevduatı Yıl Birim % TL TL TL TL % % Adıyaman 0, Ağrı 0, Ardahan 0, Batman 0, Bingöl 0, Bitlis 0, Diyarbakır 1, Elazığ 0, Hakkari 0, Iğdır 0, Kars 0, Mardin 0, Muş 0, , Siirt 0, Şanlıurfa 1, Şırnak 0, Tunceli 0, Van 0, Türkiye Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (2014), İstatistiki Göstergelerinden Derlenerek Hazırlanmıştır. Bitlis, Hakkari, Iğdır, Muş, Şırnak ve Tunceli illerinin oransal değerleri kısmen onbinde oranlarla ifade edilecek kadar geri düzeydedir. Bölge içerisinde nispi olarak diğerlerinin önünde yer alan iller ise Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri başta olmak üzere Elazığ, Adıyaman ve Van gibi nispeten gelişmiş olan illerdir. Bölge illerinin ekonomik aktiviteleri ve dış dünya ile olan bağlantıları da oldukça sınırlıdır. Fert başına düşen GSYİH verileri incelendiğinde, Elazığ, Tunceli, Batman ve Diyarbakır illerinin ilk sıralarda yer aldığı, buna karşın Muş, Ağrı, Şırnak ve Bitlis illerinin son sıraları paylaştıkları görülmektedir. Ancak, tüm bölge için bakıldığında hiçbir ilin Türkiye ortalamasına yaklaşamadığı da önemli bir gösterge olarak karşımıza çıkmaktadır. Bölge illerinin ekonomik aktiviteleri ve dış dünya ile olan bağlantıları da oldukça sınırlıdır. Organize ve sistematik bir dış ticaret perspektiflerinin bulunduğunu söylemek güçtür. Genelde sınır ticareti ile dış ticaret gerçekleştirilmekte olan illerin ve genelde bölgenin Türkiye nin toplam dış ticaret hacmindeki payları oldukça düşük seviyelerdedir. Bölge illeri içerisinde Mardin, Şırnak, Hakkari ve Şanlıurfa illerinin toplam dış ticaret hacmi içeri- 8

10 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum Tablo 2: Bölge İllerinin Genel Dış Ticaret Verileri İl İhracat(000 $) İl İthalat (000 $) Mardin Şanlıurfa Şırnak Mardin Hakkari Hakkari Adıyaman Ağrı Diyarbakır Diyarbakır Şanlıurfa Adıyaman Elazığ Van Iğdır Şırnak Bingöl Batman Bitlis Elazığ Ağrı Iğdır Batman Siirt Van Bitlis Muş Kars Siirt Muş Ardahan Bingöl Kars 411 Tunceli 62 Tunceli 328 Ardahan 2 Kaynak: TÜİK, (2015), Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret Verilerinden Derlenmiştir. sindeki payları diğer illere oranla daha yüksek iken Ardahan, Kars ve Tunceli dış ticarette oldukça geri planda kalmaktadırlar. Ekonomik gelişme göstergeleri farklı kaynaklarda farklı değerlere bakılarak yapılmakta olmasına karşın ortalama olarak göstergeler iktisadi ve sosyal hayata ilişkin verilerden derlenmektedir. Sosyal göstergeler açısından nüfus, havaalanı, ATM sayısı, Traktör sayıları, sağlık hizmetine erişim ve benzeri göstergelerden oluşmaktayken ekonomik göstergeler fert başına gelir, kredi kullanımı, harcamalar, takipteki alacaklar, işyeri sayısı, çalışan sayısı ve benzeri göstergelerden hareketle hesaplanmaktadır. Bu veriler ışığında derlenen veriler sonucu elde edilen 2012 yılı için iktisadi gelişmişlik sıralaması aşağıdaki gibi oluşmaktadır. 9

11 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Tablo 3: İllerin Gelişmişlik Endeksi Sıralaması (2012) Sıra İl İGE Sıra İl İGE Sıra İl İGE Sıra İl İGE 1 İstanbul 36,56 21 Aydın 0,37 41 Diyarbakır -1,05 61 Batman -1,80 2 Ankara 12,54 22 Hatay 0,37 42 Bilecik -1,06 62 Sinop -1,84 3 İzmir 8,84 23 Isparta 0,23 43 Karaman -1,08 63 Mardin -1,86 4 Antalya 6,85 24 Çanakkale 0,13 44 Rize -1,10 64 Kilis -1,97 5 Bursa 4,14 25 Yalova -0,05 45 Sivas -1,12 65 Çankırı -1,98 6 Kocaeli 3,40 26 Bolu -0,09 46 Burdur -1,18 66 Van -2,16 7 Muğla 2,64 27 Edirne -0,24 47 Şanlıurfa -1,29 67 Gümüşhane -2,19 8 Adana 2,09 28 Elazığ -0,51 48 Bartın -1,43 68 Adıyaman -2,22 9 Konya 2,07 29 Kütahya -0,54 49 Kırşehir -1,44 69 Yozgat -2,28 10 Gaziantep 1,79 30 Zonguldak -0,56 50 Amasya -1,47 70 Bayburt -2,34 11 Eskişehir 1,74 31 Kırklareli -0,64 51 Tokat -1,47 71 Kars -2,39 12 Denizli 1,28 32 Malatya -0,77 52 Çorum -1,48 42 Tunceli -2,47 13 Mersin 1,26 33 Nevşehir -0,89 53 Ordu -1,55 73 Şırnak -2,54 14 Kayseri 1,17 34 Afyon -0,90 54 Aksaray -1,56 74 Bingöl -2,67 15 Trabzon 0,76 35 Erzurum -0,91 55 Erzincan -1,57 75 Siirt -2,72 16 Tekirdağ 0,65 36 K. Maraş -0,96 56 Artvin -1,62 76 Iğdır -2,91 17 Sakarya 0,52 37 Düzce -0,96 57 Osmaniye -1,63 77 Muş -2,98 18 Balıkesir 0,49 38 Karabük -0,97 58 Kastamonu -1,64 78 Bitlis -3,02 19 Samsun 0,43 39 Uşak -0,98 59 Giresun -1,71 79 Ağrı -3,02 20 Manisa 0,39 40 Kırıkkale -1,01 60 Niğde -1,73 80 Ardahan -3,04 81 Hakkâri -3,15 Kaynak: H.Erhan GÜL ve Bora ÇEVİK; (2014), Not: İGE değerleri illerin 0 etrafındaki gelişmişlik dağılımını yansıtmakta olup negatif değerler herhangi bir olumsuzluğu ifade etmemektedir. Bölge, uzun yıllar kamu yatırımlarının nispeten diğer bölgelerden daha az pay aldığı bir bölge olmasına karşın son 10 yıllık periyotta özellikle altyapı çalışmalarının ağırlıkta olduğu yatırımlarla kısmen bir canlılık yaşamıştır. Tablo 3 den de görüldüğü üzere genel olarak bölge illerinin gelişmişlik sıralamasında son kategoride yer aldıkları ve endeks değerlerinin ilk sıralarda yer alan illerle kıyaslandığında oldukça düşük olduğu görülmektedir. Bölge, uzun yıllar kamu yatırımlarının nispeten diğer bölgelerden daha az pay aldığı bir bölge olmasına karşın son 10 yıllık periyotta özellikle altyapı çalışmalarının ağırlıkta olduğu yatırımlarla kısmen bir canlılık yaşamıştır. Özellikle kamu yatırımlarının kişi başı ortalamasının Türkiye için 588 TL olduğu bir dönemde bölge illerinin birçoğunun Türkiye ortalamasının ya üzerinde ya da oldukça yakınında olduğu görülmektedir. Kars, Bitlis ve Elazığ illerinin ise nispeten diğerlerinden düşük bir kamu yatırımı ortalamasına sahip oldukları görülmektedir. Ekonomik canlılık göstergelerinden biri olan parasal devinim ve aktiviteye bakıldığında Türkiye ortalamasının oldukça gerisinde görülen bir oranla karşılaşılmaktadır yılı itibariyle kişi başına nakdi kredi rakamlarına göre Türkiye ortalaması TL dir. Buna karşın bölge verilerinde bu rakama en yakın ilin TL ile Siirt olduğu görülmekte, yani oranın en yüksek olduğu il Türkiye ortalamasının ancak yarısına yakınlaşmaktadır. Diğer taraftan, Hakkari TL lik ortalama ile bu alanda Türkiye ortalamasının yaklaşık 1/8 ine yakın bir değer almaktadır. 10

