ehmet Es ad Galip, İstanbulludur yılında Yenikapı Mevlevihanesi yakınında bir evde doğmuştur. Divanındaki ve Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan*

Transkript

1 Divan Şiirinin Son Çınarı M ehmet Es ad Galip, İstanbulludur yılında Yenikapı Mevlevihanesi yakınında bir evde doğmuştur. Divanındaki ve Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan* Esra Dede Tezkiresi ndeki Cezbetul llah tamamlamaları Galip in doğum tarihini gösterir. Vak anüvis Nuri Efendinin bildirdiğine göre Galip e Mehmed Es ad adını Yenikapı Mevlevihanesi şeyhi Muhammed Efendi vermiştir. Şeyh bir toplantıda Galip in babası Mustafa Şeyh Galip, Divan şiirinin Reşid Efendi ye Senin bir veledin dünyaya gelecek, adını Mehmet Es ad koy diye buyurduğu için çocuğa bu ad verilmiştir. en büyük birkaç şairinden Esrar Dede nin tezkiresinde verdiği bilgiye göre Mustafa Reşid Efendi, biri olduğu gibi, bu şiirin bazı vezirlerin divan kâtipliğini yapmış, Mevlevî ve Melâmîliğe bağlı bir kison büyük şairi sayılır. şidir. Galip, bir Mevlevîlik ve şiir çevresi içinde doğmuş ve yetişmiştir. İlk öğrenimini çok küçük yaşlarda babasından görmeye başlamış, ondan Tuhfe-i Divan şiiri yüzyıllar Şâhidi yi okumuştur. Sürekli ve düzenli bir medrese eğitimi görmemiştir. boyunca büyük şairlerin Galip in yetişmesinde Galata Mevlevîhanesi şeyhlerinden Aşçıbaşı Hüseyin Dede ve devrin üstadı sayılan Hoca Neş et Efendinin büyük katkıları katkılarıyla gelişmesini olmuştur. Galip, Hüseyin Dede den çok genç yaşlarda Mevlevîlik usul ve sürdürmüş ve XVIII. yüzyılın âdetlerini öğrenerek manevî feyz almış ve devrinde şiirinden çok Farsçası sonlarında Galip le doruk ve Fars edebiyatındaki derin bilgisiyle tanınan ve zamanının genç şairlerine Farsça dersleri veren, bu yüzden de hoca lakabıyla tanınan Hoca noktasına erişmiştir. Neş et in derslerinden yararlanmıştır. Hoca Neş et genç yaşta şiir söylemeğe Ondan sonra Divan Şiiri, başlayan öğrencisi için uzun ve övgü dolu bir mahlasname yazarak ona Es ad mahlasını vermiştir. büyük şair yetiştirmemiştir. * İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 22 DİL ve EDEBİYAT AY I N D O S Y A S I

2 Galip, bir yandan Hoca Neş et Efendi den Fars edebiyatını öğrenirken, bir yandan da devrin Arapça bilgisiyle tanınmış Hamdi Efendi den Arapça dersleri almış, zamanının edebiyat ve musiki okulu sayılan Mevlevîhane de ders ve sohbetlere katılmıştır. Bu gençlik devresinde Fuzûlî, Hayâlî, Nef i, Nâbi ve Nedim in yolunda olan Galip, sonunda bu tür şiirlerin kişiliğini ortaya koyamayacağını anlayarak Hoca Neş et in önerisi ve yardımlarıyla büyük İran şairlerinden Şevket i okumaya başlar. Galip, Nevres in tamamladığı bir gazeline söylediği naziresinde; bu devirde söylediği şiirlerini beğenmediğini açıkça belirtmiş, hatta o zamana kadar söylediği şiirlerinden kurtulmak için Es ad mahlasını değiştirmeyi bile düşünmüştür. Dedesi ve babası Mevlevî olan, Mevlevîlik çevresinde büyüyen ve Mevlevî şeyhlerinden dersler alarak yetişen Galip, sonunda bu tarikata girerek Mevlevî dervişi olur. Çilesini Mevlânâ Dergâhı nda çekmek için 1794 yılında annesiyle babasının izinleri olmadığı hâlde Konya ya gider. Babası Mustafa Reşid Efendi, oğlunun ayrılığına dayanamayarak, tanıdığı Mevlevî büyüklerine ve Konya Dergâhı Şeyhî Çelebi es-seyyid Ebubekir Efendiye başvurarak çilenin İstanbul da çekilmesi için izin alır. Galip, bunun üzerine İstanbul a döner. Mevlevîhanenin o sırada şeyhi olan Ali Nutkî Dede ve aşçıbaşı Ahmed Dedenin manevî terbiyelerinden yararlanır. Üç yıllık çilesi bitince Sütlüce Mevlevîhanesi yakınında bir eve taşınır. Burada Sîneçâk in Cezîre-i Mesnevî eserini şerh etti. Daha sonra Kösec Ahmed Dedenin Tuhfetü l- Behiyye fî Tarîkati l Mevleviyye adındaki Arapça eserine Es-Sohbetü l-safiyye adıyla Arapça bir talikât yazar. Galip Dede, artık hem tarikat içinde Mevlevîler arasında, hem de şiirleriyle edebiyat çevrelerinde tanınmıştır. Devrin padişahı Sultan III. Selim de Galip i şiirleriyle tanıyıp beğenmektedir. Galip ten Konya ya Mevlânâ türbesine gönderilecek örtü üzerine yazılmak üzere bir beyit ister. Galip; Müceddir olduğu Sultan Selîmün dîn ü dünyâya Nümâyândır bu nev pûşîdesinden kabr-i Monlâya Terci hanesinin bulunduğu bir terci -bend yazıp gönderir. Böylece devrin şair ve musiki üstadı sultanı ile en büyük şairi arasında daha yakın bir ilişki kurulmuştur. Galata Mevlevîhanesi nin şeyhi Halil Numan Dede Konya âsitânesinden izin almadan Üsküdar da bir Mevlevîhane kurmaya kalkınca görevinden alınır, yerine Konya da Şems Dergâhı türbedârı Abdullah Dede postnişîn atanır. Abdullah Dede İstanbul a gelirken Kütahya da ölünce Konya âsitânesi şeyhi Hacı Mehmed Emin Çelebi, Galata Mevlevîhanesi ne 11 Haziran 1791(9 Şubat 1205) tarihinde Galip i şeyh olarak atar. Galip Dede, şeyh olur olmaz padişaha bir kaside sunarak tekkenin harap ve oturulamayacak derecede bakımsız olduğunu bildirip onarılmasını rica eder. Sultanın emriyle Mevlevîhane bir yıl içinde onarılarak teslim edilir. Galip, evini de mevlevîhanenin harem kısmına taşır. Galip Dede artık şeyhliği ile Mevlevîler arasında sevilip saygı gördüğü gibi, şiirleriyle de devrin büyük şairi olarak tanınmıştır. İlhamî mahlasıyla şiirler söyleyen, musikide de yeni makamlar bulacak kadar üstat musîkişinas olan Sultan Selim, Galip in şiir yeteneğine hayran kalmıştır. Sık Sık onu saraya çağırtır yahut kendisi mevlevîhaneye gelir. Galip, mevlevîhanesinde salı ve cuma günleri Mesnevî dersleri vermiştir. Sultan Selim bir fermanla Galip e mesnevîhan atama iznini de verir. Böylece şairi bütün Mevlevî şeyhlerinin üstünde bir dereceye yükselt- DİL ve EDEBİYAT 23

