Cari Açığın Azaltılmasında Kamu Alımları Politikasının Rolü

Transkript

1 Cari Açığın Azaltılmasında Kamu Alımları Politikasının Rolü Yücel SÜZEN Maliye Bakanlığı Daire Başkanı 1990 yılında, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat bölümünden mezun oldu. Master eğitimini yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri Boston Üniversitesi Finansal Ekonomi bölümünde yaptı. Maliye Bakanlığında yılları arasında Vergi Denetmenliği, yılları arasında Bütçe Kontrolörlüğü, yılları arasında İç Denetçilik yaptı yılı Mart ayında Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğünde Daire Başkanı olarak atanmış olup halen bu görevi yapmaktadır. İç denetim, performans denetimi vb. konularda yayımlanmış çeşitli makaleleri bulunmaktadır. ÖZET Cari açık Türkiye için önemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Bu sorunu çözmek için çeşitli politikalar geliştirilmeye çalışılmaktadır. Ekonomik, sosyal ve çevresel politika hedeflerine ulaşılmasında kamu alımları önemli bir politika aracı olduğundan cari açığın azaltılmasında etkili olabileceği düşünülmektedir. Söz konusu kamu alım politikası araçları; ihalelerde yerli mal teklif edenler lehine fiyat avantajı uygulaması, offset, yeşil (çevreci) alım ve kamuda daha fazla yerli taşıt alınması ve kiralanması olarak sıralanabilir. Bu makalede, cari açığın azaltılmasında kamu alım politikası araçlarının rolü değerlendirilmektedir. Anahtar Kelimeler: Cari açık, fiyat avantajı, offset, yeşil alım. GİRİŞ Emre DAĞ Maliye Uzman Yardımcısı 2008 yılında Afyon Kocatepe Üniversitesi İşletme Bölümünden mezun oldu yılları arasında Vergi Denetmenliği yaptı yılından bu yana Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğünde Maliye Uzman Yardımcısı olarak görev yapmaktadır. Türkiye, 2001 yılından bu yana birçok makroekonomik göstergede önemli gelişmeler göstermiş ve global finansal krizini en az hasarla atlatan ülkeler arasında yer almıştır. Örneğin 2001 den 2011 yılına gelindiğinde ÜFE % 88.6 dan % 13.3 e, bütçe açığı/gsyih % dan % 1.37 Ye, iç borçlar/gsyih % 50.9 dan % 28.4 e düşmüştür. Buna karşın 2001 de GSYİH nın % 1.9 u oranında cari fazla oluşmuş iken 2011 yılında GSYİH nın % 9.9 u oranında cari açıkla karşılaşılmıştır. Bu oran 2012 yılında % 6.1 e düşmesine rağmen hala Ülkemiz ekonomisi açısından önemli bir tehlike arzetmektedir. Cari açığın azaltılması için bir çok politika aracı bulunmakta olup bunlardan bir tanesi de kamu alımlarıdır. 56 MALİYE UZMANLARI DERNEĞİ

2 1. CARİ AÇIK Ödemeler bilançosu, bir ülkede yerleşik kişilerin (gerçek kişi veya firma) belirli bir dönem boyunca yabancı ülkede yerleşik kişilerle yaptıkları tüm ekonomik işlemlerin sonucunu gösteren sistematik bir kayıt biçiminde tanımlanır. Ödemeler bilançosu kayıtları genellikle yıllıktır 1. Bu bilanço; cari işlemler hesabı, sermaye hesabı, resmi rezervler hesabı ve net hata ve noksan olmak üzere 4 kalemden oluşur. Cari işlemler dengesi; dış ticaret (ihracat-ithalat dengesi), hizmetler (hizmet alımları-hizmet satımları), yatırım gelirleri (dış yatırım gelirleri-dış yatırım giderleri) ve cari transferler (karşılıksız olarak elde edilen dış gelirler-karşılıksız olarak yapılan dış giderler) dengelerinin toplamından oluşur. Ülkenin cari işlemlerden elde ettiği gelirler, cari işlemlere yapılan giderlerden daha büyükse bu durum cari fazla (cari işlemler fazlası); daha küçükse cari açık (cari işlemler açığı) olarak nitelenir 2. İhracat ve ithalat kalemlerinden oluşan dış ticaret dengesi cari açık ya da fazlanın oluşmasında önemli bir rol oynamaktadır. Dolayısıyla, Ülkemizdeki cari açığın önemli bir kısmı, ithalatın ihracattan fazla olması nedeniyle oluşan dış ticaret açığından kaynaklanmaktadır. 