12 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum Kişi başına toplam mevduat verilerine göre bölge ekonomisine bakıldığında bölge ortalamasının TL olduğu buna karşın Türkiye ortalamasının TL olduğu görülmektedir. Ortalama değerler üzerinden bakıldığında Türkiye ortalamasının 1/5 ine yakın bir değer ile karşılaşılmaktadır. İl bazında bakıldığında, 807 TL ile Muş un en düşük, TL ile Tunceli nin en yüksek değere sahip olduğu görülmektedir yılı için toplam nakdi kredilerin toplam mevduat içerisindeki oranlara bakıldığında Türkiye ortalamasının %110 olduğu, %67 lik oranla Tunceli ili haricindeki diğer tüm illerin Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. Siirt ili ise en yüksek oran değerine sahip olan ildir. Benzer oranlar toplam nakdi kredilerin toplam tasarruf mevduatına oranlarında da görülmektedir. Türkiye ortalamasının %182 olarak gerçekleştiği oran, bölge illeri için %82 ile en düşük Tunceli ilinde gerçekleşmiş, %652 ile Siirt ilinde gerçekleşmiştir İstihdam Göstergeleri Bölge illeri ve Türkiye ortalamasına göre istihdam göstergeleri incelendiğinde bölge genelindeki işsizlik oranlarının Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir yılı verilerine göre bölge illeri içerisinde işsizlik oranın %7,4 ile Kars ve %7,5 ile Bölge illeri ve Türkiye ortalamasına göre istihdam göstergeleri incelendiğinde bölge genelindeki işsizlik oranlarının Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. Ardahan illerinde gerçekleştiği, bunun haricindeki illerin Türkiye ortalamasına çok yakın yahut üzerinde yer aldığı görülmektedir. Hakkari, Van, Muş, Bitlis ve Diyarbakır illerinin ortalamanın çok üzerinde işsizlik oranlarına sahip olduğu ortaya konulmaktadır. İşgücüne katılım oranlarına bakıldığında ise Ardahan, Kars, Ağrı illerinin (TRA-2 bölgesi illeri) işgücüne katılım oranının yüksekliği dikkat çekmektedir. Diyarbakır, Siirt ve Şanlıurfa illeri ise işgücüne katılım oranında en geride bulunan iller olarak görülmektedir. Çalışma çağındaki nüfusun toplam nüfus içindeki oranı da genç ve çalışabilir nüfus verilerinin görülmesi için önemli göstergelerden biridir. Türkiye ortalamasının %67,6 olduğu 2012 yılı verilerine göre bölge illeri değerlendirildiğinde ortaya çıkan tablo şu şekildedir: Tunceli, Bingöl ve Elazığ illeri toplam nüfus içerisinde çalışma çağındaki nüfusun en yüksek olduğu iller olarak ortaya çıkmaktadır. Şanlıurfa, Şırnak ve Ağrı illeri ise bu oranların diğerlerine nispeten daha az olduğu illerdir. Genç nüfusun oranları ile işsizlik oranları birlikte düşünüldüğünde yeni istihdam alanlarının oluşturulamaması, uzun vadede bölgedeki işsizlik oranlarının azalmasını engelleyici bir unsur olarak karşı karşıya kalınacak bir sorun olmaya devam edecektir. 11