3 Söz sihrinin en göz alıcı örnekleri olan bu beyitler, kıymetli mücevherlerin kat kat ipek örtüler içerisinde muhafaza edilişi gibi, asıl fikri ikinci, üçüncü veya daha çok anlam katmanlarının esrarlı örtüsü içerisine gizlemişlerdir. Siz bu anlam katmanları labirentinde yolunuzu bulmaya çalışır; bu zeka harikası yapı içinde çıkışa doğru yol alırken, kendinizi esrarengiz bir masal dünyasında hisseder ve müthiş bir keşifler yolculuğunun heyecanını duyarsınız. miş olur. Kaynaklarda söylenmemekle birlikte Mevlevîler arasında dolaşan söylentilere göre Galip, padişahın kızkardeşi Beyhân Sultan ı gizli ve derin bir aşkla sevmiştir. Galip in Beyhân Sultan için söylediği üç kaside ve dört tarihi vardır. Galip,1794 yılında annesini, 1796 yılında da sevgili dostu Esrar Dede yi kaybeder. Ona mevlevîhanede önemli bir görev vermiş, Kazancı Dede yapmıştır. Bu kayıplar Galip i çok sarsar. Şeyh Galip, Esrar Dede nin ölümünden bir yıl sonra hastalanarak yatağa düşer. Hastalığı hakkında değişik söylentiler ortaya atılır. Bu söylentilerin, Galip in henüz 42 yaşında ölümüne bir neden bulmak için sonradan uydurulduğu açıktır. Ama ilginç olan bütün bu söylentilerde Galip in gururunun dile getirilmesidir. Öyle görünüyor ki, Şeyh Galip yetenekleri sayesinde çabuk ilerlemiş, üne kavuşmuş ve sarayla ilişkileri sonucunda da tarikatın gereği olan tevazuyu elden kaçırmıştır. Vak anüvis Nuri Efendi, Tarihinde ve Ali Nutkî Dede, Defter- Dervîşân da Galip in ölüm tarihini 3 Ocak 1799 (26 Receb 1213) olarak göstermişlerdir. Esrar Dede Tezkiresi ne sonradan eklenen kayıtlarda ve ondan naklen Ali Enver in Semîhane-i Edeb inde ise ölümü 27 Receb olarak verilmiştir. Galip Dede nin cenazesi kandile rastlayan bir perşembe günü büyük bir törenle kaldırılmış, annesi ve babasının da mezarlarının bulunduğu Galata Mevlevîhanesi haziresinde İsmail Rüsûhî Dede nin ayak ucuna gömülmüştür. Şeyh Galip evlenmemiştir. Saraylı olan habibesinden 1210 (1795) yılında Zübeyde adında bir kızı olmuştur. Sanatı: Şeyh Galip, Divan şiirinin en büyük birkaç şairinden biri olduğu gibi, bu şiirin son büyük şairi sayılır. Divan şiiri yüzyıllar boyunca büyük şairlerin katkılarıyla gelişmesini sürdürmüş ve XVIII. yüzyılın sonlarında Galip le doruk noktasına erişmiştir. Ondan sonra Divan Şiiri, büyük şair yetiştirmemiş, Tanzimat edebiyatına kadar ikinci derecede şairlerle sürüp gelmiştir. Galip, kendisinden önce yetişen şairlerden ayrı, bambaşka bir kişilikle ortaya çıkmıştır. Onda Divan şiirinin hemen bütün büyük şairlerinin özelliklerini bulmak mümkündür. Hem Mevlevîlikte hem de şiirde en büyük mürşidi, yol göstericisi, Mevlânâ dır. Kendisinin de dediği gibi ilhamını Mevlânâ dan ve onun eseri olan Mesnevî den almıştır. El yazısıyla olan bir Hüsn ü Aşk nüshasının (Süleymaniye Ktp. Hâlet Ef. Eki 171) sonunda kendisinin söylediğine göre 1784 yılına kadar Mesnevî yi 11 kez baştan sona okumuştur. Ayrıca Galata Mevlevîhanesinde mesnevî derslerini vermiş, Mevlânâ dan aldığı feyzi dervişlerine aktarmıştır. Şeyh Galip in Fuzûlî ile derin benzerlikleri vardır. Onun kadar duygulu, hüzünlü ve liriktir. Bazı beyitlerinde Fuzûlî nin lirizmi açıkça görülür. Bunun yanında bazen Nedim kadar coşkun ve neşelidir. Kendisi için noksanlık saysa da Nedim e nazire yazmak ve onun yolunda olmaktan kendini alıkoyamaz. Fikrinde Nâbi kadar güçlüdür. Kuruluğa ve öğüt vermeğe düşmeden olgun ve anlamlı düşüncelerini söylemiştir. Anlam derinliği ve hayal gücü bakımından da Nâili den bir eksiği yoktur. Onun şiir özelliklerinden çoğu Galip te de görmek mümkündür. Galip Dede, XVII. yüzyıl şiirini etkisi altına alan ve daha çok Nâili nin temsilciliğini yaptığı Fars edebiyatının Sebk-i Hindî nin üslûbunun son büyük şairidir. Bu bakımdan Şeyh Galip in şiir özelliklerini belirtirken, öteki büyük şairlerle olan benzerlikleri yanında Sebk-i Hindî nin özelliklerini ve dolayısıyla Nâilî nin şiir özelliklerini göz önünde tutmak gereği vardır. Galip in şiiri, Hoca Neş et in etkisiyle hayranı olduğu Şevket-i Buhârî yi okuyup incelemeye başladıktan sonra olgunluğa erişmiş ve kişiliğini bulmuştur. Kendisi de Şevket i şiirlerinde her zaman saygıyla anmış, onu şiirde usta kabul ettiğini ve Anadolu da Şevket tarzını kendisinin icat ettiğini söylemiştir. Bu nedenle şair arkadaşları arasında Şevket-i Rûm diye anılmaya başlamıştır. Galip in Dil Özellikleri Şeyh Galip şiirde kullanılacak dilin nasıl olması gerektiği hakkındaki düşüncelerini Hüsn ü Aşk mesnevîsinin başında Nâbi yi eleştirirken söylemiştir. Bu beyitlerden, şiirde sade bir dil kullanılmasına taraftar olduğu anlaşılmaktadır. 24 DİL ve EDEBİYAT

