TÜRKYE DE E-KÜTÜPHANE ÇALIMALARININ DURUM ANALZ VE ÖNERLER

Transkript

1 TÜRKYE DE E-KÜTÜPHANE ÇALIMALARININ DURUM ANALZ VE ÖNERLER M.Ali Akcayol* Mehmet imek lker Bay *Gazi Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Bilgisayar Mühendislii Bölümü, Maltepe, 06570, Ankara e-posta: Özet: Bu çalımada Türkiye de e-dönüüm kapsamında yapılmakta olan e-kütüphane çalımaları incelenmi ve u andaki durum hakkında detaylı bir analiz yapılmıtır. Türkiye deki üniversite kütüphanelerinin 66 tanesi ile dier büyük kütüphaneler ayrıntılı olarak incelenmi ve e-kütüphaneye geçite ne tür gereksinimleri olduu ortaya konulmutur. Dünyadaki e-kütüphane uygulamaları incelenerek üç tane baarılı örnek e-kütüphane uygulamasının özellikleri sunulmu ve Türkiye deki çalımalarla karılatırılmıtır. Ayrıca e-kütüphaneler arasında ortak kaynak kullanımının (L2L Library-To-Library) ne ekilde yapılandırılması gerektii ve avantajlarının neler olduu hakkında bilgiler verilmitir. Türkiye de önümüzdeki yıllarda yapılacak olan e-kütüphane uygulamalarının kapsamlı ve baarılı bir ekilde gerçekletirilebilmesi için öneriler sunulmutur. Yapıalacak e-kütüphane uygulamalarında gözönünde bulundurulması gereken bilgi güvenliine, üye ilemleri ve hizmetlerin ücretlendirilmesine yönelik önerilerde bulunulmutur. 1. GR E-Dönüüm kapsamında Türkiye de yapılmakta olan çalımalar e-devlet, e-eitim, e-hukuk, e-salık, e-kültür ve e-ticaret ana balıkları altında artarak devam etmektedir [1,2,3]. Dünyada bütün sektörlerin elektronik ortama hızla geçtii günümüzde [4], Türkiye de bu yöndeki çalımalar geç balamı ve özellikle e-eitim alanında çok fazla ilerleme kaydedilememitir [5]. Ülkemizde uzaktan eitime yönelik çalımalar bazı üniversiteler tarafından yapılmakta ancak henüz tam olarak her yönüyle baarılı bir uygulama gerçekletirilemitir [6,7]. Eitim-Öretimin vazgeçilmez ve en bata gelen unsurlarından olan kütüphanelerinde e-eitim dönüümü içerisinde yeniden yapılandırılması ve amaçlarının, 1

2 görevlerinin, hizmet ekillerinin ve hizmet ücret politikalarının yeniden tanımlanması gerekmektedir [8,9,10]. Dünyada çok baarılı e-kütüphane uygulamaları yapılmıtır ve kullanıcılara zamandan ve mekandan baımsız, hızlı hizmet vermeleri nedeniyle youn bir ekilde kullanılmaktadırlar. Dünyadaki e-kütüphane çalımalarında genellikle aaıdaki balıklardaki hizmetler kullanıcılara elektronik ortamda üyelik esasına göre sunulmaktadır[11]: Kitaplar: Sunulan kitapların tamamı metin biçiminde veya taranmı resim dosyası olarak sunulmaktadır. Dergiler: Dergilerdeki yayınların tam metni sunulmaktadır. Gazeteler: Gazetelerin günlük sayıları ve arivlerindeki tüm bilgiler linkler halinde veya konu balıı aranarak elde edilmektedir. Magazinler: Belgesel, corafik veya dier magazinler tam metin olarak sunulmaktadır. Haritalar: Tarihi, topolojik ve interaktif haritalar maps.com veya mapquest.com gibi kaynaklardan faydalanılarak kullanıcılara sunulmaktadır. Resimler: Sanatsal, tarihsel, insan, hayvan v.b. çok sayıda resim anahtar kelimeye veya istenen balıa göre elde edilebilmektedir. TV-Radyo: TV ve radyo yayınlarında istenen konu balıına göre arama yapılmakta ve on-line izleme/dinleme olanaı sunulmaktadır. Ses ve Hareketli Görüntü: Çok sayıdaki ses ve hareketli görüntü dosyası (animasyonlar v.b.) kullanıcılara sunulmaktadır. Baarılı e-kütüphane uygulamalarında tüm kaynaklar istenirse kullanıcı tarafından bilgisayarına kaydedilebilmekte veya on-line incelenebilmektedir. Bu uygulamalarda üyelik sistemi kullanılmakta, kullanıcı adı ve ifre bilgisine göre kullanıcılar tanımlanmaktadır [12]. Modern e-kütüphanelerde kütüphanelerarası bilgi akıı için L2L (Library-To-Library) iletiim protokolü yeni bir standart olarak görülmektedir ve yaygın bir ekilde kullanılmaya balanmıtır. L2L iletiim protokolü, birçok e-kütüphanenin büyük bir e-kütüphane yapısı içinde birletirilmesini salamaktadır. Bu protokol ile birbirleriyle iletiim içinde olan e- kütüphaneler kaynaklarını paylaabilmektedirler. Böylece bir kullanıcı üyesi olduu kütüphaneye bir arama sorgusu gönderdiinde sistem aynı sorguyu dier kütüphanelere 2