13 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Tablo 4: İstihdam Göstergeleri , (%) İşsizlik Oranı İşgücüne Katılma Oranı İstihdam Oranı Çalışma Çağındaki Nüfusun (15-64 Yaş Arası) Toplam Nüfus İçindeki Oranı Düzenlenen Yatırım Teşvik Belgelerinde Öngörülen İstihdam Yıl Birim % % % % Kişi Adıyaman 10,2 40,8 36,6 62, Ağrı 11,7 48,5 42,8 56, Ardahan 7,5 55,3 51,2 64,9 26 Batman 11,7 36,6 32,3 57, Bingöl 12,5 46,3 40,5 64,8 485 Bitlis 16,3 44,1 36,9 58,9 954 Diyarbakır 13,5 31,8 27,5 60, Elazığ 12,6 47,7 41,6 67,3 597 Hakkari 17,4 40,1 33,1 63,1 103 Iğdır 11, ,8 420 Kars 7,4 52,2 48,3 62,4 557 Mardin 9,1 36,5 33,2 58, Muş 16,4 42,1 35,2 57,1 479 Siirt 12,7 33,3 29,1 56,6 741 Şanlıurfa 12,4 35,5 31, Şırnak 11,2 38,7 34,4 55,1 346 Tunceli 11,5 45,3 40,1 74,1 86 Van 17, , Türkiye 11,9 48, , Kaynak: TÜİK, (2014), Türkiye İstatistik Kurumu İstihdam Verilerinden Derlenerek Hazırlanmıştır. Bu durum, 2012 verilerine göre düzenlenen yatırım teşviki belgelerinde öngörülen istihdam verileri ile desteklenmektedir. Türkiye genelinde yatırım teşvik belgelerinde öngörülen istihdam bağlamında toplam kişinin istihdamı öngörülmüştür. Bunun yaklaşık %16 sına tekabül eden toplam kişisi bahse konu olan 18 vilayet için düzenlenmiştir. Tablo 5 te 2013 yılı verilerine göre temel işgücü istatistikleri verilmektedir. İşgücüne katılım, işsizlik ve istihdam verilerinden hareketle bölge illerinin genel görünümü ortaya konulmuştur. 12

14 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum Tablo 5: İl Bazında Temel İşgücü Göstergeleri, 2013 İl adı Oran (%) İşgücüne katılma oranı İşsizlik oranı İstihdam oranı Değişim katsayısı (%) %95 Güven aralığı Alt sınır Üst sınır Oran (%) Değişim katsayısı (%) %95 Güven aralığı Alt sınır Üst sınır Oran (%) Değişim katsayısı (%) %95 Güven aralığı Alt sınır Üst sınır Adıyaman 43,1 4,4 39,4 46,8 9,1 11,9 6,9 11,2 39,2 5,0 35,3 43,0 Ağrı 57,1 1,8 55,1 59,1 6,8 6,3 6,0 7,7 53,2 2,0 51,2 55,3 Bingöl 54,6 2,2 52,3 57,0 7,0 8,9 5,8 8,2 50,8 2,5 48,3 53,2 Bitlis 46,5 0,8 45,8 47,1 10,6 2,8 10,0 11,2 41,5 0,9 40,8 42,3 Diyarbakır 37,2 1,5 36,1 38,3 18,7 4,1 17,2 20,1 30,2 2,1 29,0 31,5 Elazığ 53,1 0,6 52,5 53,7 7,8 1,8 7,6 8,1 48,9 0,7 48,3 49,6 Hakkari 45,2 1,6 43,9 46,6 11,7 4,5 10,7 12,8 39,9 1,9 38,5 41,4 Kars 59,5 1,2 58,0 60,9 6,6 4,8 6,0 7,3 55,5 1,4 54,0 57,0 Mardin 37,4 0,7 36,9 37,9 20,6 2,7 19,5 21,6 29,7 1,1 29,0 30,3 Muş 46,0 0,8 45,2 46,7 10,4 3,1 9,8 11,0 41,2 1,0 40,4 42,0 Siirt 37,5 1,6 36,3 38,7 20,5 5,4 18,3 22,6 29,8 2,4 28,4 31,2 Tunceli 54,0 1,8 52,1 55,9 8,1 6,4 7,1 9,1 49,7 2,0 47,7 51,6 Şanlıurfa 38,7 1,1 37,8 39,5 16,3 3,5 15,1 17,4 32,4 1,4 31,5 33,3 Van 46,2 0,7 45,6 46,8 10,3 2,4 9,9 10,8 41,4 0,8 40,8 42,0 Batman 36,2 1,9 34,9 37,6 23,4 6,0 20,7 26,2 27,8 3,1 26,1 29,5 Şırnak 37,6 0,8 37,0 38,1 20,1 3,0 18,9 21,2 30,0 1,2 29,3 30,7 Ardahan 62,8 2,8 59,3 66,2 5,8 13,5 4,3 7,3 59,1 3,1 55,5 62,7 Iğdır 58,6 1,4 56,9 60,2 6,9 4,8 6,3 7,6 54,5 1,6 52,8 56,2 Kaynak: TÜİK, (2015), Türkiye İstatistik Kurumu İstihdam ve İşgücü Verilerinden Derlenmiştir. Bu verilerden hareketle, bölge illerinin büyük çoğunluğunda işgücüne katılım oranının düşük olduğu görülmekte, bu veriler işsizlik oranlarının yüksekliği ile de desteklenmektedir. Özellikle, Diyarbakır, Hakkari, Mardin, Siirt, Batman ve Şırnak illerinde Türkiye ortalamasının oldukça üzerinde oranların varlığı dikkat çekmektedir. Bu veriler, bölge illerinin istihdam politikası açısından ek önlemlere ihtiyaç duyduğunu göstermektedir. Son dönemde uygulana teşvik programlarının, istihdam artırıcı etkileri olmasına karşın yetersiz kaldığını ve daha fazlasına gereksinim duyulduğunu ortaya koymaktadır. 13

