GÖRÜNMEZ AMA HĐSSEDĐLMEZ DEĞĐL: TÜRKĐYE'DE ÇIKTI AÇIĞI

Transkript

1 Cenral Bank Review Vol. 11 (July 211), pp ISSN prin / online 211 Cenral Bank of he Republic of Turkey hp:// GÖRÜNMEZ AMA HĐSSEDĐLMEZ DEĞĐL: TÜRKĐYE'DE ÇIKTI AÇIĞI Fehi Öğünç ve Çağrı Sarıkaya ABSTRACT In his sudy, an oupu gap measure is derived for he Turkish economy using an esimaed New Keynesian model. Considering he ongoing srucural ransformaion during he las decade, he model is esimaed for period using Bayesian echniques. The resuls indicae ha oupu, which reached a rough in he firs quarer of 29 due o he global crisis, has no reurned back o is poenial level as of he hird quarer of 21. Below-poenial level of oupu for wo subsequen years afer he crisis has no only provided sriking evidence on he deph of he crisis, bu also emerged as a major facor exering downward pressure on inflaion during his period. On he oher hand, he resuls poin ou ha he idenificaion of domesic and exernal drivers of aggregae demand has a criical role for an effecive demand managemen in moneary policy focusing on price sabiliy. INVISIBLE BUT NOT IMPERCEPTIBLE: OUTPUT GAP IN TURKEY JEL E32, C11, E31, C51 Keywords Oupu gap, Bayesian esimaion, Unobserved componens model, New Keynesian model ÖZ Bu çalışmada, Yeni Keynesyen bir model kullanılarak Türkiye ekonomisi için bir çıkı açığı gösergesi üreilmişir. Geçiğimiz on yıllık dönemdeki yapısal dönüşüm süreci dikkae alınarak, model dönemi için Bayesçi yönem kullanılarak ahmin edilmişir. Bulgular, küresel krizin ekisiyle 29 yılının ilk çeyreğinde dip yapan üreimin, 21 yılının üçüncü çeyreği iibarıyla halen poansiyel düzeyine ulaşamadığını gösermekedir. Üreimin iki yıl boyunca poansiyel düzeyinin alında seyremesi, yaşanan krizin derinliği hakkında çarpıcı bir kanı sunarken, anılan dönemde enflasyon üzerinde aşağı yönlü baskı oluşuran unsurlardan biri olmuşur. Bununla birlike sonuçlar gösermekedir ki, fiya isikrarını gözeen para poliikasının alep yöneimini ekin bir şekilde yürüebilmesi için, oplam alep koşullarını belirleyen iç ve dış emenlerin ayrışırılması kriik önem aşımakadır. JEL E32, C11, E31, C51 Anahar Kelimeler Çıkı açığı, Bayesçi ahmin, Gözlenmeyen bileşenler modeli, Yeni Keynesyen model Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası, Araşırma ve Para Poliikası Genel Müdürlüğü, Đsiklal Cad.1, 61-Ankara, Türkiye ÖĞÜNÇ: fehi.ogunc@cmb.gov.r SARIKAYA: cagri.sarikaya@cmb.gov.r Çalışmada sunulan görüşler yazarlara ai olup, Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası nı veya çalışanlarını bağlayıcı nielik aşımaz.

2 16 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2): Giriş Enflasyon hedeflemesinin yaygın para poliikası sraejisi olarak uygulandığı günümüz merkez bankacılığında arz-alep dengesine ilişkin gösergeler analiz ve ahmin sürecinin önemli bir parçasıdır. Bu çerçevede, cari üreimin enflasyon yaramayan poansiyel düzeyinden farkını ifade eden çıkı açığı, fiyalar üzerindeki alep yönlü baskıların boyuunu değerlendirmeye ilişkin olarak sıklıkla kullanılan gösergelerden bir anesidir. Poansiyel üreim düzeyinin doğrudan gözlenemeyen bir değişken olması, çıkı açığının çeşili isaisiki/ekonomerik yönemlerle ahminini gerekirmekedir. Bu amaçla en yaygın olarak kullanılan rend ayrışırma araçlarının başında ek değişkenli filreleme yönemleri gelmekedir. Kullanım kolaylığına karşın ek değişkenli filreler, örneklem sonu yanlılığının yanı sıra ikisadi bir yapı içermeyen, sal isaisiki yönemler olmaları nedeniyle de eleşirilmekedir. Bu bağlamda, lieraürde gözlenemeyen değişkenleri eoride öngörülen ikisadi ilişkiler dâhilinde yapısal bir çerçevede anımlayan model-abanlı yaklaşımların yaygın olarak kullanıldığı gözlenmekedir. Bu nokadan harekele, bu noa Yeni Keynesyen bir model kullanılarak, Türkiye ekonomisi için çıkı açığı ahmin edilmeye çalışılmakadır. Bu esnada, enflasyon ve oplam alep dinamiklerine yönelik çıkarımlara da yer verilmekedir. 21 yılında yaşanan krizin ardından sabi/yöneilen kur rejimleri erkedilerek kademeli biçimde açık enflasyon hedeflemesine geçişi öngören poliikalar ile hızlı bir yapısal dönüşüm sürecine giren Türkiye ekonomisinde makro ikisadi değişkenler arasındaki ilişkilerin yönü ve boyuu değişmekedir. Fiyalama davranışlarında ve parasal akarım mekanizmasında süregelen değişim, geçmişin geleceğe dair içerdiği bilginin giderek sınırlandığı yeni bir döneme girildiğine işare emekedir. 1 Bu durum, çıkı açığı ahminlerinin revizyonunu ve buna emel oluşuran modellerin ahmininde yeni dönem dinamiklerine ağırlık veren bir yaklaşımı gerekli kılmakadır. Bu doğruluda, 22 yılı ve sonrasındaki veriler kullanılarak Türkiye için çıkı açığı ahmin emeyi amaçlayan bu çalışmada, gerek kısa örneklemlerdeki üsünlüğü gerekse genel denge 1 Türkiye de parasal akarım mekanizmasındaki değişime ilişkin deaylı bir analiz için bkz. Başçı ve diğerleri (28).