3 gönderir ve dier e-kütüpanelerden gelen sonuçları toplu bir ekilde elde eder. Elde edilen bu sonuçlarda çift kayıtlar silinerek kullanıcıya iletilecek rapor oluturulur. Oluturulan listede her dökümanın balık kısmına hangi kütüphaneden elde edilen kaynak olduu belirtilir. L2L iletiimi birtakım problemleride beraberinde getirir. E-Kütüphanelerdeki kaynakların farklı formatlarda olması en büyük problemdir. Bu tür format problemlerinin giderilmesi için e- kütüphane çalımalarının standart ve egüdüm halinde yapılması ve galimi sorgulama yöntemlerinin (semantik sorgulama v.b.) kullanılması gerekmektedir. ekil 1 de L2L iletiim yapısını kullanan e-kütüphaneler arasındaki bilgi paylaımı görülmektedir. ekil 1. L2L iletiimi kullanan e-kütüphaneler arasında kaynak paylaımı 2. DÜNYADA E-KÜTÜPHANE UYGULAMALARI E-Kütüphane çalımaları internetin yaygın kullanılmaya balanmasıyla birilikte gündeme gelmitir. Özellikle Amerika Birleik Devletlerinde bulunan üniversite kütüphaneleri önce hizmetlerinin bir kısmını internet ortamına aktararak kullanıcıların zaman ve mekan sınırlaması olmadan faydalanmalarını salamılardır. Öncelikle bilgi sorgulama, tarama ve kaynak ayırma gibi hizmetler elektronik ortama aktarılmıtır. Daha sonra tüm kaynakların 3

4 internet ortamından kullanıcılara sunulması gerçekletirilmitir. Bu çalımada üç tane baarılı üniversite kütüphanesi örnek olarak incelenmitir. Bunlar Viginia Üniversitesi, Pennsylvania Ünivesitesi ve Adelaide Üniversitesine ait e-kütüphane uygulamalarıdır. Virginia Üniversitesine ait e-kütüphane uygulamasının ana sayfası ekil 2 de görülmektedir. Virginia Üniversitesine ait e-kütüphanede tüm kaynaklar konu balıına göre sorgulanarak tam içeriklerine ulaılabilmektedir [13]. ekil 2. Virginia Üniversitesine ait e-kütüphane uygulamasının ana sayfası Kitaplar on-line e-book halinde Microsoft Reader formatında okunabilmektedir. Magazin içeriklerine, resim ve hareketli görüntülere ulaılabilmektedir. Pennsylvania Üniversitesine ait e-kütüphane uygulamasıda baarılı örneklerden birisidir. ekil 3 te Pennsylvania Üniversitesi e-kütüphane uygulamasına ait ana sayfa görülmektedir[14]. 4

5 ekil 3. Pennsylvania Üniversitesine ait e-kütüphane uygulamasının ana sayfası Buradada on-line books kısmındaki tüm kitaplara tam içerik olarak eriim salanmaktadır. Herhangi bir kitap on-line okunabilecei gibi sıkıtırılmı formatta bilgisayara kaydedilebilmektedir. ekil 4 te kitap içeriinin bilgisayara kaydedilmesi için kullanılan sayfa görülmektedir. 5

