ADLAR (İSİMLER) N O T : Tür adları çoğul eki almamış olsalar bile anlam kapsamları nedeniyle türün tamamını kapsayarak çokluk içerebilir.

Transkript

1 ADLAR (İSİMLER) Varlıkları veya kavramları veren sözcüklere ad denir. * Düzce yolu düz gider. * Aman bir edalı kız gider. * Gemiler geçer rüyalarımda Yukarıdaki dizelerde altı çizili sözcükler bir kavramı ya da varlığı verdiğinden ad göreviyle kullanılmışlardır. Adlar üç ana bölümde incelenebilir: I. VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR 1- Özel Adlar: Bir tek varlık veya kavrama verilen adlara özel ad denir. Başlıca özel adlar şunlardır: a) Kişi adları ve soyadları: Atatürk, Orhan Veli Kanık... b) Ulus adları: Türk, Alman, Japon, İngiliz... c) Devlet ve Ülke adları: Türkiye, Mısır, İtalya... d) Hayvanlara verilen adlar: Kont, Dük, Boncuk, Bozo... e) Kent, köy, sokak adları: Balıkesir, Altınoluk, Bağdat Caddesi... f) Yıldızların ve yıldız kümelerinin adları: Güneş, Ay, Mars, Büyük Ayı... g) Kurum, Dernek, Okul vb. adları: Kızılay, Boğaziçi Üniversitesi... h) Dil, Din, Mezhep, Tarikat adları: Türkçe, İngilizce, Müslümanlık, Alevilik Tür (cins) Adları: Aynı türden olan varlıkların ortak adlarına tür adları denir. Tür adları kullanımlarına göre farklı özellikler gösterirler. * Dün Güneş bulutların arasına hiç girmedi. (özel ad) * Seni görünce içime bir güneş doğdu. (tür adı) * Bu yıl fındık çok oldu. (tür adı) * Sizin Fındık kanepeyi pislemiş. (özel ad-hayvanın adı) N O T : Tür adları çoğul eki almamış olsalar bile anlam kapsamları nedeniyle türün tamamını kapsayarak çokluk içerebilir. * Kitabını yere düşürünce çok utandı. (Türünün bireyini veriyor.) * Kitap insanın en iyi dostudur. (Bütün kitapları kapsıyor. Kitaplar anlamında) II. VARLIKLARIN OLUŞLARINA GÖRE ADLAR 1- Somut adlar: Varlığı duyu organlarıyla algılanabilen adlara somut adlar denir.

2 * Ağlar çekiliyor dalyanlarda * Bir kadının suya değiyor ayakları 2- Soyut adlar: Duyu organlarıyla algılanamayan, varlığı zihinde tasarlanan olguları veren adlardır. * Saadetinden geçtik, * Ümidine razıydık; * Kendimize hüzünler icat ettik. III. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE ADLAR 1- Tekil adlar: Verdiği varlık ya da kavram sayısı bir tanedir. Çoğul eki (-ler; -lar) almamış adlar tekil addır. * Kuşçu amca! * Bizim kuşumuz da var, * Ağacımız da. 2- Çoğul adlar: Karşıladığı varlık veya kavram sayısı birden çok olan adlardır.çoğul adlar (-ler;-lar) çoğul eki alır. * Arzular başka şey, * Hatıralar başka. 3- Topluluk adları: Anlamında birden çok varlığın bir araya gelerek oluşturduğu topluluğu içeren sözcüklere topluluk adları denir. * Meclis, son bunalımda çok tutarlı davrandı. * Elinde bir buket, gelmemi bekliyormuş. * Ormanın derinliklerinde kaybolduk. ADLARIN DURUMLARI (HALLERİ) Adların cümle veya sözcük öbeği içinde başka sözcüklerle ilişki kurduğu biçimine adın durumu denir. Adların durumları şunlardır: 1- Yalın durumu (hali): Adın durum (hal) eki almamış biçimidir, bu adlar çoğul veya iyelik eki alabilirler. Yolum asfalt Yolum toprak Yolum meydan Yolum gökyüzü Bu dizelerdeki bütün sözcükler yalın haldeki adlardır. 2- (-i) hali (belirtme durumu): Bu durumdaki adın eylemden etkilendiği belirtilmiş olur. Güzel kadınları severim. İşçi kadınları da severim. Güzel işçi kadınları Daha çok severim.