3 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2): yaklaşımına yönelik avanajları gözeilerek Bayesçi bir perspekif emel alınmışır. Söz konusu yaklaşımın çıkı açığının ahmininde son dönemde aran bir şekilde ercih edildiği gözlenmekedir (bazı örnekler için bkz. Planas ve diğerleri, 28; Benes ve diğerleri, 21; Hirose ve Naganuma, 21; Maliszewski, 21 ve Willems, 21). 2. Model Çalışmada kullanılan model Yeni Keynesyen bir yapı gösermekedir. Modelde çıkı açığı ( y~ ) gayrisafi yur içi hasıla ( Y ) ile poansiyel üreimin Y ) logarimik farkı olarak anımlanmakadır: ~ y = 1*log( Y / Y ) (1) ( Poansiyel üreim µ büyüme oranına sahip rasgele yürüyüş süreci izlemeke, poansiyel üreimin büyüme oranı zaman içerisinde değişen ve süreğenliği ρ parameresi arafından şekillenen durağan (< ρ <1) kendiyle bağlaşımlı bir yapı arz emekedir. Burada µ değeri sürer durum (seady sae) büyüme oranını ifade emekedir. y y = y 1 + µ + ε, (2) µ µ = ( 1 ρ) µ + ρµ 1 + ε (3) Gali ve Monacelli (25) den yola çıkılarak, enflasyon dinamikleri aşağıda sunulan (indirgenmiş formda) küçük açık ekonomi Keynesyen Phillips eğrisi ile açıklanmakadır. π π = γπ + γ E π + κ~ y + α~ 1 ( 1 ) { + 1} 2 s + ε, (4) π P P ) P s = e + p ( / 1 1 m p p, ln P (5) Model geriye ve ileriye dönük enflasyon beklenileri ile melez bir yapı içermeke, alep yönlü ekiler çıkı açığı ile yakalanmakadır. Burada m s efekif dış icare haddi olup, e ve p sırasıyla nominal döviz kuru ve yabancı para cinsinden ihala fiyalarıdır. s~ değişkeni s nin denge değerinden sapmasını ifade emekedir. TL cinsinden ihala fiyaları yur içi fiyalardan daha hızlı bir oranda arış kaydeiğinde, enflasyon arış eğilimi gösermekedir. Ekonominin dışa açıklık derecesi yükseldikçe fiyalar üzerinde dış icare hadlerinden kaynaklanan baskı armakadır. ~ y ϕ ~ y ϕ E { ~ y } λ~ r τ q~ τ q~ + θ~ y + ε = Çıkı açığı denklemi çıkış nokasını Berg, Karam ve Laxon (26) çalışmasından almakadır. Bu dışa açık ekonomide çıkı açığı, geriye ve f ~ y (6)

4 18 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2):15-28 ileriye dönük alep beklenileri, ex-ane reel faiz açığı ( r~ ), reel efekif döviz kuru açığı ( q ~ f ) ve dış dünya alep açığı ( y~ ) arafından belirlenmekedir. Modelde reel efekif döviz kurunda arış, TL nin reel olarak değerlenmesi anlamına gelmekedir. 3. Tahmin Yönemi Tahmin yönemi olarak makroekonomi alanında giderek aran bir oranda popüler olan Bayesçi ahmin yönemi kullanılmışır. Bayesçi yaklaşım özellikle gözlem sayısının düşük olduğu durumlarda, GMM ve ençok olabilirlik ahminine kıyasla üsünlük gösermekedir (Bayesçi yaklaşımın bu ve diğer avanajları için Rabanal ve Rubio-Ramírez, 25). Bu yönemde model paramereleri ahmin edilirken, verideki bilgiyi özeleyen olabilirlik fonksiyonu paramereye ilişkin önsel bilgiyle ağırlıklandırılmakadır (yönemle ilgili deaylı bilgi için An ve Schorfheide, 27). Önsel paramere dağılımları paramerelerin ahminine ek bilgi sağlamaka, böylelikle paramerelerin sayısal maksimizasyon esnasında anlamlı olmayan bölgelerde dolanmasının önüne geçilmekedir. Buna göre, ψ ahmin edilen paramere vekörü olmak üzere, basi anlamda paramerelerin ardıl (poserior) dağılımı, olabilirlik fonksiyonu ile önsel dağılımın çarpımı şeklinde yazılabilir: p( ψ YT ) p( YT ψ ) p( ψ ) (7) Burada model durum-uzay formunda yazıldıkan sonra olabilirlik fonksiyonu Kalman filer aracılığıyla ahmin edilmeke ve daha sonra paramerelerin ardıl dağılımı, Markov zinciri Mone Carlo yönemi olan Meropolis-Hasings algoriması kullanılarak elde edilmekedir Veri Model üç aylık veri sei kullanılarak 22:1-21:3 dönemi için ahmin edilmişir. Ancak, örneklem sonu yanlılığını azalmaya yönelik olarak veri sei 211 yılı son çeyreğine kadar ahminlerle uzaılmışır. 21 yılı kriziyle ekonomide yaşanan yapısal dönüşüm nedeniyle, çalışmada kriz sonrası dinamiklere odaklanılmaya çalışılmışır. Modelde çıkı değişkeni için mevsimsel ekilerden arındırılmış logarimik gayrisafi yur içi hasıla kullanılırken, enflasyon değişkeni olarak emel enflasyon gösergesi H (ükeici fiyalarından enerji, işlenmemiş gıda, alkollü içecekler ve üün ürünleri ile alını dışlayan göserge) ercih edilmişir. Böylelikle, enflasyona ilişkin bilginin kısa dönemli sekörel münferi şokların ekisinden ziyade, ana eğilimine ilişkin (daha kalıcı) bilgiyi yansıması hedeflenmişir. Modelde enflasyon oranı olarak söz konusu fiya endeksinin mevsimsel