6 ekil 4. Pennsylvania Üniversitesi e-kütüphanesinde içerik kaydetme sayfası ekil 5 te ise Adelaide Üniversitesnin e-kütüphane ugyulamasına ait ana sayfa görülmektedir. Buradada dier örneklerde olduu gibi istenen bir kaynak sıkıtırılmı olarak bilgisayara kaydedilebilmekte veya on-line okunabilmektedir[15]. 6

7 ekil 5. Adelaide Üniversitesine ait e-kütüphane uygulamasının ana sayfası 3. TÜRKYEDE E-KÜTÜPHANE ÇALIMALARI E-Kütüphane kavramının ortaya çıkması ile Türkiye de de e-kütüphane çalımaları balamı ve özellikle üniversitelerde bu çalımalar daha hızlı bir biçimde sürmektedir. Ancak, e-kütüphaneye yönelik çalımalar var olan klasik kütüphanelerdeki kitapların internet üzerinden aranması ve ayırma ileminin yapılmasından öteye geçmemektedir. Gerçek anlamda e-kütüphane uygulamalarının tüm kaynakların internet üzerinden eriilebildii ve kullanıcının bilgisayarına kaydedebildii yapıda olması gerekmektedir. Bu çerçevede Türkiye deki elektronik ortamda bulunan kütüphane hizmetleri incelenmi ve incelenen her kütüphanede verilmekte olan hizmetlerin neler olduu ayrıntılı bir ekilde ortaya konmutur. ncelenen kütüphaneler tarafından elektronik ortamda verilen hizmetler Tablo 1 de verilmitir. Kütüphaneler tarafından verilen hizmetlerden kitap sorgulama ilemi için S harfi, süreli yayın izleme için SY, ödünç alma ilemi için ÖA, kaynak ayırma ilemi için R, kütüphaneler arası kaynak bilgi sorgulama için KBS ve on-line okuma ilemi için OO harfleri kullanılmıtır. 7

8 Tablo 1. Kütüphaneler tarafından elektronik ortamda verilen hizmetler KÜTÜPHANE ADI Abant zzet Baysal Üniversitesi Kütüphanesi Adnan Menderes Üniversite Kütüphanesi Afyon Kocatepe Üniversitesi Kütüphanesi Akdeniz Üniversitesi Kütüphanesi Anadolu Üniversitesi Kütüphanesi Ankara Üniversitesi Kütüphanesi Atılım Üniversitesi Kütüphanesi Bahçeehir Üniversitesi Kütüphanesi Balıkesir Üniversitesi Kütüphanesi Bakent Üniversitesi Kütüphanesi Beykent Üniversitesi Kütüphanesi Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi Boaziçi Üniversitesi Kütüphanesi HZMETLER, R, ÖA, OO(kısıtlı) S, R Ça Üniversitesi Kütüphanesi - Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Kütüphanesi Çankaya Üniversitesi Kütüphanesi Celal Bayar Üniversitesi Kütüphanesi Cumhuriyet Üniversitesi Kütüphanesi Çukurova Üniversitesi Kütüphanesi Dicle Üniversitesi Kütüphanesi Dou Akdeniz Üniversitesi Kütüphanesi Dou Üniversitesi Kütüphanesi Dokuz Eylül Üniversitesi Kütüphanesi DPT Kütüphanesi Gazi Üniversitesi Kütüphanesi Gaziantep Üniversitesi Kütüphanesi Gaziosmanpaa Üniversitesi Kütüphanesi, KBS, R, KBS, KBS S, OO, R, R 8