2. BÜYÜME ORANI İLE CARİ AÇIK ARA- SINDAKİ İLİŞKİ Ekonomik büyüme; belirli bir dönemde üretim kapasitesindeki artışa bağlı olarak mal ve hizmet üretiminde ve milli gelirde meydana gelen artıştır. 3 1 Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası İktisat, 9. Baskı, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 1647, 2011, s: Ülkemizde büyük oranda ekonomik büyümenin ara malı ithalatına bağımlı olması nedeniyle büyüme ile cari açık arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. TÜİK verilerine göre, ara mallar ithalatı 2012 yılında toplam ithalat içinde %74 ile en büyük paya sahip olmuştur. Bunu sırasıyla, sermaye malları (% 14,3), tüketim malları (% 11,3) takip etmiştir Ara malların ithalat içindeki payı 2009 da % 70.6, 2010 da % 70.8, 2011 de % 71.8 dir 4. İthalatta ara malların payının yüksek olması, daha çok üretim yapmak için daha çok ithal etmek durumunda olduğumuzu göstermektedir. Ayrıca, kamuoyunda dile getirilen Ülkemizin 2023 hedefleri arasında yer alan düşük işsizlik ve yüksek kişi başına düşen milli gelir rakamlarına ulaşılabilmesi için yüksek büyüme rakamlarının gerçekleşmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemiz açısından yüksek büyüme rakamları ile cari açık arasında paralel ilişki olduğunu dikkate alırsak cari açık sorunun uzunca bir süre ülke gündeminde yer bulacağı tahmin edilmektedir. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere, büyümenin yüksek olduğu yıllarda cari açığın arttığı, buna karşın büyümenin düşük veya ekonomide küçülmenin olduğu yıllarda ise cari açıkta azalma ya da cari fazla olduğu görülmektedir yılları arasında cari denge sadece 2001 yılında fazla vermiş olup bu yılda ekonomide % 5.7 lik bir küçülme yaşanmıştır döneminde cari açığın giderek arttığı, global krizin yaşandığı 2009 yılında ekonomideki daralmadan dolayı açığın azaldığı, yüksek büyüme rakamlarına ulaşılan 2010 ve 2011 yıllarında ise açığın rekor seviyelere ulaştığı ve büyüme hızının % 2.2 olduğu 2012 yılında ise açığın bir önceki yıla göre önemli ölçüde azalarak 48.9 milyar dolara indiği görülmektedir. 4 uzmanbakıs 57

3 Cari Açığın Azaltılmasında Kamu Alımları Politikasının Rolü Tablo 1: Cari Açık ve Büyüme Oranı Yıllar Cari Açık Miktarı (milyar dolar) Kaynak: TCMB ve TÜİK verileri Bir ülkenin cari açığının milli gelirine oranının %5 ve daha büyük bir orana ulaşması ekonomi açısından bir risk olarak kabul edilmektedir 15. Ancak, ülkelerin sürdürülebilir cari açık oranları farklı olabilir 26. Ekonomik ilişkilerimizin yoğun olduğu AB ülkelerinin (TÜİK verilerine göre; 2012 yılında AB ülkelerinin Türkiye nin toplam ihracatı içindeki payı % 38.8 ve toplam ithalatı içindeki payı ise % 36.9 dur.) ortalama cari açık/gsmh oranı 2008 de % 4.71, 2009 da % 3.77, 2010 da % 2.81 ve 2011 de % 0.87 dir CARİ AÇIĞIN AZALTILMASINDA KAMU ALIMLARI POLİTİKASININ ROLÜ Ekonomiyi doğrudan doğruya etkileyen kamu harcamalarının içerisinde kamu alımlarının önemli bir payı bulunmaktadır. Bu özelliğiyle kamu alımı politikaları, ekonomi ve ticaret politikaları üzerinde etkin bir role sahiptir. Ekonomideki en büyük mal ve hizmet alıcısı konumunda bulunan kamu kurum ve kuruluşları ya da daha genel bir ifade ile devlet, ihaleler yoluyla birçok amaca ulaşmak için piyasalara yön verebilir. Bu