15 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Sanayi Göstergeleri İllerin sanayi göstergeleri açısından değerlendirildiği Tablo 6 incelendiğinde, 2013 yılı verilerine göre Türkiye genelindeki toplam 275 organize sanayi bölgesinin 29 u, Türkiye genelindeki 448 küçük sanayi sitesinin 59 u bahse konu olan 18 vilayette dağılmış durumdadır. Benzer şekilde yine küçük sanayi sitelerinde faaliyet gösteren işyerlerinin Türkiye genelindeki toplam sayısı adet iken bunun sadece adeti 18 bölge iline dağılmış durumdadır. Dolayısıyla genelleştirilmiş halde verilmiş olan bu sanayi istatistikleri, 81 il içerisinde 18 ile orantısız dağılmış olarak görülmektedir. Ortalama olarak bakıldığında Türkiye toplamının yaklaşık %10 u altındaki sanayi işletmelerine sahip olunduğu görülmektedir. Bu yetersizlik, bölgenin sanayi anlamında Türkiye ekonomisinin küçük bir kısmını oluşturduğu ya da diğer bir ifade ile bu bölgenin Türkiye geneline sanayi üretiminde katkısının oldukça düşük seviyelerde olduğunu ifade etmektedir. Tablo 6: Sanayi İstatistikleri Organize Sanayi Bölgesi Sayısı Küçük Sanayi Sitesi Küçük Sanayi Sitesi İşyeri Sayısı Kişi Başına Sanayi Elektrik Tüketimi Yıl Birim Adet Adet Adet KWh Adıyaman Ağrı Ardahan Batman Bingöl Bitlis Diyarbakır Elazığ Hakkari Iğdır Kars Mardin Muş Siirt Şanlıurfa Şırnak Tunceli Van Türkiye Kaynak: TÜİK, (2014), Türkiye İstatistik Kurumu Sanayi Verilerinden Derlenmiştir. Yukarıda belirtilen ifadeleri destekler mahiyetteki bir diğer veri de enerji sarfiyatına ilişkin verilerdir. Türkiye ortalamasının KWh olduğu bir durumda illerin hiç birinin bu veriye yakınlaşamadığı, hatta birçoğunun bu istatistiksel verinin oldukça uzağında bulunduğunu göstermektedir. Özellikle Ağrı, Hakkari, Şırnak, Tunceli ve Van illerinin istatistikleri ortalamanın oldukça gerisindedir. Bu iller- 14

16 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum den yalnızca Elazığ, Adıyaman, Mardin ve Siirt illerinin nispi olarak ortalamaya yakın değerlerde olduğu görülmektedir Tarım Göstergeleri Türkiye de yaygın bilinen görüşe göre bölge illeri tarım ve hayvancılık açısından önemli bir yer teşkil etmekte ve yerel ekonomi tarım ve hayvancılığa bağlı olarak faaliyet göstermektedir. İstatistiki verilere göre incelendiğinde, kişi başına bitkisel üretim değeri önemli ölçüde Türkiye ortalamasının altında kalan 18 il genelinde organik tarım ile ilgilenen çiftçi sayısı da 2011 verilerine göre toplamda kişidir kişinin Türkiye genelini oluşturduğu ortamda 18 il toplamının Türkiye geneline oranı yaklaşık %43 seviyesindedir. Tablo 7: Tarım Göstergeleri, Kişi Başına Bitkisel Üretim Değeri Organik Bitkisel Üretim Yapan Çiftçi Sayısı Organik Bitkisel Üretim Miktarı Kişi Başına Canlı Hayvanlar Değeri Kişi Başına Hayvansal Ürünler Değeri Yıl Birim Milyon TL Kişi Ton Milyon TL Milyon TL Adıyaman Ağrı Ardahan Batman Bingöl Bitlis Diyarbakır Elazığ Hakkari Iğdır Kars Mardin Muş Siirt Şanlıurfa Şırnak Tunceli Van Türkiye Kaynak: TÜİK, (2014), Türkiye İstatistik Kurumu Tarım İstatistiklerinden Derlenmiştir. 15

17 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Toplam üretimin ton üretimin tonu 18 il toplamında gerçekleştirildiği görülmektedir yılı verilerine göre incelendiğinde bölge ortalaması Türkiye ortalamasının üzerinde görülmekte, canlı hayvan değeri ve hayvansal ürünlerin değeri açısından da genel anlamda Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir Turizm Göstergeleri Türkiye de turizm sektörü ekonomiye olan katkı açısından uzun yıllar beklenen performansı gösterememiş, GSYH içerisinde beklenen oranları yakalayamamıştır lerin ikinci yarısından itibaren gerek fiziki altyapı oluşturulması gerekse de eğitimli personel açısından eksikliklerin giderilmesi için çalışmalar başlatılmıştır. Bu çabalar özellikle ulaşım ve tanıtım alanlarında yapılan çalışmalarla desteklenerek önemli ölçüde ilerleme kaydedilmiştir yılında yerli ve yabancı toplam turist sayısı Türkiye nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri denize uzaklığı nedeniyle turizm açısından kış turizmi, doğa ve kültür turizmine elverişli ve oldukça önemli destinasyon merkezlerine sahiptir. Buna karşın, yeterli sayıda turizm aktivitesinin olduğunun söylenmesi mümkün değildir. yaklaşık 13 milyon 450 bin seviyesinde ve turizm gelirleri yaklaşık 10.5 milyar dolar, kişi başı ortalama turist harcamaları 780 dolar iken, 2012 verileri incelendiğinde bu rakamların yerli ve yabancı turist toplamında yaklaşık 36 milyon 800 bin kişiye ulaştığı görülmektedir. Harcamalar ve gelir açısından değerlendirildiğinde ise toplam turizm gelirlerinin 29,5 milyar dolar seviyesine ve kişi başına turizm harcamasının 800 dolara yükseldiği görülmektedir. Türkiye de turizm sektörü önemli bir yoğunlukla deniz turizmi ağırlıklı gerçekleşmektedir. Kış turizmi, doğa ve kültür turizmi olarak adlandırılan diğer turizmi ise nispi olarak deniz ve yaz turizminin gerisinde kalmaktadır. Türkiye nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri denize uzaklığı nedeniyle turizm açısından kış turizmi, doğa ve kültür turizmine elverişli ve oldukça önemli destinasyon merkezlerine sahiptir. Buna karşın, yeterli sayıda turizm aktivitesinin olduğunun söylenmesi mümkün değildir. 16