4 Manzûme-i Fârisi-veş ebyât / Bilcümle tetâbû-ı izâfât İnşâya verir egerçi ziynet / Türkî söz içinde ayn-ı sıklet Farsçaya benzeyen uzun zincirleme tamlamalar nesirde süs olsa da beyitler Türkçe şiire ağırlık verir. Şiir dili hakkında böyle söyleyerek Nâbi nin dilini beğenmediğini söyleyen Galip, sözlerinin tersini yapmış, bu düşüncesini çok az şiirde uygulayabilmiştir. Şeyh Galip in şiir dili, yaşadığı yüzyılın dilinden daha ağırdır. Lâle devri şairlerinde oldukça sadeleşen dil, Galip te yeniden ağırlaşmıştır. Onun dili, daha çok başta Nâilî olmak üzere Sebk-i Hindî şairlerinin dil özelliklerini taşır. Galip in beyitlerini bir okuyuşta çözmek, hatta basit anlamını bile anlamak oldukça zordur, üzerinde düşünmeyi ve çaba göstermeyi gerektirir. Galip in Hüsn ü Aşk mesnevisinin bazı beyitlerinde sade Türkçe kullandığı görülmüştür. Söz söyleyecek zaman mı buldun / Sen git de ne olmalıysa olsun Mısralarında görüldüğü gibi Türkçe söyleyişler yanında ot tıktı canıma, ört bas eder, bir içim su, yapmış yakıştırmış, aktan karadan söz açmak, yerden göğe dek, ağız birliği etmek, can baş ifade etmek, gözüm yollarda kaldı, kanını kurutmak, gibi halkın konuştuğu dilden alınmış Türkçe deyimler de çokça kullanılmıştır. Ayrıca aruz ölçüsüne uydurabilmek için Arapça ve Farsça kelimeleri halkın konuştuğu biçimde bozarak kullanmaktan da çekinmemiştir. Bezm yerine bezim; hüsn yerine hüsün, seyr yerine seyir, hayr yerine hayır gibi. Hatta Türkçe kelimelerle Farsça tamlamalar bile yaptığı olmuştur: katre-i kan gibi. Bütün bunlar Galip in anlamının gücü ve hayalin derinliği yanında şekle ve kurala fazlaca önem vermediğinin belirgin örnekleridir. Şeyh Galip in Gurbete Yuvarlanmış İncisi Divanlarda öyle beyitler vardır ki bunlar, içinde taşıdıkları ruh, estetik zenginlik ve birden çok anlamı, iki mısra içinde gizlemedeki mucizevi başarı ile millî kültür varlığımızın eşsiz gerdanlıkları durumundadır. Divan şiirinin söz varlığı içerisinde kudretle yerini almış olan kelimeler zamanla etraflarında oluşmuş birden fazla anlam (nüans) haleleri ile millî kültür semamızın parlak yıldızlarıdır. Lafız ve mana güzelliğinin sayısız ışıltılı yansımaları ile kültür göğümüzde parıldayan bu yıldızlar zaman zaman da metinlerde, üçü beşi bir arada takımyıldız ilişkisi içinde gözükür ve kadim edebiyatımızın burçlarını oluştururlar. Düşünce ve duygu dünyamızın kozmik âleminde, burç manzaraları çizen bu kelimelerin metinler içeri- AY I N D O S Y A S I sinde birbirleriyle kurdukları paralel ve çapraz anlam ilişkileri bizi, bu söz varlıklarımızın tarihî, dinî, felsefi ve hatta manyetik dünyasına götürür. İzleyeceğimiz manzara ihtişam, zenginlik, renk ve ses saltanatı ile tahammülfersa çağrışımlar mahşeridir. Bir elmas kristalinin üzerinde oluşmuş bulunan sayısız yüzey ile güneşin yedi rengini bir ışık tayfı hâlinde yansıtışı gibi, dilin ve kültürün madeninde asırlar içerisinde pişip olgunlaşarak çok sayıda anlam ışıltısı yaymaya başlayan kelimeler, bazen de bir beyit içerisinde bir araya getirilerek çok anlam katmanlı beyitleri ortaya çıkarırlar. Divan şiirinde oldukça az sayıda tesadüf edilebilen bu kristalizasyon harikası beyitler, aynı zamanda birer hendesi mükemmeliyet örneğidirler. Söz sihrinin en göz alıcı örnekleri olan bu beyitler, kıymetli mücevherlerin kat kat ipek örtüler içerisinde muhafaza edilişi gibi, asıl fikri ikinci, üçüncü veya daha çok anlam katmanlarının esrarlı örtüsü içerisine DİL ve EDEBİYAT 25

5 şehrinin evlerine, meydanlarına, sokaklarına ve meclislerine götürür. Divan edebiyatının mucize-gû papağanları olan şairlerimizin her biri, söz ve anlam incisi durumundaki bu çok anlam katmanlı beyitlerinden birisi de düşüncenin alevi ile oynayan, ışığın, aşkın ve ateşin şairi Şeyh Galip e aittir: Teblerze-zâd gevher-i galtân-ı gurbetem / Mihr-i sadef sabâh-ı Nişâbûr dur bana gizlemişlerdir. Siz bu anlam katmanları labirentinde yolunuzu bulmaya çalışır; bu zeka harikası yapı içinde çıkışa doğru yol alırken, kendinizi esrarengiz bir masal dünyasında hisseder ve müthiş bir keşifler yolculuğunun heyecanını duyarsınız. Bu çok anlam katmanlı beyitlerin içerisine büyük bir ustalıkla seçilip özel bir düzenle yerleştirilen kelimelerin, mısralarda birbirleri ile paralel ve çapraz ilişkiye sokulması sonucunda, okuyucunun zihni adeta cinler âlemi yolculuğuna çıkar gibi; hayatın kristal endam aynaları olan edebî metinlerin arka planına geçer ve birbiri içine girmiş sayısız manzarayı temaşa etmeye başlar; gerçek ve gerçeküstü zamanlar, gerçek ve gerçek üstü mekânlar; mecazın tül perdesi arkasına ustalıkla yerleştirilmiş hakikatin renkli ve esprili yüzü; dış dünyanın ve eşyanın bazen çok yakın gözlemine dayalı orijinal tespitler; büyük bir dünya devletine hayat veren dinî, felsefi, tasavvufi, ahlaki ve entelektüel kültür birikiminin estetik yansımaları, bir bir gözümüzün önünde canlanır ve bizi yüzyıllardır lafız ve mana sisteminden koparıldığımız klasik edebiyatımızın ışıklı Bu beyit millî kültürümüzün kaşıkçı elmaslarından biri olan Şeyh Galip Divanı nın ilk gazelinin dördüncü beytidir. İlk planda