amaçlar; bölgesel kalkınmanın sağlanması, KOBİ lerin desteklenmesi, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan kaynakların artırılması, teknolojinin yoğun olduğu bir üretim tarzının geliştirilmesi, ülkenin önceliklerine göre değişiklik gösterebilen belirli sektörlere yönelik yapılan yatırımların desteklenmesi, işsizliğin önlenmesi ya da azaltılması, ülkenin öde- 5 Begüm ERDİL ŞAHİN, İstanbul Kültür Üniversitesi Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt 3, No 2, 2011, s.3 6 Ercan UYGUR, Türkiye de Cari Açık Tartışması, dosyalar/gap1.pdf ( ) 7 n=0&language=en&pcode=tipsbp10&tableselection=1 ( ) 58 MALİYE UZMANLARI DERNEĞİ meler dengesinin korunması, ihracat ve ithalat politikalarının ülke lehine uygulanması şeklinde sıralanabilir. 48 Ülkemizde, kamu idarelerinin hizmetlerinin yerine getirilmesinde ihtiyaç duydukları mal ve hizmet alımı ile yapım işleri, 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ve ilgili mevzuatı ile kamu özel işbirliğine ilişkin düzenlemeler çerçevesinde gerçekleştirilmektedir sayılı Kanun ve bu Kanundan istisna edilen işler kapsamındaki alımlara ilişkin istatistikler, Kamu İhale Kurumu Kamu Alımları İzleme Raporları ile kamuoyuna duyurulmaktadır. Kamu alımları tutarının döneminde izlediği seyir Tablo 2 de gösterilmiştir döneminde global krizin yaşandığı 2009 yılı hariç kamu alımlarında sürekli bir artış görülmektedir. Tablo 2: Kamu Alımları Seyri Tutar (1000 TL) Alım Tutarı Önceki Yıllara Göre Değişim % 27,1 artış % 69 artış % 27,1 artış %21.08 azalış % 4.96 artış % 32 artış % 2.86 artış Kaynak: 2006, 2007, 2008, 2009, 2011, 2012 yılları Kamu İhale Kurumu Kamu Alımları İzleme Raporları 2011 ve 2012 yıllarında ihale usulleri, doğrudan temin ve istisna kapsamında yapılan alım tutarları Tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo da görüleceği üzere 2011 yılından 2012 yılına gelindiğinde toplam kamu alımları içinde ihale usulleri yoluyla yapılan alımların payı artmış, doğrudan temin ve istisnalar kapsamında yapılan alımların payı ise azalmıştır. Tablo 3: Alım yöntemleri ve istisnalar kapsamında yapılan alımlar Kamu Alımının Kapsamı 2011 Yılı Kamu Alım Miktarı (1000 TL) Toplam İçindeki Yüzdesi 2012 Yılı Kamu Alım Miktarı (1000 TL) Toplam İçindeki Yüzdesi İhale Usulleri (Açık , ,18 İhale, Belli İstekliler Arasında İhale ve Pazarlık) ile ihale yapılanlar Doğrudan Temin , ,18 yoluyla İstisnalar , ,54 Kapsam dışı* , ,09 Toplam Kaynak: 2011, 2012 Yılları Kamu İhale Kurumu Kamu Alımları İzleme Raporları 8 Onur VAROĞLU, Uluslararası ve Bölgesel Kuruluşların Kamu Alımı Politikaları, Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu, s.18,19, 2011

4 Yücel SÜZEN - Emre DAĞ 2012 yılında yapılan alımların işin türüne göre dağılımı tablo 4 te gösterilmiştir. İhale usulleri ile en çok yapım işinin yapıldığı, bunu hizmet alımı ve mal alımı ihalelerinin takip ettiği görülmektedir. Tablo 4: 2012 Yılı Kamu Alımlarının İhale Türüne Göre Dağılımı Mal Alımı Hizmet Alımı Yapım İşi İhale Usulleri ile ihale 20,66 22,18 57,16 yapılanlar Doğrudan Temin 47,14 49,67 3,19 İstisna 63,24 27,05 9,71 Kaynak: 2012 Yılı Kamu İhale Kurumu Kamu Alımları İzleme Raporu 2011 ve 2012 yıllarında yapılan alımların ihale usullerine göre dağılımı tablo 5 te gösterilmiştir. İhale usulleri ile yapılan ihalelerde tutar bazında en çok açık ihale usulünün tercih edildiği görülmektedir. Tablo 5: 4734 Sayılı Kanun Kapsamındaki Kamu Alımlarının İhale Usullerine Göre Tutar Bazında Dağılımı Açık İhale Belli