18 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum Tablo 8: Turizm Göstergeleri Belediye Belgeli Konaklama Tesislerinde Toplam Geceleme Sayısı (Yerli+Yabancı) Belediye Belgeli Konaklama Tesislerinde Geceleme Sayısı (Yabancı) Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesislerinde Toplam Geceleme Sayısı (Yerli+Yabancı) Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesislerinde Geceleme Sayısı (Yabancı) Yıl Birim Adet Adet Adet Adet Adıyaman Ağrı Ardahan Batman Bingöl Bitlis Diyarbakır Elazığ Hakkari Iğdır Kars Mardin Muş Siirt Şanlıurfa Şırnak Tunceli Van Türkiye Kaynak: TÜİK, (2014), Türkiye İstatistik Kurumu Turizm İstatistiklerinden Derlenmiştir. Tablo 8 de bölge sınırları içerisinde yer alan 18 ilin turizme ilişkin verileri yer almaktadır yılı baz alındığında belediye belgeli konaklama tesislerinde toplam geceleme sayısı verilerine göre Türkiye toplamının yaklaşık %3 seviyelerinde bir istatistik ile karşılaşılmaktadır. Tarihi ve kültürel derinliğe sahip bölgeyi oluşturan 18 ilin toplamı Türkiye toplamının oldukça düşük bir oranını oluşturmaktadır. Bu istatistiki bilgiyi detaylandıran ikinci sütun incelendiğinde, belediye belgeli konaklama tesislerinde geceleyen yabancı turistlerin geceleme sayısına bakıldığında nispi olarak çok daha düşük bir veri göze çarpmaktadır. İl bazında bakıldığında, bölgede en yüksek yerliyabancı turist çeken ilin Van, Şanlıurfa ve Mardin illeri olduğu, bunu Ağrı, Adıyaman, Kars ve Iğdır kentlerinin izlediği görülmektedir. Bölgenin turizm açısından diğer illere nazaran geride alan illeri ise Siirt, Hakkari, Bingöl ve Ardahan illeri olarak görülmektedir. 2. Sosyal Yapı Göstergeleri 2.1. Demografik Göstergeler Sosyal yapı göstergelerine Türkiye nüfusu 2014 yılı sonu itibariyle toplam 77,695 milyon nüfusa ve %1,3 lük bir nüfus artış hızına sahiptir. Bu nüfus 38,9 milyon erkek ve 38,7 milyon kadından oluşmaktadır. Yüzde olarak %50,18 erkek ve %49,82 17

19 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: kadındır. Türkiye nüfusunun %91,75 i il ve ilçe merkezlerinde, %8,25 kısmı ise köy ve beldelerde yaşamaktadır. Toplam nüfusun %13 üne denk gelen yaklaşık 10,403 milyon kişi bu bölge illerinde yaşamaktadır. Bu iller içerisinde Şanlıurfa, Diyarbakır ve Van illeri nüfus açısından ilk sıralarda yer almaktayken Iğdır, Ardahan ve Tunceli illeri son sıralarda yer almaktadır. Tablo 9: Demografik Bilgiler İl Erkek Nüfus Kadın Nüfus Toplam Nüfus Nüfus Artış Hızı (%) Nüfus artış Hızı (%) Nüfus Yoğunluğu 2014 Km 2 / Kişi Genç Bağımlılık Oranı %(0-14 yaş) Net Göç Net Göç Hızı Adıyaman ,9 1, , ,81 Ağrı ,4-3, , ,27 Ardahan ,3-19, , ,29 Batman ,4 18, , Bingöl ,9 1, , ,67 Bitlis ,0 2, , ,3 Diyarbakır ,7 17, , ,48 Elazığ ,6 0, , ,7 Hakkari ,0 11, , ,31 Iğdır ,8 8, , ,77 Kars ,2-14, , ,54 Mardin ,6 11, , ,63 Muş ,0-3, , ,81 Siirt ,0 13, , ,66 Şanlıurfa ,0 24, , ,31 Şırnak ,4 28, , ,21 Tunceli ,0 6, , ,72 Van ,9 14, , ,67 Kaynak: TÜİK, (2015), Türkiye İstatistik Kurumu Nüfus ve Demografi Verilerinden Derlenmiştir. Bölgenin en önemli problemi işsizlik oranlarının yüksek olması nedeniyle göçe mecbur kalınması ve terör sorunu nedeniyle göçe mecbur bırakılmalarıdır. Bölge, öncelikli olarak İstanbul başta olmak üzere Ankara, İzmir, Bursa, Kocaeli, Diyarbakır, Adana, Mersin gibi illere göç etmektedir. Özellikle bölgenin nispeten geri kalmış illerinden Diyarbakır, Şanlıurfa gibi illere göç edilirken merkez illerden de büyük bir yoğunlukla batı şehirlerine göç edilmektedir. Net göç istatistikleri incelendiğinde 2011 yılları için net göçün bütün illerde negatif değer aldığı görülmektedir. Net göçün en fazla olduğu illerin başında yukarıda da ifade edildiği üzere bölgenin büyük kentleri gelmektedir. Van, Diyarbakır, Adıyaman kentleri net göçün en yoğun yaşadığı iller olarak öne çıkarken, Hakkari, Bingöl ve Tunceli illeri net göç istatistiklerinde geri planda kalmışlardır. Net göç hızı açısından değerlendirildiğinde de Van, Kars, Ardahan ve Adıyaman illeri öne çıkarken Hakkari, Şırnak ve Tunceli illeri göç hızı istatistiklerinde geri planda kalmış illerdir Eğitim Göstergeleri Çalışmaya konu olan 18 il geneli için eğitim verileri incelendiğinde, eğitim alanında Türkiye ortalamalarının gerisinde kalındığı görülmektedir. Okur-yazar nüfus oranına bakıldığında Türkiye ortalamasının %95,13 olduğu ve buna karşın en yakın verinin Elazığ ilinin %92,99 oranı ile gerçekleştiği görülmekte- 18