tasavvufun varlığın oluşumu ile ilgili o coşkun anlayışını dile getiren beyit, içinde bulunan bazı kelimeler, birbiri ile ilişkilendirildiğinde, karşımıza çok sayıda sürprizli anlamların kapılarını aralar... İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ne kaydımı yaptırdığım 1975 yılının 1. yarı yılında Eski Türk Edebiyatı dersimize divan şiirinin büyük ustası merhum Prof. Dr. Mehmet Çavuşoğlu girmişti. Çavuşoğlu Hoca Anfi 7 de verdiği ilk dersinde bu beyti tahtaya yazarak klasik edebiyatımızın nasıl bir edebiyat olduğunu izah sadedinde şerh etmişti. Bende divan edebiyatının derin anlam katmanları ile ilgili ilk dikkati uyandıran, işte bu ders ve bu beyit olmuştu. Muhterem hocam Mehmet Çavuşoğlu o derste özellikle bu beyitteki, sabâh-ı Nişâbûr terkibi üzerinde durmuş ve kendisinin de hocası olan, merhum Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan ın bu terkipten tasavvufi mana hariç iki tali mana çıktığı; dolayısıyla Şeyh Galip in bu beyti -bir koyundan iki post çıkarırcasına- üç anlam çıkarılacak bir şekilde nazmettiği kanaatinde olduğunu ifade etmişti. Tarlan a göre, Nişabur sabahı manasına gelen sabâh-ı Nişâbur terkibinden çıkan ilk anlam katmanı Nişabur un yaşadığı yıkıcı depremlerle ilgilidir. Tektonik bir bölgede yer alan Nişabur, tarih içerisinde birçok kez korkunç zelzelelerle sarsılmış ve büyük yıkımlara uğramıştır. İşte bu nedenle Nişabur ve Nişabur sabahı her türlü sarsıntı, yakıcı ve yıkıcı titreyiş ve ıstırapla dalgalanışın müşebbehün bihi (kendisine benzetileni) olmuştur. Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan ın sabâh-ı Nişâbur tamlamasından çıkardığı ikinci anlam katmanı ise, İran ın Nişabur şehrinin güneş doğarken bir inci gibi parladığı ve ışık denizine döndüğü bilgisi ile ilgilidir. Coğrafi konumundan olsa gerek, güneşin doğduğu saatlerde parlaklığın, ışıklılığın ve aydınlığın şehrine dönen Nişabur bu özelliği ile de gerek İran edebiyatında ve gerekse bizim klasik edebiyatımızda güneş ışığı, sabah aydınlığı unsurlarının mecazi ve hakiki anlamda 26 DİL ve EDEBİYAT

6 Galip in şiiri, Hoca Neş et in etkisiyle hayranı olduğu Şevket-i Buhârî yi okuyup incelemeye başladıktan sonra olgunluğa erişmiş ve kişiliğini bulmuştur. Kendisi de onu şiirde usta kabul ettiğini ve Anadolu da Şevket tarzını kendisinin icat ettiğini söylemiştir. Bu nedenle şair arkadaşları arasında Şevket-i Rûm diye anılmaya başlamıştır. kendisine benzetileni olarak kullanılmıştır. Daha sonraki yıllarda bu beyit tartışılmaya devam etmiştir. Bazı araştırıcılar ve edebiyatçılar bu iki anlamlılık durumuna itiraz ederek beyitte Nişabur sabahı ile kastedilenin yalnızca Nişabur un aydınlık sabahı olduğunu söylemişler ve zelzele ile ilgili anlamın yakıştırma olduğunu iddia etmişlerdir. Metinler şerhinin ilmi, ciddi ve son derecede stratejik bir faaliyet olduğuna inanmış ve bunu aşk meselesi olarak gören bir divan şiiri araştırıcısı olarak, mısraları oluşturan kelimeleri birer birer, ikişer ikişer birbirleri ile irtibatlandırmak suretiyle bu beytin arka planının sanıldığından çok daha zengin olduğunu ve içerisinde ikiden çok fazla (en az altı) anlam tabakası bulunduğunu tespit ettim. Beyti Edebiyat Fakültesindeki son sınıf metin şerhi derslerinde defalarca şerh ettim; gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında bu beyit bağlamında divan şiiri metinler şerhi ile ilgili konferanslar verdim. Sadece bu beytin şerhine tahsis edilmiş bulunan ve üç saatten az sürmeyen bu dersler ve konferanslarda dinleyiciler ısrarla bana şunu sordular: Hocam! Bu sayıdaki anlamın birkaç beyit içerisine bilinçli bir şekilde sıkıştırılması nasıl mümkün olabilir? Bu bir tesadüf olmasın? Tabii, bu sorunun zihinlerde oluşmasının tek sebebi, klasik edebiyatımızın söz varlığının yakaladığı gücü bugün hesap edebilmekten bile uzak hâle getirilmiş bulunmamızdır. Divan şiirinin muhteşem ürünlerini ortaya çıkartan o söz ve anlam varlığına yabancılaşmanın getirdiği zafiyet, bizi bu dünya imparatorluğu dili ve edebiyatının tabii bir şekilde ulaştığı sınırlara, bugün hayalimizin bile erişemeyeceği bir hâle düşürmüş bulunmaktadır. Divan şiirinde yakalanmış bu başarı, elbetteki tesadüfen meydana gelmiş değildir. Çünkü bu çok anlam tabakalı beyitlerin şairleri diğer şiirlerinde de bu anlamları birerli ikişerli ve üçerli olarak kullanmışlardır. Divanlarda münferit bir şekilde bütün şiirlere dağılmış bulunan bu anlamlar, oldukça az sayıdaki bazı beyitlerde teksif edilmiş bir şekilde (kat kat) kullanılmış ve böylelikle söz sihrinin nadide örnekleri sergilenmiştir. Şeyh Galip in yazımızın konusunu teşkil eden beyti içerisinde yer alan, teksif edilmiş anlam tabakalarını tahlil ederken, bu anlam katmanlarının, şairin diğer şiirlerinde de nasıl kullanıldığının örneklerini verecek ve böylelikle altı anlamın bir beytin içine yerleştirilme başarısının tesadüfi olmadığını göstermeye çalışacağız. Gelelim tekrar beyte ve beytin günümüz diline aktarımına: Teblerze-zâd gevher-i galtân-ı gurbetem / Mihr-i sadef sabâh-ı Nişâbûrdur bana Önce şunu belirtelim ki, şair z harfinin titreyişli sesinden ustalıklı bir şekilde yararlanmak sureti ile zihinlerimizde deprem etkisi uyandırarak söze başlıyor: Teb-lerze-zâd Tıpkı Kuran-ı Kerim in Zilzal suresinin mucizevi girişi gibi: İza zülziletil ardu zilzâlehâ: Yer o müthiş sarsıntı ile sarsıldığında Farsça birleşik bir isim tamlaması olan teblerze (teb-lerze) aslında humma titremesi, ateşli, ıstıraplı titreyiş anlamındadır. Bunun yanına getirilmiş bulunan -zâd ise Farsçada kullanılan bir fiilimsi olarak -den DİL ve EDEBİYAT 27