3 U Y A R I Durum eki olan (-i) ile iyelik eki ve yapım eki olan (-i) birbirine karıştırılmamalıdır. * Sözleri boşlukta asılı kaldı. Kimin sözleri / onun sözleri / iyelik eki Durum eki sözcüğün eylemden etkilendiğini gösterir. * Sevgiyi sende buldum. Neyi buldum / Sevgiyi / durum eki * Gezi ertelenmişti. Gezmek eyleminden gezi adı oluşturulmuş. 3- (-e) hali (yönelme durumu): Sonuna geldiği ada yönelme anlamı kazandırır. Bazen bu yönelmeye değişik anlamlar da eklenebilir. * Kazağı anneme almıştım. (için) * Çalışmaya gelmiştim. (amaç) * Elini suya daldırdı, bir çakıl çıkardı. Burada durum eki yönelmenin yanı sıra "içine" anlam ilişkisi de kurmuştur. * Kalemleri masaya bırak. (üstüne) 4- (-de) hali (bulunma durumu): Sonuna geldiği sözcükte bir varlık ya da kavramın bulunduğunu, kaldığını belirtir. Başında eski alemlerin sarhoşluğu Yavaş yavaş sallanıyor. Yapraklar ağaçlarda Uzaklarda, çok uzaklarda 5- (-den) hali (ayrılma-çıkma duru mu ): Eylemin başlangıç noktasını çıkış yerini, ayrıldığı yeri bildirir. Çekiç sesleri geliyor Uzaklardan çok uzaklardan Sıkıntıdan patlıyordum (sebep) AD TAMLAMALARI Bir adın diğer bir ada ait olduğunu bildiren sözcük öbeğidir. Türkçede dört çeşit ad tamlaması vardır : 1- Belirtili ad tamlaması: Hem tamlayanın, hem de tamlananın tamlama eki aldığı ad tamlamasıdır. Tamlama ekleri: Tamlayan eki: (-ın, in, un, ün) bazen de (-den) eki tamlayan eki yerine kullanılabilir. Tamlanan eki: (-ı, i u, ü) Otomobillerin dışı Sinemaların kapısı Camekanlar bedava

4 otomobillerin dışı (Belirtili ad tamlaması) (Tamlayan- tamlanan) sinemaların kapısı (Belirtili ad tamlaması) (Tamlayan - tamlanan) U Y A R I 1 Belirtili isim tamlamasında tamlayan kişi zamiri olursa (ben, sen, o, biz, siz, onlar) tamlama ekleri o kişinin iyelik ekleri olabilir. Benim yarim gelişinden bellidir. Ak elleri deste deste güllüdür. benim yarim (Belirtili ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan) U Y A R I 2 Belirtili isim tamlamasında tamlayan kişi zamiri ise, kullanılmayabilir. Bu durumda (tamlayanı düşmüş ad tamlaması) oluşur. Denizden yeni mi çıkmıştı, neydi Saçları, dudakları Deniz koktu sabaha kadar (onun) saçları: Tamlayanı düşmüş isim tamlaması (onun) dudakları: Tamlayanı düşmüş isim tamlama U Y A R I 3 Bazen (-in) tamlayan ekinin yerine (-den) kullanılabilir. Dün aldığım elmalardan biri çürük çıktı. Elmalardan biri (Belirtili isim tamlaması) (elmaların biri) 2- Belirtisiz ad tamlaması: Sadece tamlanan eki bulunan ad tamlamasıdır. Akşam üstüne doğru, kış vakti Benim de sevdalar geçti başımdan. akşam üstü (Belirtisiz ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan) kış vakti (Belirtisiz ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan) Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan: a) Tamlananın kaynağını belirtir. Kuyu suyu, memba suyu deniz balığı, su buharı b) Tamlananın neye benzediğini bildirir. Horoz şekeri, vezir parmağı c) Tamlananın neye özgü olduğunu bildirir. toz bezi saç boyası d) Tamlananın nedenini bildirir. sel baskını, çığ felaketi