9 Galatasaray Üniversitesi Kütüphanesi Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü Kütüphanesi Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesi Haliç Üniversitesi Kütüphanesi Harran Üniversitesi Kütüphanesi, R, OO(kısıtlı), R, KBS, R, KBS Iık Üniversitesi Kütüphanesi - stanbul Üniversitesi Kütüphanesi stanbul Teknik Üniversitesi Kütüphanesi stanbul Bilgi Üniversitesi Kütüphanesi nönü Üniversitesi Kütüphanesi, KBS, S, OO SY, R zmir Ekonomi Üniversitesi Kütüphanesi - zmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü - Kadir Has Üniversitesi Kütüphanesi Kafkas Üniversitesi Kütüphanesi Kahramanmara Sütçü mam Üniversitesi Kütüphanesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Kütüphanesi Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Kütüphanesi Kocaeli Üniversitesi Kütüphanesi, R, R, KBS, ÖA,R, R, KBS S Koç Üniversitesi Kütüphanesi OO(Kısıtlı) Lefke Üniversitesi Kütüphanesi - Maltepe Üniversitesi Kütüphanesi - Marmara Üniversitesi Kütüphanesi Mersin Üniversitesi Kütüphanesi Milli Kütüphane Mimar Sinan Üniversitesi Kütüphanesi Mula Üniversitesi Kütüphanesi Mustafa Kemal Üniversitesi Kütüphanesi Nide Üniversitesi Kütüphanesi Ondokuz Mayıs Üniversitesi Kütüphanesi ODTÜ Kütüphanesi, ÖA, R, R, KBS, R 9

10 Osmangazi Üniversitesi Kütüphanesi - Pamukkale Üniversitesi Kütüphanesi Sabancı Üniversitesi Kütüphanesi - Sakarya Üniversitesi Kütüphane Selçuk Üniversitesi Kütüphanesi Süleyman Demirel Üniversitesi Kütüphanesi Trakya Üniversitesi Kütüphanesi Uluda Üniversitesi Kütüphanesi Yeditepe Üniversitesi Kütüphanesi Yıldız Teknik Üniversitesi Kütüphanesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Kütüphanesi, ÖA S. SY. ÖA, R, KBS, KBS Tablo 1 den görüldüü gibi, incelenen kütüphane örneklerinin büyük bir bölümü kaynak sorgulama, ödünç alma ve kaynak ayırma (reserv) ilemi yapma gibi klasik kütüphane hizmetlerini elektronik ortamda yapmaktadırlar. Bu kütüphanelerin çok az bir bölümünde on-line kaynak içeriine ulaım bulunmaktadır. Bazı üniversitelerin kütüphane sayfalarının olmadıı veya ulaılamadıı görülmektedir. Tablo 1 de incelenen kütüphane uygulamalarından Tablo 2 deki sonuçlar elde edilmitir. Tablo 2. Kütüphanelere ilikin Tablo 1 de elde edilen bilgilerin deerlendirme sonuçları Sınıflandırma Sayı Oran (%) Web sayfası olmayanlar Sorgulama yapanlar Süreli yayınlara eriim yapanlar Kitap durum bilgisi verenler Ödünç alma ilemi yapanlar Kütüphaneler arası bilgi sorgulaması yapanlar On-line okuma salayanlar Toplam incelenen kütüphane 68 10