7 Bir şu lesi var ki şem -i cânın / Fânûsına sığmaz âsmânın doğmuş, -den doğan; (...) çocuğu, ( ) yavrusu -örnek: perî-zâd (peri çocuğu); mâder-zâd: (anadan doğma, kardeş, yaratılıştan)- manasına gelir. Teb-lerze ile -zâd birlikte kullanıldığında ortaya teb-lerze-zâd şeklinde bir vasf-ı terkibi çıkar. Terkip ateşli (ıstıraplı) titremelerden doğmuş anlamındadır. Gevher ise Farsça inci demektir. Ayrıca değerli taş, mücevher anlamında da kullanılmaktadır. Klasik edebiyatımızın en renkli ve en şiirsel kelimelerinden biri olan gevher in etrafında zamanla çok sayıda nüans oluşmuş ve bu kelime mecazi olarak da birçok maddi-manevi varlığı karşılamak üzere zengin bir istiare unsuru hâlini almıştır. Galtân Farsça bir kelime olarak yuvarlanan, tekerlenen, aşağıya düşen ve yuvarlak anlamlarına gelmektedir. Gevher-i galtân ise bir taraftan iri ve yuvarlak (kıymetli) inci ; diğer taraftan ise, -e yuvarlanan inci, -e düşen inci manalarını verir. Bu tamlamaya gurbet sözcüğünü de ekleyecek olursak gevher-i galtân-ı gurbet şeklinde üç unsurlu hâle gelen zincirleme tamlamamız, gurbete yuvarlanmış kıymetli ve iri inci anlamına bürünür. Bu durumda birinci mısraın tam çevirisini yapabiliriz: Ateşli (ıstıraplı) titremelerden doğup gurbete yuvarlanmış (düşmüş) bir inci tanesiyim. Saf şiir nedir? diye sorulsa herhâlde bu mısra tek başına en güzel ve kusursuz bir cevap olurdu. Tıpkı Galip Dede nin, evrensel şiir sarayının kubbesinde ölümsüz bir kandil gibi parıldayan şu meşhur beyti gibi: Can kandilinin (mumunun) öyle bir alevi (parıldayışı) vardır ki, şu koskoca gök kubbenin fanusuna bile sığmaz. Gelelim ikinci mısraın kelime ve terkiplerine: Yine Farsça asıllı olan mihr lügatte 1. Güneş; 2. Sevgi, muhabbet, şefkat ve merhamet manalarını vermektedir. Ayrıca bu ikinci manaya paralel olarak, aydınlık, beyazlık, ışıklılık anlamlarını da çağrıştırmaktadır. Arapça asıllı sadef de sözlükte inci kabuğu, içinde inci oluşan iri istiridye, sedef demektir. Nişabur a gelince: Nişabur; İran ın Horasan eyaletinde bulunan bir şehrin adıdır. Bu şehir tarihte 13. yüzyılda uğradığı Moğol istilası ve geçirdiği iki büyük deprem felaketi ile anılmaktadır. Divan şiirinde istilacı ve kan dökücü Moğol askerlerinden duyulan korkunun kalplerde uyandırdığı ruh titremeleri ve askerlerin bindiği sürü sürü atların, ayaklarıyla zemine saldığı sarsıntı ile Nişabur şehrinde yaşanan yıkıcı zelzeleler arasında, çağrışım ilişkileri kurulmuştur. Ayrıca Nişabur şehrinin sabahleyin güneşin doğuşu ile birlikte inci gibi parlayarak âdeta bir ışık denizine döndüğüne dair yaygın bilgi ve inanış da divan şiirinde sıkça rastlanan bir telmih unsurudur. İkinci mısraın da kelime ve terkiplerini çözüp unsurlarını nesir cümlesi sırasına koyarak şöylece çevirisini yapalım: Sadefin (iç) aydınlığı/sadefin şefkat ve merhameti benim için Nişabur sabahı gibidir. Şeyh Galip Divanı nın bazı güvenilir nüshalarında bu mısradaki mihr-i sadef terkibi mehd-i sadef olarak geçmektedir. Mehd kelimesi sözlükte beşik anlamına geldiğine göre, mehd-i sadef i esas aldığımızda mısra, mana cihetiyle bu sefer şöyle köklü bir değişikliğe uğrar: Sadef beşiği benim için Nişabur sabahı gibidir. Hatta mehd kelimesinin mecazi olarak çocuğu taşıyan ana rahmi anlamına geldiğini de hesaba kattığımızda mısra şöyle anlaşılır: (İnci bebeğinin) ana rahmi olan sadef benim için Nişabur sabahı gibidir. Burada, içinde inci olduğu hâlde denizin dalgaları üzerinde sallanan sadef ve hareket eden, yürüyen bir hamile kadının karnındaki bebeğin durumu ile Nişabur un zelzeleli hâli arasında -sallanma yönü ile- benzerlik ilişkisi kurulmuştur. Şeyh Galip, bir başka gazelinde sadefi beşiğe benzetmiş ve daha sonra bu sadef beşiğini inci çocuğunun lahdi yapmıştır: Az cân olur gubâr kesâdıyla hâk-bâz / Tıfl-ı güher ki mehd-i sadefden lahiddedir 28 DİL ve EDEBİYAT

8 bakalarını tespit etmeye başlayabiliriz: Ender kişiler toprağa bulaşmadan ölümün kucağına düşer Baksana, inci çocuğu sadef beşiğinden bir lahit içinde bulunmaktadır. Şimdi, mısralarını tek tek günümüz diline aktardığımız beytin nesre çevirisini bütün olarak görelim: Hummalı (ıstıraplı) titremelerden doğup gurbete yuvarlanmış (düşmüş) bir inci tanesiyim. Sadefin şefkat ve merhameti / içinin aydınlığı benim için Nişabur sabahı gibidir. Beytin her iki mısraı arasında görünüşte bir anlam bütünlüğü yok gibidir. Bu ise tipik bir sebk-i Hindî hususiyetidir. Bilindiği gibi klasik üslupta her beytin mısraları arasındaki anlam bütünlüğü objektif unsurlarla kurulabilirken, Hind üslubunda şiirin birimi artık mısralara, hatta mısralar içerisinde bolca kullanılan zincirleme terkiplere