20 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum dir. Bölgenin okur-yazarlık oranlarında Elazığ ilini Ardahan, Kars ve Batman illeri takip etmektedir. Okur-yazarlık ile ilgili en düşük veriler Mardin ilinin en altta olduğunu ve bunu Muş, Şanlıurfa ve Şırnak illerinin takip ettiği görülmektedir. Tablo 10: Bitirilen Eğitim Düzeyi ve Cinsiyete Göre Nüfus ( 6 +yaş ) 2013 İl Cinsiyet Okuma-Yazma Bilmeyen Yüksekokul/Fakülte Mezunu Yüksek Lisans Mezunu Doktora Mezunu Adıyaman Erkek Kadın Ağrı Erkek Kadın Bingöl Erkek Kadın Bitlis Erkek Kadın Diyarbakır Erkek Kadın Elazığ Erkek Kadın Hakkari Erkek Kadın Kars Erkek Kadın Mardin Erkek Kadın Muş Erkek Kadın Siirt Erkek Kadın Tunceli Erkek Kadın Şanlıurfa Erkek Kadın Van Erkek Kadın Batman Erkek Kadın Şırnak Erkek Kadın Ardahan Erkek Kadın Iğdır Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, (2015), Türkiye İstatistik Kurumu İllere Göre Eğitim Düzeyi Verilerinden Derlenmiştir. 19

21 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Bölgenin geneli eğitim ve okur-yazarlık oranı açısından Türkiye ortalamasının oldukça grisindedir. Eğitimde fırsat eşitliği açısından kadın-erkek eğitim düzeyleri arasında ciddi farklar söz konusudur. Okur-yazar olmayan nüfus oranının yüksekliğine ek olarak kadınların eğitimsizliği daha fazla göze çarpmaktadır. Yüksek eğitim ve lisansüstü eğitim açısından değerlendirildiğinde de yüksek eğitimli kadın nüfusun erkek nüfusa oranla geride olduğu görülürken, eğitim seviyeleri yükseldikçe sayısal değerlerin düştüğü görülmektedir. Özellikle, lisansüstü eğitimde oldukça düşük rakamların varlığı tüm bölge geneli için benzer bir eğilim göstermektedir. İlköğretimde okullaşma oranı verileri incelendiğinde bölge genelinin Türkiye ortalamalarında olduğu görülmektedir. Türkiye ortalamasının %98,67 olduğu göz önüne alındığında, bölge illeri içinde en yüksek oranlar Diyarbakır, Batman ve Adıyaman ileri iken en düşük oranlar sırasıyla Hakkari, Tunceli ve Bingöl illeri olarak görülmektedir. Eğitimdeki gelişmişlik düzeyini ifadeden göstergelerden biri olan öğretmen başına düşen öğrenci Bölgenin geneli eğitim ve okuryazarlık oranı açısından Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir. Eğitimde fırsat eşitliği açısından kadın-erkek eğitim düzeyleri arasında ciddi farklar söz konusudur. sayıları incelendiğinde yine bölge illerinin genel anlamda Türkiye ortalamasından çok fazla sapma göstermediği görülmektedir. Türkiye ortalamasının 20 olduğu bu göstergede bölge illeri arasında iken istisnai olarak Tunceli 10 ve Şanlıurfa 32 öğrenci ile çizgi dışında yer almaktadırlar. İlköğretime ilaveten, ortaöğretimdeki öğrenci/öğretmen oranları ve derslik başına öğrenci sayılarında birkaç istisnai durum haricinde genelde Türkiye ortalamasının yakalandığı görülmektedir. Ancak, yüksekokul ve fakülte mezunu verileri incelendiğinde Türkiye ortalamasının %10,24 dolayında olduğu görülmekte, bu veriye en yakın il olarak Tunceli ili görülmektedir. Bu orana, diğer iller yakınlaşmamaktadır. Bölgenin diğer illerine bakıldığında yükseköğrenimle ilgili önemli bir yetersizlik göze çarpmaktadır. Ağrı, Şırnak ve Van illeri yükseköğrenimde en geride kalan iller olurken Elazığ ve Tunceli illeri nispi olarak en yüksek göstergelere sahiptirler. 20

22 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum Tablo 11: Eğitim Göstergeleri Okur-Yazar Nüfus Oranı İlköğretimde Okullaşma Oranı (Net) Ortaöğretimde Okullaşma Oranı (Net) İlköğretimde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı Genel Ortaöğretimde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı İlköğretimde Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı Genel Ortaöğretimde Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Oranı (15 yaş ve üzeri) Yıl Birim % % % Kişi Kişi Kişi Kişi Kişi Kişi % Adıyaman 90,1 98,71 61, ,44 Ağrı 89,92 98,58 32, ,71 Ardahan 92,07 98,66 59, ,31 Batman 91,39 99,32 50, ,4 Bingöl 89,68 96,54 48, ,13 Bitlis 90,66 97,53 39, ,27 Diyarbakır 89,35 99,29 48, ,48 Elazığ 92,99 98,88 74, ,22 Hakkari 90,56 95,57 52, ,24 Iğdır 90,18 98,21 53, ,64 Kars 91,8 97,31 46, ,92 Mardin 88,52 97,81 45, ,37 Muş 88,86 98,31 33, ,92 Siirt 88,89 98,15 41, ,23 Şanlıurfa 88,97 98,56 37, ,78 Şırnak 88,98 98,43 39, ,5 Tunceli 91,06 96,54 79, ,19 Van 89,7 86,77 26, ,14 Türkiye 95,13 98,67 67, ,24 Kaynak: TÜİK, (2015), Türkiye İstatistik Kurumu Eğitim İstatistiklerinden Derlenmiştir Sağlık Göstergeleri Çalışmaya konu olan 18 il üzerinden sağlık verilerine bakıldığında 2011 yılı için sağlık verileri Türkiye ortalamalarının gerisinde görülmektedir verilerine göre bebek ölüm oranının Türkiye geneli ortalaması binde 11,72 kişidir. Bölge illeri içindeki en yüksek bebek ölüm oranları; Ağrı da binde 22,91, Siirt te binde 20,13 ve Hakkari de binde 16,15 olarak gerçekleşirken en düşük oranlar binde 9,6 ile Iğdır, binde 10,4 ile Ardahan ve binde 11,45 ile Elazığ illerinde geçekleşmiştir. Hastane yatak sayısı açısından değerlendirme yapıldığında ise Türkiye ortalamasının yüz bin kişiye düşen yatak sayısı 252 iken, bölge illeri için bu değerler Adıyaman ilinde yüz binde 93 ile en düşük seviyede ve Elazığ ilinde yüz binde 509 olarak gerçekleşmiştir. Diğer illerin genel ortalaması ise Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir. 21