5 e) Tamlananın neden yapıldığını bildirir. üzüm suyu, ayva reçeli f) Tamlananın zamanını belirtir. gençlik günleri, öğle yemeği g) Belirtisiz ad tamlamaları yer adı bildirebilir. Özgürlük Parkı, Taksim Meydanı 3- Zincirleme ad tamlaması: Tamlayan veya tamlananı kendi içinde bir ad tamlaması olan tamlamadır. Hatırlarım ilk görüşümü dünyayı Bir midye kabuğunun aralığından midye kabuğu: Belirtisiz ad tamlaması midye kabuğunun aralığı (Zincirleme ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan) zerdali ağaçlarının çiçekleri (Zincirleme ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan) 4- Takısız ad tamlaması: Bir varlığın neden yapıldığını veya mecazi olarak neye benzediğini bildiren tamlayan ve tamlanan eki almamış olan adlardan oluşmuş tamlamadır. * Çocukluk anılarımın geçtiği taş mektep karşımda duruyordu. taş mektep (mektebin taştan yapıldığını bildirir. / Takısız ad tamlaması.) altın yüzük (yüzüğün altından yapıldığını bildirir. / Takısız ad tamlaması.) keman kaş (kaş kemana benziyor. / Takısız ad tamlaması ) U Y A R I Takısız ad tamlamalarını sıfat tamlamalarından ayırmak için şunlara dikkat etmek gerekir. a) Takısız ad tamlamalarında tamlayanın karşıtı yoktur. Sıfat tamlamalarında vardır. havuç burun (Takısız ad tamlaması) karşıtı yok haylaz çocuk (Sıfat tamlaması) karşıtı var b) Takısız ad tamlamalarında tamlayanlar genellikle somuttur. Sıfat tamlamalarında ise soyuttur. deri ayakkabı (Takısız ad tamlaması) somut akıllı çocuk (Sıfat tamlaması) soyut c) Takısız tamlamalar tam benzetmelere dönüştürülebilir. Sıfat tamlamaları dönüştürülemez. ipek saç (Takısız ad tamlaması) İpek gibi parlayan saç (Tam benzetme) N O T: Takısız ve belirtisiz ad tamlamalarında araya sözcük giremez. Belirtili ve zincirleme ad tamlamalarında ise tamlayanla tamlanan arasına sözcük girebilir. Pantolonun düğmesi (Belirtili ad tamlaması) Pantolonun siyah düğmesi (siyah- sıfat)