5 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2): ekilerden arındırılmış çeyreklik oralama değişimleri yıllıklandırılarak kullanılmışır. Nominal döviz kuru olarak, ihala fiyalarının ABD doları bazında olmasından harekele, ABD Doları/TL kuru esas alınmışır. Reel efekif döviz kuru TCMB arafından yayımlanan TÜFE bazlı reel efekif döviz kuru olup, faiz verisi ex-ane reel icari kredi faizidir. Modelde efekif dış icare haddi, reel faiz ve reel efekif döviz kurunun denge değerlerinden sapması anılan değişkenlerin HP rendlerinden sapmasıyla emsil edilmeye çalışılmışır. Dış dünya alep (yabancı çıkı) açığı ise OECD arafından ahmin edilen OECD bölgesi çıkı açığı değişkenidir Önsel Dağılım Modelde ρ (poansiyel büyüme oranının süreğenliği) dışında kalan paramereler ahmin edilmişir. Bu paramere için verideki bilgi içeriğinin sınırlı olduğu gözlenmiş, bu bağlamda anılan paramere Kara ve diğerlerinin (27) zaman içerisinde değişen paramere ahminlerinden yola çıkılarak,85 değerine kalibre edilmişir. Seçilen önsel dağılımlar ve ilgili paramereler Tablo 1 de sunulmuşur. Önsel dağılım seçiminde lieraürdeki emel yaklaşım benimsenmişir. Buna göre (,1) aralığında değer aldığı düşünülen paramereler için bea, poziif ancak 1 in üzerinde de değer alma olasılığı bulunanlar için gamma, poziif ya da negaif değer alma olasılığı olanlar (sınırlı olmayan) içinse normal dağılım kullanılmışır. Sandar haalar için inverse gamma dağılımı benimsenmişir. Phillips eğrisinde ileriye ve geriye dönük enflasyon kasayılarının önsel oralamaları Çebi (211) çerçevesinde belirlenmişir. 2 Enflasyon beklenilerine yönelik gözlemlerimiz de beklenilerin formasyonunda geriye dönük eğilimin daha belirleyici olduğu yönündedir. Çıkı açığının kasayısı Öğünç ve Bamaz (211) bulgularına isinaden,25 olarak alınmışır. α kasayısı ise ihala fiyaları ve döviz kuru geçişkenliğine yönelik çalışmalara göre şekillenmişir. 3 Dinamik IS eğrisinde ϕ 1 için agnosik bir yaklaşımla,5 değeri alınmış, yukarı ve aşağı yönlü olasılıklara açık olmak adına bu paramere için görece daha yüksek bir sandar sapma değeri benimsenmişir. Reel faiz açığının önsel değeri yapılan analizler sonucunda,7 olarak alınmışır. 4 Parasal durum 2 Çebi (211) bu çalışmadakine benzer bir örneklem döneminde (22-29) Bayesçi yaklaşımla GSYĐH deflaörü için ilgili kasayıları sırasıyla,41 ve,59 olarak bulmuşur. 3 Yüncüler (211) 22:4-29:3 örneklem dönemi için döviz kuru ve ihala fiyalarının ükeici fiyalarına geçişkenliğini yüzde 21 olarak ahmin emişir. Damar (21) 22:1-29:12 dönemine ai veri seini kullanarak döviz kurundan ükeici fiyalarına geçiş ekisini yüzde 15, emel enflasyon gösergesi H ye geçiş ekisini ise yüzde 21 olarak bulmuşur. 4 Bu paramere için önsel olarak uniform dağılım alındığında, ardıl paramere ahminlerinin oralaması,7 değerine işare emekedir. Paramerenin önsel dağılımı için uniform dağılım varsaymak, ilgili paramerenin değerine ilişkin belirgin bir bilgimiz olmadığı (diffuse prior), bu nedenle belirlenen (a,b) aralığında