23 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Tablo 12: Sağlık Göstergeleri Bebek Ölüm Hızı Yüzbin Kişi Başına Düşen Toplam Hastane Yatak Sayısı Onbin Kişi Başına Düşen Hekim Sayısı Onbin Kişi Başına Düşen Diş Hekimi Sayısı Onbin Kişi Başına Düşen Eczacı Sayısı Yıl Birim Binde Adet Kişi Kişi Kişi Adıyaman 14, Ağrı 22, Ardahan 10, Batman 14, Bingöl 15, Bitlis 11, Diyarbakır 13, Elazığ 11, Hakkari 16, Iğdır 9, Kars 15, Mardin 15, Muş 15, Siirt 20, Şanlıurfa 17, Şırnak 16, Tunceli 13, Van 12, Türkiye 11, Kaynak: TÜİK, (2015), Türkiye İstatistik Kurumu Sağlık Verilerinden Derlenmiştir. Hekim sayıları açısından değerlendirme yapıldığında ise 2011 yılı için Türkiye ortalamasında on bin kişiye düşen hekim sayısının 17 olduğu görülmektedir. 18 il geneli için bakıldığında Elazığ haricindeki diğer tüm illerin Türkiye ortalamasının altında kaldığı görülmekte olup, bu iller içerisinde Ağrı ve Mardin illerinin diğerlerine oranla daha da geri durumda oldukları görülmektedir. Nispi olarak Türkiye ortalamasına yakın illerin Diyarbakır, Van ve Ardahan olduğu görülmektedir. Diş hekimi ve eczacı verilerinde de bölge illerinin genelde Türkiye ortalamasının altında yer aldığı görülmektedir. 22

24 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum Tablo 13: Sağlık Personeli Sayıları (2014) İller Toplam hekim Uzman hekim Pratisyen hekim Asistan hekim Diş hekimi Hemşire Sağlık memuru Ebe Eczacı Adıyaman Ağrı Bingöl Bitlis Diyarbakır Elazığ Hakkari Kars Mardin Muş Siirt Tunceli Şanlıurfa Van Batman Şırnak Ardahan Iğdır Toplam Kaynak: TÜİK, (2015), Türkiye İstatistik Kurumu Sağlık Verilerinden Derlenmiştir Yaşam ve Yaşam Kalitesi Göstergeleri Bölge illerine ilişkin yaşam ve yaşam kalitesi göstergelerine bakıldığında evlenme, boşanma, intihar vakaları, ceza evine giren hükümlüler, otomobil sayısı, elektrik tüketimi, içme ve kullanma suyu kullanım oranları, kanalizasyon şebekesi, atık hizmeti verilen nüfus verileri gibi veriler bağlamında değerlendirme ve karşılaştırmalar yapılmıştır. Evlenme verileri açısından değerlendirme yapıldığında kaba evlenme hızının Türkiye ortalaması binde 8,02 iken bölge illerinin geneli bu istatistiğe yakın ve kısmen üzerinde değerler almaktayken, boşanma oranları açısından Türkiye ortalaması binde 1,62 olarak gerçekleşmiş, bölge illerinden hiç biri Türkiye ortalamasının üzerine çıkmamıştır. Türkiye ortalamasına en yakın il ise Tunceli olarak görülmektedir. İntihar vakalarında ise Türkiye ortalaması binde 3,62 iken Hakkari, Mardin, Şırnak ve Şanlıurfa dışındaki tüm illerde intihar vakası Türkiye ortalamasının üzerindedir. İntihar vakalarının yoğunluğu açısından, Ardahan, Tunceli ve Elazığ ilk sıralarda yer almaktadır. Ceza infaz kurumuna giren hükümlüler bağlamında verilere bakıldığında Türkiye ortalamasının binde 107 olduğu ve bölge illerinden hiçbirinin bu oranın üzerine çıkmadığı görülmektedir. Türkiye ortalamasına en yakın il binde 105 ile Elazığ ili olurken en düşük oran binde 26 ile Muş ilinde gerçekleşmiştir Sosyal Yaşam ve Yaşam Kalitesi Göstergeleri Otomobil sayısı açısından değerlendirme yapıldığında ise Türkiye ortalamasının binde 109 olduğu, buna karşın bölge ortalamasının çok gerilerde kaldığı görülmektedir. Otomobil oranında Türkiye ortalamasına en yakın il binde 77 ile Elazığ ili olurken en 23

25 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: düşük oran binde 7 otomobil ile Şırnak ve binde 9 otomobil ile Hakkari illerinde gerçekleşmiştir. Yaşam kalitesi göstergelerinden bir diğeri ise kullanılan elektrik miktarıdır. KWh cinsinden tüketilen elektrik miktarının Türkiye ortalaması 2011 yılı için 592 KWh iken bölge illerinden hiçbiri bu oranı yakalayamamıştır. Şırnak Hakkari ve Mardin illeri bu alanda en düşük kullanım seviyesini gösterirken Elazığ, Ardahan ve Tunceli illeri bölge içinde en yüksek tüketim miktarına sahip iller olarak görülmektedir. Tablo 14: Sosyal Yaşam ve Yaşam Kalitesi Göstergeleri (1) Kaba Evlenme Hızı Kaba Boşanma Hızı Kaba İntihar Hızı Yüz Bin Kişi Başına Ceza İnfaz Kurumuna Giren Hükümlüler Yıl Birim Binde Binde Binde Kişi Adıyaman 9,9 0,71 4,05 44 Ağrı 9,82 0,28 4,37 56 Ardahan 8,4 0,54 11,27 53 Batman 7,34 0,24 5,61 38 Bingöl 8,35 0,32 5,02 41 Bitlis 8,04 0,15 4,81 34 Diyarbakır 8,36 0,41 4,06 72 Elazığ 8,27 0,96 6,3 105 Hakkari 6,61 0,11 2,29 40 Iğdır 9,37 0,96 4,29 39 Kars 8,6 0,49 4,94 83 Mardin 8,82 0,36 2,25 33 Muş 8,76 0,18 5,36 26 Siirt 7,6 0,21 3,93 45 Şanlıurfa 9,74 0,39 2,19 35 Şırnak 7,3 0,16 2,03 34 Tunceli 7,1 1,16 7,42 66 Van 8,76 0,24 5,05 84 Türkiye 8,02 1,62 3, Kaynak: TÜİK, (2014), Türkiye İstatistik Kurumu Verilerinden Derlenmiştir. Bir diğer yaşam kalitesi göstergesi olan temiz su kullanımı, temiz suya ulaşım ve kanalizasyon hizmetlerine ilişkin veriler incelendiğinde, içme ve kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusuna oranı, kanalizasyon hizmetleri ve belediyelerdeki kişi başına kullanılan su miktarlarında Türkiye ortalamasının çok gerisinde ve çok ilerisinde belirgin bir sapma görülmemektedir. 24