6 Çocuğun sevgisi (Belirtili ad tamlamas)ı Çocuğun imrendiren sevgisi (imrendiren - sıfat) Atatürk'ün herkese örnek olacak yaşam felsefesi (herkese örnek olacak - sıfat öbeği) Belirtisiz ve takısız tamlamalarda ise sıfat araya girmez, tamlamanın başına gelir. Taze meyve suyu için Sıfat / Belirtisiz ad tamlaması Kırık tahta masayı onarın Sıfat / Takısız ad tamlaması ADLARDA KÜÇÜLTME Adlar (-cik, -ceğiz) eklerinden biriyle kü çültme anlamı kazanır. Bunun yanı sıra başka anlamlar da belirir. * Karşı tepecik karla kaplıydı. (küçültme) * Uzun zamandır görmediğim dayıcığım gelmiş. (sevgi anlamı) * Kadıncağız ağlıyordu. (acıma anlamı) * Emekli maaşıyla bir evceğiz alabildi. (küçümseme anlamı) (-cik) eki bazı durumlarda yapım eki olarak kullanılır. * Elmacık kemikleri görünüyordu. * Maymuncukla açmış kapıyı. ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKLER ÖRNEK 1 Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, sözcük türü bakımından ötekilerden farklıdır? A) Balıkçılar, saatlerce azgın dalgalarla boğuşmak zorunda kalmışlar. B) Barakayı aydınlatan lambanın ölgün ışığı altında okumaya çalışıyordu. C) Orası, eskiden bir sürgün yeriymiş. D) Esmer ve dolgun yüzüyle annesine çok benziyor. E) Büyüdükçe çevresine karşı ilgisiz, suskun bir çocuk olmuş. ÇÖZÜM: A, B, D ve E seçeneklerindeki altı çizi sözcükler kendilerinden sonra gelen adların anlamına etki ettikleri için sıfattır. C seçeneğinde "sürgün yeri" belirtisiz ad tamlaması olup, "sürgün" sözcüğü tamlayan görevinde bir addır. Bu nedenle yanıt (C) dir. ÖRNEK 2 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, arasına sözcük ya da sözcükler girmiş bir isim tamlaması vardır? A) O kırmızı gülleri kimin için aldığını söylemedin. B) Öğrenciler fen derslerinin boş geçmesinden yakınıyorlar. C) Ankara'nın, adını yeni duyduğum semtleri var. D) Yeni defterini bu kağıtla kaplamalısın. E) Ders kitabını okula getirirsen iyi olur.

7 ÇÖZÜM: (C) seçeneğinde "Ankara'nın adını yeni duyduğum semtleri" söz öbeğinde "Ankara'nın semtleri" belirtili ad tamlaması olup araya "adını yeni duyduğum" sözcükleri girmiştir. Bu nedenle yanıt (C) dir. ÖRNEK 3 "artık" sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisinde ad olarak kullanılmıştır? A) Yemek hazır, artık sofraya oturabiliriz. B) O bardaktaki artık suyu dökebilirsin. C) Yemek artıklarını değerlendirmemiz gerekir. D) Havalar ısındı, artık kar yağmaz. E) Sus artık, biraz da beni dinle. ÇÖZÜM: A, D, E seçeneklerindeki "artık" sözcüğü eylemin anlamına zaman yönünden etki ettiğinden belirteç (zarf)tır. (B) seçeneğinde ise adın anlamına etki ettiğinden sıfattır. (C) seçeneğinde "yemek artıkları" bir belirtisiz ad tamlaması olup "artık" sözcüğü addır. Yanıt (C) dir. ÖRNEK 4 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtili isim tamlaması yoktur? A) Ayşe'nin halası benim teyzemdir. B) Komşunun oğlu askere gitmiş. C) Çocuğun elbisesi çok kirlenmiş. D) Beni öğrenci başkanı seçtiler. E) Sakın ayağının kiriyle içeri girme. ÇÖZÜM: "Ayşe!nin halası" "benim teyzem", "komşunun oğlu", "çocuğun elbisesi", "ayağının kiri" belirtili isim tamlaması iken (D) seçeneğindeki "öğrenci başkanı" belirtisiz isim tamlamasıdır. Bu nedenle yanıt (D) dir. ÖRNEK 5 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı düşmüş bir isim tamlaması vardır? A) Önce kendi işini bitir, bana sonra yardım edersin. B) Onların yeni aldıkları evi gördün mü? C) Sen her zaman buraları çok sevdiğini söylemez miydin? D) Bu cüzdanı, kardeşi yolda bulmuş. E) Söylendiğine göre bu yıl Ankara'da su sıkıntısı olmayacakmış. ÇÖZÜM: (D) seçeneğinde iyelik eki almış olan kardeşi sözcüğünün önündeki (onun) sözcüğü düşmüştür. Buna göre yanıt (D) dir.