dönüşmüştür. Şairin mısralar arasında oluşturduğu anlam alakasını kurmak da artık okuyucunun zihninin çevikliğine, hayalinin inceliğine ve zekâsının gücüne kalmaktadır. Şiiri objektif duygudan uzaklaştırarak zihnîleştiren Hint üslubunda mana ince hayallerin kat kat örgüsü arkasında derinlere gizlenmiş hâldedir. Hint üslubunun güçlü temsilcisi Şeyh Galip in şerhetmeye çalıştığımız bu beytinde de birinci mısralar arasında, görünürde olmayan anlam ilişkisinin gerçeğine yorucu bir zihnî çaba, kelimeler arasında ancak hayal gücüne dayanılarak kurulabilen bir irtibat ve zekâyı harekete geçiren, entelektüel bir gayret ile ulaşılabilmektedir Sebk-i Hindî ile ilgili bu önemli hususun hatırlatılmasından sonra artık beytin içerisine şair tarafından bir sihirbaz hüneri ile dercettiği muhtemel anlam ta- Allah Önce Yeşil Bir Cevher Yarattı Beytin ilk anlam tabakası, tasavvufun, eşyanın varlığına vücut veren neden hakkında geliştirdiği spekülatif izah ile ilgilidir. Bu izaha göre; zaman yaratılmadan önce Cenab-ı Hak âlem-i kitmanda (mutlak sırlar âleminde) gizli bir hazine idi. Bilinmeyi sevdi ve bilinmek için bütün mevcudatı yarattı. Vücud-ı mutlak (mutlak varlık) olan Cenab-ı Hak, aynı zamanda kemal-i mutlak (mutlak olgunluk, kusursuzluk) ve cemal-i mutlak (mutlak güzellik) özelliklerine sahipti. İşte bu mutlak varlığın aşk-ı zatî nedeni ile kendini görmek ve göstermek istemesi yaratılışa sebep olmuştur. Yalnız bu, mutlak varlık ve birlik vatanından kopuş ve kesret âlemine düşüş sancılı, ıstıraplı bir süreç hâlinde gelişmiştir. Cenab-ı Hak, kendi nurundan yarattığı ve yokluk örtüsünden var ettiği o nurlu, latif ve yeşil cevhere muhabbetle nazar kıldığında o cevherin yüzünün suyu, hayâsından harekete geçmiş ve tıpkı bir ulu derya gibi dalgalanmaya başlamıştır. İşte varlık âlemi bu sevgi ve aşk dalgalarının üzerinde oluşan köpüklerden kademe kademe cisimler âlemine gelmiştir. İşte beytin ilk mısraındaki teblerze-zâd (ateşli ve ıstıraplı titremelerden /dalgalanmalardan doğmuş); galtân-ı gurbet (gurbete yuvarlanmış/düşmüş) ve gevher (inci, mücevher) unsurları tasavvufun bu çok renkli ve insan ruhunu coşturan anlayışını Hint üslubunun üst dili ile tablolaştırmaktadır. Bu tabloda bir insan olarak şair bu varlık dünyasının göz bebeği olarak, sahnenin baş aktörüdür: Divanlarda öyle beyitler vardır ki bunlar, içinde taşıdıkları ruh, estetik zenginlik ve birden çok anlamı, gizlemedeki mucizevi başarı ile millî kültür varlığımızın eşsiz gerdanlıkları durumundadır. Divan şiirinin söz varlığı içerisinde yer alan bu kelimeler zamanla etraflarında oluşmuş birden fazla anlam (nüans) haleleri ile millî kültür semamızın parlak yıldızlarıdır. DİL ve EDEBİYAT 29

9 Nişabur un İnci Gibi Parıldayan Sabahları İşte mihr-i sadef ile anlatılmak istenen şey; başlangıçta varlığın birliğinde mevcut olan ve cisimler âleminin zuhuruna neden olan aşk (aşk-ı zatî) ve ilahî nur keyfiyetidir. Nişabur sabahı ile de insanın başlangıçta mutlak varlık ile tam bir birlik hâlini idrak ederken, oradan koparak içine düştüğü (yuvarlandığı) dağdağalı, çalkantılı, bununla birlikte var oluşun ışığı ile aydınlanmış kesret (cisim ve suretler) âlemi sembolize ediliyor. Yani sadefin mihri (Cenab-ı Hakk ın kendinin bilinmesini sevmesi), şaire göre, cismani varlık Nişabur unun (huzursuzlukla, ıstıraplı yıkımlarla, sıkıntılarla dolu ama aynı zamanda ilahî aşkın nuru ile aydınlanmış) sabahına neden olmuştur. Nişabur sabahının ışıklı ve aydınlık hâli ile ilgili olarak divan şiirinde rastladığımız telmihlere bir başka örnek de Şeyh Galip in şu beytidir: Sevâd-ı şâm gibi re y-i rûşeniyle anun / Olur zamîme-i mülki sâbâhı Nişâbûr İnsan ateşli ve ıstıraplı dalgalanmalardan (titremelerden) doğup, gurbete yuvarlanmış bir inci (mücevher) tanesidir. İkinci mısrada zikredilen mihr-i sadef (sadefin iç aydınlığı), sabâh-ı Nişâbur ve bana terkip ve kelimeleri birinci mısrada yer alan teblerze, gevher ve gurbet terkip ve kelimeleri ile karışık leffüneşir oluşturmaktadır. Bu leffüneşirde birinci mısradaki teblerze terkibinin mukabili mihr-i sadef ; gevher sözcüğünün mukabili bana ve gurbet sözcüğünün mukabili de Nişabur dur. Âlem-i kitmanda Vücud-ı mutlaktan (asıl vatandan) ayrılıp henüz suretler âlemine (gurbete) düşmemiş olan insanın hâli istiridyenin içerisinde tam bir birlik, kaynaşma (vahdet) manzarası taşıyan incinin hâline benzemektedir. Ama insan bu vahdet hâlinden geçici bir müddet için ayrılmış ve kesreti temsil eden, sıkıntılarla dolu cisimler ve suretler âlemine yuvarlanmıştır. Lâmiî nin meşhur mesnevîsi Vâmık u Azra nın 147. beyti varlığın ortaya çıkışı ile ilgili geliştirilen bu düşünceyi yansıtır: Hüsnüne çün istedün virmek zuhûr / Başladı çalkanmağa deryâ-yı nûr (Ey Allah ım!) Ne zaman ki mutlak güzelliğini ortaya çıkartmak istedin; o zaman nur deryası dalgalanmaya başladı. O nun ışıklı görüşü (reyi) ile, mülkünün (ülkesinin) kapkaranlık geceleri Nişabur (sabahı) gibi (aydınlık) hâle gelmiştir. Galip in Sultan III. Selim in övgüsünde kaleme aldığı kasidesinin 26. sıradaki bu beytinde, Padişah ın aydınlık görüşleri ve ileriyi gören kararları