6 2 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2):15-28 değişkenlerinden reel kur açığının ekisinin faiz açığına kıyasla daha düşük olduğu varsayılmışır. Öe yandan, reel kur açığının oplam alep üzerindeki ekisinin yönüne ilişkin belirsizlikler göz önüne alınarak, bu değişken için önsel dağılım olarak normal dağılım ercih edilmişir. 5 θ kasayısının önselinde ise arafımızca oluşurulan VAR modelinin eki-epki sonuçları ile Aydın, Saygılı ve Saygılı (27) çalışmasının güncellenmiş bulguları emel alınmışır. Model Dynare ile ahmin edilmiş, paramere ahminlerinde 2. çekiliş yapılmış ve bunun ikinci 1. lik kısmı kullanılmışır. 4. Sonuçlar 4.1. Paramere Tahminleri Paramerelere ilişkin önsel ve ardıl dağılımların oralama ve sandar sapma değerleri Tablo 1 de sunulmakadır. Ardıl dağılımların önsel dağılımlardan oldukça farklılaşığı durumlar, verilerin paramere ahminlerine önemli bilgi sağladığına işare emekedir. Tablo 1. Paramere Tahminleri Önsel (Prior) Dağılım Ardıl (Poserior) Dağılım Paramere Dağılım Oralama Sandar Oralama % 95 Güven Aralığı Sapma Phillips Eğrisi γ Bea,6,2,7965 (,6425,,9486) κ Bea,25,1,1794 (,638,,2917) α Bea,25,1,1981 (,845,,355) IS ϕ 1 Bea,5,2,4347 (,2926,,5895) ϕ 2 Bea,25,1,2823 (,1386,,4214) λ Gamma,7,1,6999 (,5676,,8323) τ 1 Normal,1,1 -,626 (-,1184,,99) τ 2 Normal,2,1,1374 (,83,,194) θ Bea,25,1,3387 (,1613,,5144) µ Bea,116,3,119 (,84,,153) Şoklar σ π InvGam,3 Inf,321 (,235,,41) σ ~ y InvGam,9 Inf,61 (,29,,91) σ y InvGam,1 Inf,82 (,33,,126) σ µ InvGam,3 Inf,25 (,8,,42) paramerenin her bir değer için eşi olasılığa sahip olduğu (verideki bilginin ve dolayısıyla olabilirliğin ardıl dağılımı domine emesi) anlamına gelmekedir. Buna ek olarak, Çebi (211) in anılan paramereyi,63 olarak ahmin eiği gözlenmişir. 5 Reel kurların çıkı açığını ekileme kanalları üzerine bir arışma için bkz. Kara ve diğerleri (27).

7 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2): Çekirdek enflasyon gösergesi (H-endeksi) ile ahmin edilen Phillips eğrisi için elde edilen sonuçlara göre, fiya yapıcıların beşe dördü geçmiş enflasyonu referans alırken, ileriye dönük fiya belirleyen birimlerin payı görece düşük ahmin edilmişir. 6 Geçmişin bugünü açıklamadaki belirgin rolünün (enflasyondaki yüksek aale) para ooriesi açısından enflasyonla mücadeleyi zorlaşıran bir unsur olduğu bilinmekedir. Yakın dönem gelişmeleri ele alındığında, döneminde enflasyonun hedeflenen düzeylerin üzerinde seyremesinin ileriye dönük fiyalama davranışını zayıflaan ekenlerden biri olduğu düşünülmekedir. Phillips eğrisinin eğimini göseren ve enflasyonu düşürmenin reel maliyeini ifade eden çıkı açığı kasayısı (κ ) ülkeden ülkeye değişkenlik gösermekle birlike, Türkiye ekonomisi için yapılmış önceki çalışmalara kıyasla daha düşük bulunmuşur. 7 Çıkı açığındaki bir puanlık arışın enflasyon üzerindeki oralama ekisi,18 puan olarak ahmin edilmişir. Döviz kuru ve ihala fiyalarının bileşik olarak yur içi fiyalara geçişkenliğini ölçmek amacıyla oluşurulan efekif dış icare haddi değişkeninin çeyreklik enflasyon üzerindeki ekisi (α ) işare ve büyüklük iibarıyla geçmiş çalışmalarla uyumlu bulunmuşur. 8 Buna göre ihal girdi fiyaları ile döviz kurlarının önemli bir maliye bileşeni olduğu görülmekedir. Mevcu çalışmalardan farklı olarak ileriye dönük bir şekilde modellenen IS denkleminde geçmiş alışkanlıkların yanı sıra alep beklenilerinin de cari dönemdeki çıkı açığını açıklamada anlamlı bir rol oynadığı dikka çekmekedir. Bununla birlike bulgular, IS dinamiklerinde alışkanlık oluşurma (habi formaion) davranışının daha baskın olduğu ( ϕ 1 > ϕ 2 ) yönündedir. 9 Ex-ane reel faiz açığı çıkı açığı arasındaki ilişki ers yönlü ve,7 ile önsel oralamaya yakın bir değerde ahmin edilmişir. 1 Küçük ve açık 6 Bu bağlamda, γ kasayısı Çebi (211) e kıyasla daha yüksek ahmin edilmişir. Öe yandan, Kadıoğlu (26) dönemine ai veri seiyle Bayesçi yönem kullanarak manşe ükeici enflasyonu için gecikmeli ve ileriye dönük kasayıları (bu çalışmadakine benzer olarak) sırasıyla,82 ve,18 olarak bulmuşur. 7 Đkisa yazınında ilgili kasayının büyüklüğü konusunda henüz bir fikir birliği bulunmamakadır. Öğünç ve Bamaz (211) döneminde bu kasayıyı,21-,26 olarak ahmin ederken, Kara ve diğerleri (27) emel modellerinde aynı dönem için (örneklem sonu ahmini olarak),35 değerini bulmuşlardır. Kadıoğlu (26) çalışmasında ise Bayesçi yaklaşımla (21-25 dönemi için) anılan kasayı,42 olarak bulunmuşur. 8 Đlgili çalışmalar için bkz. dipno 3. 9 Berg, Karam ve Laxon (26), farklı ülke örneklerine dayanarak, çıkı açığının gecikmeli kasayısının ileriye yönelik olana kıyasla daha yüksek olduğunu ifade emekedir. 1 λ için elde edilen ardıl oralama ahmin, Kadıoğlu (26) ve Kara ve diğerleri (27) çalışmasından oldukça farklılaşmakadır. Bunda, reel faiz anımındaki farklılıklar ekili olmakadır. Özellikle faiz oranının denge değerinden sapma şeklinde anımlanması önemli bir farklılaşmaya neden olmakadır. Bununla birlike reel faiz açığının HP filresinde hangi düzleşirme parameresi alında ahmin edildiği de, λ kasayısının