26 Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Genel Ekonomik ve Sosyal Durum Tablo 15: Sosyal Yaşam ve Yaşam Kalitesi Göstergeleri (2) Bin Kişi Başına Otomobil Sayısı Kişi Başına Mesken Elektrik Tüketimi İçme ve Kullanma Suyu Şebekesi ile Hizmet Verilen Nüfusun Belediye Nüfusuna Oranı Belediyelerde Kişi Başı Çekilen Günlük Su Miktarı Kanalizasyon Şebekesi ile Hizmet Verilen Nüfusunun Belediye Nüfusuna Oranı Atık Hizmeti Verilen Nüfusun Toplam Nüfus İçinde Oranı Yıl Birim Adet KWh % Litre/kişi-gün % % Adıyaman Ağrı Ardahan Batman Bingöl Bitlis Diyarbakır Elazığ Hakkari Iğdır Kars Mardin Muş Siirt Şanlıurfa Şırnak Tunceli Van Türkiye Kaynak: TÜİK, (2014), Türkiye İstatistik Kurumu Verilerinden Derlenmiştir. Ancak, belediyeler tarafından verilen atık toplama hizmetine ilişkin verilere bakıldığında Türkiye ortalamasının altında kalındığı görülmektedir. Türkiye de atık hizmeti alan nüfusun toplam nüfusa oranı genel ortalaması %83 iken bölge illeri içerisinde bu orana en yakın il %80 ile Elazığ ve un uzak il %34 ile Ardahan illeri olmuştur İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik (SEGE) Sıralaması Bundan önceki analizlerde 18 ilin ekonomik ve sosyal yapısı ele alınmış ve mevcut durumları çeşitli istatistiki göstergelerle ve Türkiye ortalamalarıyla karşılaştırma yapılarak ortaya konulmuştu. Bu kısımda ise söz konusu 18 ilin 200 ve 2011 yılı sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamaları karşılaştırmalı olarak verilmektedir. Tablo 16 sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamalarını ve bir önceki döneme göre değişimleri göstermektedir. 25

27 Ankara Strateji Enstitüsü, Rapor No: Tablo 16: İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik (SEGE) Sıralamaları İl Adı 2003 Yılı SEGE Sırası 2011 Yılı SEGE Sırası 2003 ten 2011 e Değişimin Yönü Adıyaman Sıra Düşmüş Ağrı Sıra Yükselmiş Ardahan Sıra Yükselmiş Batman Değişmemiş Bingöl Sıra Yükselmiş Bitlis Sıra Yükselmiş Diyarbakır Sıra Düşmüş Elazığ Sıra Düşmüş Hakkari Sıra Düşmüş Iğdır Değişmemiş Kars Sıra Düşmüş Mardin Sıra Düşmüş Muş Değişmemiş Siirt Sıra Düşmüş Şanlıurfa Sıra Düşmüş Şırnak Değişmemiş Tunceli Sıra Düşmüş Van Değişmemiş Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (2014), Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması verilerinden derlenmiştir. Türkiye, bölgesel olarak sosyoekonomik gelişmişlik düzeylerine bakılarak alt bölgelere ayrılmıştır. Bu ayrım içerisinde en altta yer alan iller genel olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri illerinden oluşmaktadır. Tablo 16 da verilen bilgiler ışığında, sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması bakımından bölge illerinin içerisinde nispi olarak Elazığ ve Tunceli üst sıralarda görülürken sırasıyla Muş, Hakkari, Ağrı, Şırnak ve Siirt illeri en alt sıralarda yer almaktadırlar. 26 Sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması bakımından bölge illerinin içerisinde nispi olarak Elazığ ve Tunceli üst sıralarda görülürken sırasıyla Muş, Hakkari, Ağrı, Şırnak ve Siirt illeri en alt sıralarda yer almaktadırlar. Sosyal ve ekonomik açıdan gelişmişlik düzeyinin ölçülmesinde farklı çalışmalarda farklı değişkenler kullanılmaktadır. Ancak ortalama bir değerlendirme yapıldığında, nüfus ve nüfus artış hızı, kent-kır yaşamı oranları, doğurganlık hızı gibi demografik göstergeler, işgücü ve istihdam/işsizlik, fert başına gelir düzeyi, dış ticaret payı, vergi geliri gibi ekonomik göstergeler, okur-yazarlık, kadın-erkek okuryazarlık oranları, öğrenci/öğretmen oranları, sınıf başına öğrenci sayısı, üniversite mezunu, lisansüstü eğitim alan kişi oranları gibi eğitim göstergeleri, sağlık harcamaları, hekim sayısı, sağlık personeli sayısı gibi sağlık istatistikleri, ATM sayıları, havayolu kullanımı, içme suyuna erişim, araç sayısı ve benzeri göstergeler kullanıldığı görülmektedir. Bu göstergeler ışığında illerin gelişmişlik düzeylerindeki sıralama ortaya çıkmaktadır. İllerin Türkiye geneli sosyo-ekonomik gelişmişlik göstergelerine göre sıralamasında -sondan başa doğru sıralandığında- sıralamanın 2003 yılında Muş, Ağrı, Bitlis, Şırnak, Hakkari, Bingöl, Van, Ardahan, Siirt, Mardin şeklinde olduğu görülmektedir yılındaki sıralamanın da Muş, Hakkari, Ağrı, Şırnak, Siirt, Bitlis, Van, Mardin, Şanlıurfa, Bingöl şeklinde gerçekleştiği