ile bütün bir Osmanlı ülkesinin Nişabur sabahı gibi aydınlık hâle geldiği anlatılmaktadır. Bu husus ile ilgili bir başka örnek de Hersekli Arif Hikmet Divanı nda bulunmaktadır: Şâm-ı ecel sabâh-ı Nişâbur dur bana / Her dâgım oldu revzene-i seyr-i ârızun (Ey sevgili! Senin aşkının derdi ile) ecel akşamı bile benim için Nişabur sabahı (gibi aydınlık) hâle geldi. Göğsümde açılan her yara, senin parlak yüzünü seyretmek için bana bir pencere oldu. Yazımızın başında da değindiğimiz gibi, sabâh-ı Nişâbur terkibinin içinde iki anlam gizlenmiş bulunmaktadır. İlki Nişabur un güneş doğduğunda dünyanın en aydınlık şehri olduğu bilgisi; ikincisi de 13. yüzyılda Nişabur un başından geçen iki büyük deprem felaketi ve bu şehrin aynı yüzyılda uğradığı Moğol istilasının bıraktığı acı hatıralar. Nişâbur ve Nişâbur sabahı unsurları şiirde -mecazi veya hakiki anlamda olsun- yıkıcı, sarsıntılı felaketlerin mazmunu olurken; zaman zaman da Moğol istilasının meydana getirdiği felaketi zelzele ile birlikte çağrıştıracak şekilde tevriyeli olarak kullanılır. Çünkü zalim ve gaddar bir ordunun bir ülkeyi yağma, talan ve katliamla mahvetmesi ile büyük ve yıkıcı bir zelzelenin bir şehirde meydana getirdiği felaket insan topluluklarında aynı etkiyi uyandırmıştır. Şeyh Galip in yazımıza konu olan meşhur beytinin ilk mısraındaki teblerze-zâd ile ikinci mısraındaki sabâh-ı Nişâbur terkiplerini çapraz bir şekilde ilişkilendirdiğimizde de beyitte Nişâbur un başından geçen büyük deprem felaketleri ile onunla aynı sonucu doğuran Moğol istilasına telmih yapıldığı sonucuna ulaşırız. Kısaltarak yayınladığımız bu makalenin tamamını ve kaynakçasını sitemizde Makale bölümünde bulabilirsiniz. 30 DİL ve EDEBİYAT MAKALE

10 ROMAN VE HİKÂYECİ OLARAK ŞEYH GALİB Divan şiiri geleneğimiz içinde büyük bir müceddit olarak ortaya çıkan Şeyh Galib in sanatı üzerine konuşmak, onu anmak ve anlamaya çalışmak gerçekten insana büyük bir haz veriyor. Gele bir devr ki, bu Galib i yâd eyleyeler diyerek, âdeta kendi sanatının geleceğine dair önemli bir keşifte bulunan bu büyük sanatkâra ilişkin şimdiye kadar özellikle şiir sanatını yenilemesi hususunda çok duruldu. Son yıllarda divanının, Galib Dede nin farklı basımlarının yapılması, Galib Dede nin şirine ve sanatına yönelik ilgiyi tebârüz ettirmesi bakımından büyük önem taşıyor. Ne var ki, onun Hüsn ü Aşk adlı büyük mesnevi hikâyesi hatıra geldiğinde aynı memnuniyete ulaşmamız mümkün olamıyor. Çünkü ne derece yüceltilirse yüceltilsin, Şeyh Galib in Hüsn ü Aşk la Türk mesnevi hikâyeciliğinde kaydettiği büyük sıçramayı, henüz layıkıyla ortaya koyabilmiş değiliz. Hâlbuki Galib Dedenin, divanına nispetle daha iddialı gözüktüğü bu mesnevisi, ne yazık ki çoklarınca, onun şiirini ve sanatını açıklamak noktasında bir malzeme deposu olarak kullanılmaktan öteye geçmiyor. Hüsn ü Aşk hikâyesinde, şairin kendi şiirini açıklamak amacıyla yazdığı iddialı mısra ve beyitlere takılıp kalanlar, buradan yola çıkarak, onun şiirine bir vurgu daha yapmaktan öteye geçmemiş oluyorlar. Ya da Şeyh Galib in Hüsn ü Aşk divanına ilave olarak, yeni bir şiir anıtı daha dilmiş olduğu şehadetlerini tazelemek fırsatı buluyorlar. Peki yanlış mı yapmış oluyorlar? Hayır, belki yapılan yanlış değil! Fakat Şeyh Galib adına, unutulan ve üzeri örtülen bir şey yok mu burada? Hüsn ü Aşk ta Şeyh Galib in Poetika sını ortaya koyan mısra ve beyitlerin yanı sıra, bu büyük mesnevi hikâyede yer alan bakir mazmun ve tedailerin parıltılı aydınlığından, çokları bütük bir hayranlığa ve o nispette de şaşkınlığa düşüyorlar. Bu hayret ve şaşkınlık içinde, Şeyh Galib in şairliğini yeni baştan yüceltmeye kalkışıyorlar. Sonra ellerinin altındaki metinde sayfalar ilerledikçe, hikâyenin atmosferi teşekkül ettikçe, eserin şiiriyeti de o nispette artmış oluyor ve bu mantık aynı minval üzere tekrar edip duruyor. Ama böyle bir yaklaşım ile Şeyh Galib in şiir yazmanın dışında, bir hikâye anlatmak ihtiyacına nasıl ulaştığını ve Hayriye karşısında gösterdiği başarıyı nasıl izah edeceğiz? Kendisinden önceki mesnevi hikâyelerle Hüsn ü Aşk ın mukayesesini, sadece Şeyh Galib in şiirde ulaştığı mesafeyle mi izah edeceğiz? Yani aradaki farkı, Nâbi şiiri ile Şeyh Galib şiiri arasındaki farka mı indirgeyeceğiz? Eğer böyle bir yol tutulacak olursa, Leyla vü Mecnûn ile Hüsn ü Aşk arasındaki fark da vara vara Fuzûlî ile Şeyh Galib in şiir anlayışlarında kilitlenmiş olmaz mı? Çünkü ortada, belki şiirin dışında bir şey var ki; o da bir hikâye anlatmak, hikâye yazmak, şiirden daha farklı bir alanda, bambaşka bir edebî türde sanatkârın kendisini kanıtlama ihtiyacıdır. Hayriye, karşısında Galib i saran nispet duygusu, eğer sadece şiir olsa idi, o bunu zaten divanı ile gerçekleştirmiş sayılırdı. Önceki şiirleri kâfi gelmemişse, bunu bilahare kaleme alacağı yeni gazelleri vs. ile sağlamaya çalışırdı. Hâlbuki Galib, yeni bir edebî türde daha başarını kanıtlamak amacıyla yola çıkıyordu. Bu durum ortada iken, Galib in sanatını sadece şiire kilitlemekte gösterilen ısrarı anlamak Dr. Necmettin Turinay Klasik mesnevileri ele alırken, onların taşıdığı şiirsel değerden daha önce; asıl hikâye ve roman boyutuna, hikâye anlatımı esnasında sanatkârların takındığı tavra eğilmek gerekmektedir. Galib in Hüsn ü Aşk ile ortaya koyduğu sanat, şiirde yaptığı tecdîdin çok daha ötelerinde bir şeydir. MAKALE DİL ve EDEBİYAT 31