8 22 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2):15-28 ekonomilerde parasal akarım mekanizmasının bir diğer önemli ayağı olan döviz kuru ise sermaye girişleri ve dış icare olmak üzere iki farklı kanaldan ekisini gösermekedir. Buna göre, TL deki reel değerlenmenin oplam alep üzerindeki kısa dönemli ekisi genişleici, ora vadeli ekisi ise geleneksel dış τ in icare eorisinin öngördüğü şekilde daralıcı yönde olmakadır. Ancak, 1 isaisiksel olarak zayıf bulunması, sermaye girişlerinin yoğun olduğu ve güven kanalının yur içi alebi uyardığı kısa dönemli genişleici ekilerin ers yönde çalışan dış icare kanalı arafından beraraf edildiğini gösermekedir. Diğer bir ifadeyle, TL deki reel değerlenmenin çıkı açığı üzerindeki oplam ekisi aşağı yönlü olmakadır. Geleneksel dış icare kanalı ele alındığında yur içi mal ve hizmelere yönelik dış alebin belirleyicileri olarak ikâme ekisinin yanında gelir ekisi de önemli yer umakadır. Đkâme ekisi, yerli ve yabancı mallar arasındaki göreli fiyaı ifade eden reel kur açığı, gelir ekisi ise dış âlem üreimine ilişkin yabancı çıkı açığı kullanılarak ahmin edilmişir. θ ya ilişkin ardıl oralama ahmin değeri, küresel büyümenin yur içi ikisadi faaliye açısından önemini oraya koymakadır. Niekim yabancı çıkı açığındaki 1 puanlık arış yur içi çıkı açığını oralama,34 puan yukarı çekmekedir. IS denklemine ilişkin ahminler, yur içinde reel faiz ve kur düzeylerinin imâ eiği parasal koşullar gevşek olsa dahi küresel ölçeke gözlenen zayıf alep paralelinde yur içi üreimin poansiyel düzeyinin alında seyredebileceğine işare emekedir. Son olarak, uzun dönem denge büyüme oranı ( µ ) yaklaşık yüzde 5 olarak ahmin edilmişir. Anılan değişken için yüzde 95 lik güven aralığı ise yüzde (3,4-6,1) olarak belirmekedir Çıkı Açığı Tahminleri Paramere ahminlerinin belirli isaisiki dağılım varsayımları dâhilinde üreildiği Bayesçi yaklaşımda, çıkı açığı erafındaki paramere ahminleri kaynaklı belirsizlikleri analiz eme imkânı bulunmakadır. Bu çerçevede çıkı açığına ilişkin merkezi ahmin ve erafında oluşurulan belirsizlik bandı Grafik 1 de sunulmakadır. 11 Merkezi (oralama) ahmin, ardıl paramere dağılımlarının oralama değerleri ile hesaplanan çıkı açığını ifade emekedir. Merkezi ahmin erafındaki belirsizlik bandı yine ardıl dağılımlardan elde edilmekedir. Bu dağılımlar üzerinden çıkı açığı büyüklüğünü ekilemekedir. Örneğin, bu çalışmada HP filresinde geleneksel değerlere (aylık için 144, üç aylık için 16) kıyasla daha düşük bir düzleşirme parameresi esas alınmışır. Bu geleneksel değerler esas alındığında, reel faiz açığı daha geniş bir bana dalgalanmaka, λ kasayısı ise daha küçük olarak ahmin edilmekedir. 11 Burada belirsizlik kavramı paramere ahmin belirsizliğine yönelik olarak kullanılmaka olup, model belirsizliği vb. nokalara yönelik herhangi bir bilgi içermemekedir.

9 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2): ahminine ilişkin dağılım hesaplanmakadır. Grafike sunulan belirsizlik bandı, birinci ve onuncu yüzdelik dilimler arasındaki çıkı açığı ahminlerini gösermekedir. Grafik 1. Çıkı Açığı (Cari Üreimin Enflasyon Yaramayan Düzeyinden Yüzde Farkı) Belirsizlik Bandı Oralama Tahmin I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II III Çıkı açığının sıfırın üzerinde (alında) olması alep koşullarının enflasyon üzerinde yukarı (aşağı) yönlü baskı oluşurduğu şeklinde yorumlanabilir. 12 Buna göre, ve yılları arası, oplam alep düzeyinin enflasyona düşüş yönünde kakı yapığı dönemler olmuşur. Temel enflasyon gösergelerinden H endeksi enflasyonunun 29 ve 21 yıllarında gerileyerek arihsel olarak en düşük düzeylere inmesinde alep koşullarındaki zayıf seyrin ekisi büyük olmuşur. Đkisadi faaliyeeki hızlı oparlanmaya rağmen üreimin 21 yılında da poansiyel düzeyinin alında seyremesi enflasyondaki düşüş sürecine azalarak da olsa kakı yapmışır. Bununla birlike, çıkı açığının gözlenemeyen bir değişken olduğu, dolayısıyla oralama ahmini erafında belirsizlik içerdiği unuulmamalıdır. Oralamadan bandın al ve üs sınırlarına doğru uzaklaşıkça daha düşük olasılıklara karşılık gelen ahminler, çıkı açığına ilişkin bir ahmin aralığı sunmakadır. Buna göre, 21 yılı üçüncü çeyreği iibarıyla ile -3,9 arasında ahmin edilen çıkı açığı, son dönemde üreimin enflasyon yaramayan poansiyel düzeyine yaklaşmış da olabileceğine işare emekedir. Đzleyen bölümde çıkı açığına ilişkin ahminler, Türkiye için yapılmış geçmiş çalışmalarda üreilen ahminlerle örneklemin kesişiği dönemler için karşılaşırılmakadır. Bu karşılaşırmada çıkı açığının enflasyon üzerindeki ekisini emel alan ve yarı yapısal bir model çerçevesinde Đlerleilmiş Kalman Filresi (EKF) ile çıkı açığını ahmin eden Kara ve diğerleri (27) 12 Kuşkusuz çıkı açığı, enflasyonu belirleyen unsurlardan yalnızca bir anesidir. Enflasyon görünümü, endeksleme davranışı ve bekleyişlerin yanı sıra ihala fiyaları ve döviz kurları gibi diğer maliye unsurları ile birlike şekillenmekedir.