11 4. SONUÇLAR VE ÖNERLER Yapılan bu çalımada incelenen 68 kütüphaneden 8 tanesinde kütüphaneye ait bir sayfa olmadıı veya eriilemedii görülmütür. Dier bütün kütüphanelerin bir sayfası olduu ve klasik sorgulama ve kitap ayırma ilemlerinin büyük bir bölümünde yapılabildii görülmütür. Bu kütüphanelerin %88 inde sorgulama, %83 ünde süreli yayın izleme, %66 sında ödünç alma, %48 inde kitap durum bilgilerine ulaım yapılabildii görülmütür. Ancak sadece %4 ünde kısıtlı bir ekildede olsa kaynaklara tam içerik eriim salanabildii görülmütür. Türkiye de mevcut kütüphanelerin yetersizlii ve her bölgeye bir kütüphane kurulamaması dolayısı ile e-kütüphane ler çok büyük önem taımaktadır. Ayrıca, klasik bir kütüphane için gerekli olan birçok aracın ve personelinde kullanılmayacak oluu e-kütüphane için gerekli olan sürekli maliyeti düürmektedir. Bu avantajlarının yanında bir e-kütüphane oluturmak balangıçta oldukça zaman alıcı ve uzman personel gerektirmektedir. Bilgi teknolojisi altyapısının kurulması ve iletilmesi için gerekli olan uzman personelin yanısıra kaynakların sürekli olarak yenilenmesi ve düzenlenmesi içinde sürekli istihdam edilecek uzman personele ihtiyaç vardır. Virginia Üniversitesinin e-kütüphanesinde 6.4 milyon kitap olduu ve 21 ay boyunca dakikada ortalama 6.8 kitap yüklenmitir. lk oluturuluundan sonra e-kütüphane hizmetlerinin süreklilii ve güncellii içinde uzman personele ihtiya duyulmaktadır. Bu açıdan bakıldıında e-kütüphane oluturulması ilk yatırım olarak pahalı olsa da kaynaklarda sınırsız kullanım, zaman ve mekan sınırlaması olmaması, bir kaynaa eriim ve kullanım için gereken maliyetin kullanıcılar açısında çok aza indirilmi olması e- kütüphanelerin günümüz toplumunun vazgeçilmez gereksinimlerinden olduu söylenebilir. Dünyadaki e-kütüphane ugulamalarının bulunduu nokta ile Türkiye deki e-kütüphane çalımaları karılatırıldıında kapsam olarak çok büyük farklar olduu görülmektedir. Dünyadaki e-kütüphane uygulamalarında tüm kaynaklara tam içerik olarak eriilebilmekteyken Türkiye de klasik kütühanelerdeki sorgulama ve kitap ayırma ilemlerinin internet tabanlı yapılmaya çalııldıı görülmektedir. ncelenen bazı kütüphanelerin ortak bilgi sorgulama birimine sahip oldukları görülmütür. Türkiye de tüm kütüphaneler için kullanılabilecek ortak veritabanı yapısı ve donanımı belirlenmeli ve tüm kütüphanelerde bu standartlara uyulmalıdır. Böylece bir kullanıcı üyesi olduu kütüphane aracılııyla tüm kütüphanelerin kaynaklarına ulaabilecektir. E-Kütüphaneler tarafından sunulan bilgilere eriimde güvenlik tam olarak salanmalı ve üyelere kimlik kartı olarak akıllı kartlar verilmelidir. 11

12 Kütüphanelerde bulunan daıtık veritabanlarına gönderilen sorguların hızlı ve doru bir ekilde sonuçlandırılması için gereken altyapı hazırlanmalıdır. Ayrıca e-kütüphanelere sadece bilgisayarlar kullanılarak eriim yerine, cep telefonu, PDA (Personal Digital Assistant) gibi mobil cihazlarla eriimde salanmalıdır. Tam içerik olarak kullanıcıya salanan kaynaklar için ortak bir fiyatlandırma politikası gelitirilmelidir ve bu tür kaynaklar için telif hakları yasasında düzenleme yapılmalıdır. 5. KAYNAKLAR [1] A.Arifolu, A.Körnes, A.Yazıcı, M.K.Akgül, A.Ayvalı, E-Devlet Yolunda Türkiye, Türkiye Biliim Dernei, ISBN: , [2] Kamu-Net Üst Kurulu Bilgi Notları, [3] N.M.nce, Elektronik Devlet: Kamu Hizmetlerinin Sunulmasında Yeni mkanlar, DPT, [4] M.A.Akcayol, Türkiyede E-Dönüüm Çalımaları, Karılaılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Türkiye Biliim Dernei 21. Ulusal Biliim Kurultayı, p , ODTÜ Kültür Kongre Merkezi, Ankara, Ekim, [5] H.Çoban, Bilgi Toplumuna Planlı Geçi, nkılap Kitabevi, ISBN: , 1997 [6] G.Armaan,Ticari Olmayan Akademik Amaçlı nternet Bilgi Kaynakları, Önemi Ve Bazı Örnekler, Akademik Biliim Kongresi, ubat 2004, Trabzon. [7] S.Çukadar, S.Çelik, nternete Dayalı Uzaktan Öretim Ve Üniversite Kütüphaneleri, Dou Üniversitesi Dergisi, 4 (1), 31-42, [8] A.Bork, S.Gunnarsdottir, Tutorial distance learning: Rebuilding our educational system, Boston, MA: Kluwer Publishers, [9] C.Anderso, A.Weston, The Costs of Online Searching, Library Journal, 112, 44-47, [10] T.Roose, Integrating Online Searching with Reference Service, Library Journal, 112, 86-87, [11] Son giri tarihi: 28 Aralık 2004 [12] G.G.Chowdhury, Digital libraries and reference services: present and future, Journal of Documentation, 58(3), pp , [13] Son giri tarihi: 28 Aralık 2004 [14] Son giri tarihi: 28 Aralık 2004 [15] Son giri tarihi: 28 Aralık