11 Tabii, buradaki temel sıkıntı, divan edebiyatını sadece şiire indirgemekten, klasik dönemlerimizde ortaya konan çoğu edebî eserleri de sanatkârın şiirini açıklamak yolunda destek unsurlar kabul etmekten kaynaklanıyor. Onun için Hüsn ü Aşk ı ele alırken, bu nevî saplantılardan kendimizi kurtarmaya çalışmamız gerekiyor. gerçekten zor. Tabii, buradaki temel sıkıntı, divan edebiyatını sadece şiire indirgemekten, klasik dönemlerimizde ortaya konan çoğu edebî eserleri de sanatkârın şiirini açıklamak yolunda destek unsurlar kabul etmekten kaynaklanıyor. Onun için Hüsn ü Aşk ı ele alırken, bu nevî saplantılardan kendimizi kurtarmaya çalışmamız gerekiyor. Fuzûli nin 500. yıldönümü dolayısıyla, Leyla vü Mecnûn üzerine geliştirdiğimiz bir yaklaşımı, burada kısmen de olsa öne çıkarmak ihtiyacını duyuyoruz. Şeyh Galib in, bu eserini şiirdeki dehâsını yeni baştan kanıtlamak amacıyla kaleme almadığına, bilakis bir hikâye anlatıcısı olarak yeni bir Şeyh Galib le karşı karşıya bulunduğumuza özellikle işaret etmek istiyoruz. Aksi yöndeki yaklaşımlar, bu eseri neredeyse bir çeşit tezkire-i şuâra ya da Şeyh Galib antolojisi olarak görmektir. Bundan behemehal kurtulmak ve her edebî türe ihtiyacını duyduğu bir saygı ve vukuf ile eğilmek gerekiyor. Böyle yapılmadığı için Hüsn ü Aşk olsun, Hayriye veya Leyla vü Mecnûn olsun, bu eserlerde sergilenen şiirsel mazmûnların parıltısından asıl hikâyeye, parça parça güzel şiirlerden eserlerin asıl bütünlüğüne ve buradaki şekliyle, Şeyh Galib in Türk mesnevi hikâye ve romancılığına kazandırdığı büyük yenilgiye ulaşmamız mümkün olamıyor. Eski klasik sanatlar karşısında, gözümüze çarpan arabesk süslemelerde takılıp kalanlar, çoğu zaman ayrıntılarda kendilerini kaybediyorlar. Hâlbuki anlatma esasına dayalı edebî eserler, bu parıltılı süslemelerin çok çok ötelerinde, daha başka şeyler ifade eder. Biz onları bir bütün olarak görmek, sanatkârların eserlerini yapısal bir bütünlük olarak algılamak mecburiyetindeyiz. Tekrar edecek olursak: Hüsn ü Aşk ta tabii ki güzel şiirler, tardiye lerin dışında da şiirsel pasajlar var. Fakat bu eserin asıl hususiyeti, şiir antolojisi veya kitabı olmak değil! Unutmayalım ki Hüsn ü Aşk, bir poetika kitabı da değil! Peki o zaman nedir? Hüsn ü Aşk, her şeyden önce, mesnevi tarzında kaleme alınmış klasik bir hikâye ve romandır.yani şiirden önce hikâye ve roman!.. Daha açık bir ifade ile o, belki bir şairin romanı olarak kabul edilebilir. Elbette güçlü ve özgün şiirler kaleme alan Şeyh Galib, hikâye yazarken eserine, eserinde ortaya koyduğu kişilere, onları tahlil ettiği bölümlere şiiriyet yüklü bir hava da verecek demektir. Nitekim yaptığı da bundan başka bir şey değil! Aradaki fark, Galib in bu romanını nesirle değil de, klasik devirlerin hâkim anlatma tarzı olan mesnevi ile kaleme almasıdır. Şimdiye kadar yapılanların özeti, işte bu yanlışlıkta toplanıyor. Zira Şeyh Galib, Hüsn ü Aşk ı nesirle yazsa da, eserine bu şiir yoğunluğunu boca etmekten geri kalmayacaktı. Halid Ziya nın, Tanpınar ın ve Abdülhak Şinasi Hisar ın eserlerini baştan sona istila eden şiir duygusu, burada kendisini nesirle kaleme alınan romanlara yaslarken; aynı duygu Fuzûlî veya Şeyh Galib in eserinde mesnevi tarzı ile ortaya çıkıyordu. Dolayısıyla temel ayırıcı, bu eserlerin nazım veya nesirle ifadesinde değil, anlatılan hususun hikâye olup olmadığında toplanıyor. Bunu hiçbir zaman unutmamamız gerekir. Üzerinde durmak istediğimiz husus, klasik edebî türlerin ve bu arada mesnevi hikâyelerin ihtiva ettikleri bir değer ile ele alınmalarıdır. Biz bu eserlere yaklaşırken ne kendi devirlerinin, ne de Nâmık Kemal veya Tanpınar ın geliştirdiği yaklaşımlarla kendimizi sınırlamak zorundayız. Zira bu tür eserlere ve özellikle Hüsn ü Aşk a, ihtiva ettiği gazel, tardiye vs. ile mesnevi bölümlerinde sıklıkla karşılaştığımız şiirsel pasajların toplamı nazarıyla bakamayız. Yani bir mesnevi, hiçbir zaman şiir mecmuası değildir. On kelimelik bir cümlenin anlamı, nasıl her bir kelimenin sözlük anlamlarının toplamından daha fazla bir şeyse, bir mesnevi de kendi bünyesinde mevcut olan şiirlerin çok çok ötelerinde bir değer ifade eder. Onun için klasik mesnevileri ele alırken, onların taşıdığı şiirsel değerden daha önce; asıl hikâye ve roman boyutuna, hikâye anlatımı esnasında sanatkârların takındığı tavra eğilmek gerekmektedir. Unutmamak lazım gelir ki, Fuzûli Leyla ile Mecnûn u kaleme alırken belki şiiri dışlamayan, fakat muhakkak ki şiirin dışında kalan bir şeyi yapmak istiyordu. Biz klasik edebiyat zamanlarımızda yetişmiş bu büyük sanatkârlara ve eserlerine, ihtiyacını duydukları bir ihtimam ile yaklaşmak durumundayız. Hele Şeyh Galib ve özellikle Hüsn ü Aşk!.. Burada hem itiraf hem de iddia etmek isterim ki, Galib in Hüsn ü Aşk ile ortaya koyduğu sanat, şiirde yaptığı tecdîdin çok daha ötelerinde bir şeydir. 32 DİL ve EDEBİYAT MAKALE