10 24 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2):15-28 ile çıkı açığının üreim fonksiyonu yaklaşımıyla üreildiği Saygılı ve Cihan (28) çalışmaları kullanılmışır (Grafik 2). 13 Grafik 2. Çıkı Açığı Tahminleri Karşılaşırma Öğünç ve Sarıkaya (211) Saygılı ve Cihan (28) Kara ve diğerleri (27) I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV I II IIIIV Farklı yönem, veri sei ve örneklem kullanılarak ahmin edilen üç aylık çıkı açığı serileri arasında zaman zaman farklılaşmalar gözlenmekedir. Saygılı ve Cihan (28) 22 yılı için daha negaif bir açığa dikka çekerken, döneminde de üreimin poansiyel seviyesinin genel olarak alında olduğu yönünde sinyal vermekedir. Öe yandan Kara ve diğerleri (27) ile mevcu çalışma, dönemi için üreimin poansiyel düzeyinin üzerinde seyreiğini ahmin emekedir. Özellikle mevcu çalışma, söz konusu dönemde çıkı açığının daha çok dış dünya büyümesinin sürükleyici rolü ile poziif olabileceğine işare emekedir (Grafik 3). Yapılan analizlerde söz konusu dönemde Türk lirasının konumu da bazı dönemlerde çıkı açığına poziif yönde ekide bulunsa da, bu ekinin dış dünya çıkı açığının kakısına kıyasla sınırlı olduğu gözlenmişir Çıkı Açığının Talep Bileşenleri Açısından Değerlendirilmesi Küresel ekonomideki olumsuzluklara paralel olarak 28 yılının ikinci çeyreğinden iibaren daralma sürecine giren Türkiye ekonomisi üs üse dör çeyrek boyunca bu eğilimini sürdürmüşür. Krizin ikisadi faaliye ve iş gücü piyasaları üzerindeki ekilerinin derinleşmesiyle birlike küresel ölçeke parasal ve mali genişleme dalgası başlamışır. Gelişmiş ülkelerde milli gelirin kriz öncesi düzeylerine dönmesinin uzun bir zaman alacağı algısının giderek güçlendiği 29 ve 21 yıllarında küresel alepeki zayıf seyir 13 Kara ve diğerlerine (27) ilişkin çıkı açığı ahminleri yeni verilerle güncellenmişir. 14 Reel efekif döviz kurunun çıkı açığına ekisi hakkında fikir sahibi olabilmek amacıyla bir karşı gerçeklik egzersizi yapılmışır. Bu analizde, modelin üm kasayıları ahmin edilen değerlere kalibre edilirken, IS eğrisinde reel efekif döviz kuru açığına ilişkin kasayılara sıfır değeri verilmişir. Böylelikle ahmin edilen model kasayılarının doğru değerler olduğu varsayımı alında, reel efekif döviz kuru açığının ekisi izlenmişir. Buna göre, reel efekif döviz kuru açığının çıkı açığına kakısının dış dünya büyümesine kıyasla daha sınırlı olduğu gözlenmişir.

11 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2): ihraca imkânlarını oldukça sınırlamışır. Bu görünüm, düşen enflasyon oramında ekonomik büyümeyi deseklemeyi amaçlayan poliika yapıcıları yur içi alep odaklı önlemler almaya imişir. Türkiye ekonomisinde belirli mal gruplarına uygulanan vergi eşviklerinin yanı sıra para poliikası faiz oranlarında 28 yılının Kasım ayında başlayan hızlı indirim süreci krizin olumsuz ekilerini sınırlamaya yönelik poliikalardan başlıcaları olmuşur. Anılan önlemler dâhilinde ekonomi 29 yılı ikinci çeyreğinden iibaren hızlı bir oparlanma sürecine girmişir. Ne var ki, küresel büyüme görünümündeki zayıf seyrin sürdüğü, buna karşılık reel faizlerin arihsel olarak en düşük düzeylere gerilediği bir oramda iç ve dış alep bileşenlerindeki ayrışma giderek belirginleşmişir. Krizden çıkış sürecinde yur içi alepe isikrarlı ve hızlı bir oparlanma eğilimi gözlenirken, ihraca kriz öncesi düzeyinin oldukça alında dalgalı bir seyir izlemişir. Böylelikle oplam alep koşulları açısından dış alep sınırlayıcı bir rol oynarken, iç alep ers yönde belirgin bir kakı yapmışır. Bu espi, yoğun olarak dış alebe yönelik faaliye göseren sekörlerde aıl kapasienin önemini koruduğu, buna karşılık iç alebe duyarlı sekörlerde çıkı açığının kapanmış olabileceği şeklinde değerlendirilmekedir. Niekim küresel büyümenin dış icare kanalıyla yur içi faaliyee ekisini ölçmeyi amaçlayan yabancı çıkı açığı değişkeni IS denkleminden çıkarılarak yapılan egzersizde çıkı açığı ahminlerinin 29 yılının son çeyreğinden iibaren sıfırın üzerinde seyreiği görülmekedir. Toplam alep görünümünün yalnızca yur içi parasal koşullar arafından belirlendiği durumda elde edilen egzersiz sonuçları, reel faiz düzeyinin iç alebe verdiği deseğin bir yansımasıdır. 15 Krizin dip nokası ele alındığında, küresel büyüme görünümündeki zayıf seyir paralelinde oluşan dış alep açığının yur içi ikisadi faaliyei sınırlayıcı rolü daha da iyi anlaşılmakadır (Grafik 3). Grafik 3. Çıkı Açığı Tahminlerinin Dış Dünya Büyümesine Duyarlılığı Oralama Tahmin Oralama Tahmin (Yabancı Çıkı Açığı Dışlandığında) I IIIIIIV I IIIIIIV I IIIIIIV I IIIIIIV I IIIIIIV I IIIIIIV I IIIIIIV I IIIIIIV I IIIII Burada sunulan sonuçlar, modelden yabancı çıkı açığının çıkarılmasıyla oluşurulan basi bir egzersizi yansımaka olup, elde edilen çıkı açığı ahmini yur içi alep açığı olarak değerlendirilmemelidir.

12 26 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2):15-28 Talep bileşenlerindeki ayrışma, çıkı açığına ilişkin öngörüler oluşurulurken iç ve dış alep görünümünü belirleyen unsurların (parasal koşullar, küresel büyüme, vb.) modele sağlıklı bir şekilde dâhil edilmesinin önemini daha da arırmışır. Yukarıdaki egzersizde görüldüğü gibi alep bileşenlerinin oplam çıkı açığına kakılarının ers yönlü olduğu mevcu görünümde, yur içi (dışı) koşullara aşırı önem afeden bir model çerçevesi, para poliikasına olması gerekiğinden güçlü bir sıkılaşma (gevşeme) sinyali verecekir. Bu çerçevede, oplam alep koşullarını belirleyen iç ve dış emenlerin ayrışırılması ve modellemede ilgili paramerelerin doğru ahmini/kalibrasyonu kriik öneme sahipir Revizyon Özellikleri Lieraürde çıkı açığının ölçümünde kullanılan yönemlerin örneklem sonu problemiyle karşılaşıkları bilinmekedir. Söz konusu problem yeni veri eklendikçe, geçmişe dönük ahminlerin özellikle de örneklem sonu değerlerinin önemli ölçüde güncellenmesi olarak anımlanabilir. Örneklem sonundaki ahminlerin poliika oluşurmada kullanılan en önemli veriler olduğu değerlendirildiğinde, çıkı açığı ahminlerinin gözlem sayısı değişikçe aşırı değişim gösermemesi arzu edilen bir durumdur. Bu bağlamda, aşağıda farklı örneklem dönemleri için çıkı açığı ahminlerinin revizyon özellikleri incelenmişir (Grafik 4). Örneklem, sırasıyla 27, 28 ve 29 un üçüncü çeyreklerinde kesilmiş, söz konusu ahminler am örneklem ahmini ile karşılaşırılmışır. Grafik 4. Yeni Veriye Karşı Duyarlılık Analizi Tam Örneklem Kısa Örneklem (T=27:3) Kısa Örneklem (T=28:3) Kısa Örneklem (T=29:3) I IIIIIIVI IIIIIIVI IIIIIIVI IIIIIIVI IIIIIIVI IIIIIIVI IIIIIIVI IIIIIIVI IIIII Yukarıda sunulan yarı-yapısal model abanlı yaklaşımdaki revizyonlar çoğunlukla model kasayı ahminlerindeki değişimi yansımaka olup, revizyonların örneklem sayısı arıkça daha sınırlı olduğu gözlenmekedir. Ayrıca, gözlem sayısının oldukça düşük olduğu ilk durumda bile ahmin performansının çıkı açığının yönünü ahmin eme anlamında başarılı olduğu dikka çekmekedir. Sunulan egzersiz Bayesçi yönem ile ahmin edilen çıkı

13 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2): açığının yeni veriye karşı hassasiyeinin görece düşük olduğuna işare emekedir. Niekim anılan ahmin yöneminin gözlem sayısının sınırlı olduğu durumlarda diğer ahmin yönemlerine kıyasla üsünlük sergilediği yazında sıklıkla dile geirilen bir nokadır. 5. Sonuç ve Değerlendirmeler Bu çalışmada, gözlenemeyen bir değişken olan çıkı açığı eoride öngörülen ikisadi ilişkileri içeren yapısal/yarı-yapısal bir model eşliğinde ahmin edilmekedir. Geçiğimiz on yıllık dönemdeki hızlı dönüşüm süreci dikkae alındığında, makro değişkenler arasındaki ilişkilerin gerek büyüklük gerekse yön olarak değişime uğraması, yakın dönem dinamiklerine ağırlık veren yaklaşımlara ihiyaç doğurmakadır. Bu nokadan harekele, bu çalışmada kısa örneklem üsünlüğü bilinen Bayesçi yönem kullanılarak Türkiye ekonomisi için çıkı açığı ahmin edilmişir. Çalışmada çıkı açığı ahminleri paramere belirsizliğini de içerecek şekilde sunulurken, paramere ahminleri yakın dönem dinamiklerine ilişkin ipuçları vermekedir. Buna göre, enflasyonda geriye dönük fiya belirleme eğiliminin baskın olduğu gözlenmişir. Paramere ahminleri faiz oranlarının akarım mekanizmasındaki ekinliğine işare ederken, yur içi büyüme dinamiklerinde küresel büyümenin rolünü eyi emekedir. Parasal koşulların bir diğer bileşeni olan döviz kurunda ise TL deki reel değerlenmenin kısa dönemli ekisi genişleici olurken, oplam eki geleneksel dış icare kanalının baskın gelmesiyle daralıcı yönde olmakadır. Tahminler, küresel krizin ekisiyle 29 yılının ilk çeyreğinde dip yapan üreimin, 21 yılının üçüncü çeyreği iibarıyla halen poansiyel düzeyine ulaşamadığını gösermekedir. Üreimin iki yıl boyunca poansiyel düzeyinin alında seyremesi, yaşanan krizin derinliği hakkında çarpıcı bir kanı sunarken, anılan dönemde enflasyon üzerinde aşağı yönlü baskı oluşuran unsurlardan biri olarak dikka çekmekedir. Bununla birlike sonuçlar gösermekedir ki, fiya isikrarını gözeen para poliikasının alep yöneimini ekin bir şekilde yürüebilmesi için, oplam alep koşullarını belirleyen iç ve dış emenlerin ayrışırılması kriik önem aşımakadır. Krizden çıkış sürecindeki büyüme kompozisyonu incelendiğinde, ikisadi faaliyeeki oparlanmanın emel belirleyicisinin yur içi alep olduğu görülmekedir. Bu gelişmede, arihsel olarak en düşük seviyelere gerileyen reel faiz oranları başa olmak üzere parasal koşulların desekleyici rolü ekili olmuşur. Buna karşılık küresel ekonomide gözlenen alep açığı, ihraca kanalıyla yur içi ikisadi faaliyei sınırlamışır. 21 yılı üçüncü çeyreği iibarıyla oplam alep koşullarının enflasyonu düşürücü yönde olduğu

14 28 Öğünç ve Sarıkaya Cenral Bank Review 11(2):15-28 ahmin edilmekle birlike, parasal koşulların yur içi alep üzerindeki genişleici ekilerinin yakından akip edilmesi gereken bir döneme girildiği düşünülmekedir. Kaynakça An,S. ve F.Schorfheide, 27, Bayesian Analysis of DSGE Models, Economeric Reviews, 26: 2, Aydın,F., H.Saygılı ve M.Saygılı, 27, Empirical Analysis of Srucural Change in Turkish Expors, TCMB Çalışma Tebliği No: 7/8. Başçı,E., Ö.Özel ve Ç.Sarıkaya, 28, The Moneary Transmission Mechanism in Turkey: New Developmens, BIS Papers Chapers, in: Bank for Inernaional Selemens (ed.), Transmission Mechanisms for Moneary Policy in Emerging Marke Economies, Volume 35, pp , Bank for Inernaional Selemens. Benes,J., Clinon,K., Garcia-Salos,R., Johnson,M., Laxon,D., Manchev,P. ve T.Maheson, 21, Esimaing Poenial Oupu wih a Mulivariae Filer, IMF Working Paper, WP/1/285. Berg,A., Karam,P. ve D.Laxon, 26, A Pracical Model-Based Approach o Moneary Policy Analysis-Overview, IMF Working Paper, WP/6/8. Çebi,C., 211, The Ineracion beween Moneary and Fiscal Policies in Turkey: An Esimaed New Keynesian DSGE Model, CBRT Working Paper No. 11/4. Damar,A.O., 21, Türkiye de Döviz Kurundan Fiyalara Geçiş Ekisinin Đncelenmesi, TCMB Uzmanlık Yeerlilik Tezi. Galí,J. ve T.Monacelli, 25, Moneary Policy and Exchange Rae Volailiy in a Small Open Economy, The Review of Economic Sudies, 72(3), pp Hirose,Y. ve S.Naganuma, 21, Srucural Esimaion of he Oupu Gap: A Bayesian DSGE Approach, Economic Inquiry, Vol. 48, No. 4, Ocober 21, pp Kadıoğlu,F., 26, Parasal Akarım Mekanizmasi: Türkiye Örneğinin Yapısal Model Çerçevesinde Analizi, TCMB Uzmanlık Yeerlilik Tezi. Kara,H., F.Öğünç, Ü.Özlale ve Ç.Sarıkaya, 27, Esimaing he oupu gap in a changing economy, Souhern Economic Journal, 74, Maliszewski,W.S., 21, Vienam: Bayesian Esimaion of Oupu Gap, IMF Working Paper, WP/1/149. Öğünç,F. ve Đ.Bamaz, 211, Esimaing he neural real ineres rae in an emerging marke economy, Applied Economics, Vol. 43, No. 4-6, pp Planas,C., Rossi,A. ve G.Fiorenini, 28, Bayesian Analysis of he Oupu Gap, Journal of Business & Economic Saisics, January 28, Vol. 26, No.1, pp Rabanal,P. ve J.F.Rubio-Ramírez, 25, Comparing New Keynesian models of he business cycle: A Bayesian approach, Journal of Moneary Economics, 52(6), pp Saygılı,Ş. ve C.Cihan, 28, Türkiye Ekonomisinin Büyüme Dinamikleri: Döneminde Büyümenin Kaynakları, Temel Sorunlar ve Poansiyel Büyüme Oranı, TÜSĐAD Araşırma Raporları Serisi, TÜSĐAD-T/28-6/462. Willems,T., 21, Visualizing he Invisible: Esimaing he New Keynesian Oupu Gap via a Bayesian Approach, Tinbergen Insiue Discussion Paper, TI 21-74/2. Yüncüler.Ç., 211, Pass-hrough of Exernal Facors ino Price Indicaors in Turkey, Cenral Bank Review 11(2):73-86.