İstekliler Arasında İhale Pazarlık 2011 Yılı 83,68 9,14 7, Yılı 80,87 10,11 9,01 İstisna 63,24 27,05 9,71 Kaynak: 2011, 2012 Yılları Kamu İhale Kurumu Kamu Alımları İzleme Raporları Ayrıca, birçok ülkede olduğu gibi Ülkemizde de kamu özel işbirliği (KÖİ) modelleri (yap-işlet-devret, yap-işlet, yap-kirala, işletme hakkının devri vb.) ile kamu hizmetleri yerine getirilmektedir. Bu modeller özellikle karayolu, havaalanı, liman, gümrük, sağlık ve enerji tesisleri yapımında kullanılmaktadır. Yapım aşaması tamamlanmış ve işletme sürecinde olan KÖİ projelerinin toplam sözleşme büyüklüğü 2011 yılı fiyatlarıyla 26 milyar A.B.D Dolarını bulurken, yapımı devam eden projeler ise yaklaşık 9,4 milyar A.B.D Doları tutarındadır Avrupa Birliği ülkesinde 2010 yılında ortalama kamu alımları/gayrisafi milli hasıla oranı % 19.7 dir. Bu ülkeler arasında kamu alımlarının milli gelir içindeki payı en düşük olan Güney Kıbrıs (% 10.5), en yüksek olanı ise % 30.6 ile Hollanda dır 610. Bu oranın Ülkemizde % 10 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Buna göre, kamu idarelerince gerçekleştirilen kamu 9 Kamu-Özel İşbirliği Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler (2012), Kalkınma Bakanlığı Yatırım Programlama İzleme ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Kamu Özel İşbirliği Dairesi Başkanlığı, s alımları ile Devlet büyük bir alıcı konumunda olup satınalım gücüyle ekonomi, sosyal, çevresel vb. politikalara yön verebilme imkânına sahiptir. Kamu alımları politikası yoluyla yerli üretimin desteklenmesi ve bu surette daha önceden ithal edilen ürünlerin Ülkemizde üretilmesi yoluyla cari açığın azaltılması mümkündür. Aşağıda cari açığın azaltılmasında kullanılabilecek kamu alım politika araçları ele alınmıştır. 4.POLİTİKA ARAÇLARI 4.1. FİYAT AVANTAJI UYGULAMASI 4734 sayılı Kamu İhale Kanununun 63 üncü maddesiyle mal alımlarında yerli ürün teklif eden, yapım işi ve hizmet alımında ise yerli istekliler lehine % 15 oranına kadar fiyat avantajı uygulanabilmektedir. Fiyat avantajı, isteklileri daha çok kamu ihalesi kazanabilmek için yerli malı üretmeyi ya da üreten firmalardan tedarik etmeye yöneltebilecektir. Piyasalarda kıyasıya rekabetin yaşandığı ve kar marjlarının sınırlı olduğu birçok sektörde sağlanabilecek fiyat avantajı yerli üretimi, istihdamı, ihracatı artırabilecek ve kamuda yabancı ürün yerine yerli ürün kullanılması nedeniyle ithalatı da azaltabilecektir. İstekli tarafından teklif ettiği malın yerli malı olduğu, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğine bağlı ilgili oda veya Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonuna bağlı ilgili Esnaf veya Sanatkârlar Odası tarafından düzenlenen Yerli Malı Belgesi ile belgelendirilir. Tamamen Türkiye de üretilen veya elde edilen ürünler ile üretim sürecinin önemli bir aşaması ve ekonomik yönden gerekli görülen en son esaslı işçilik ve eylemi Türkiye de yapılan ürünler, yerli malı olarak kabul edilir. İhalelerde fiyat avantajı uygulanıp uygulanmayacağı idarelerin takdirindedir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Başbakanlık Genelgesiyle; 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu kapsamındaki alımlar ile Devlet Malzeme Ofisinden gerçekleştirilecek alımlarda öncelikli olarak Türkiye de üretilen ürünlerin tercih edilmesi ve kamu kurum ve kuruluşları yöneticilerinin bu konuda gereken duyarlılığı göstermeleri istenilmektedir. Mal alımlarında; eşik değerin üstünde ve yerli istekli lehine fiyat avantajı uygulanan ihalelerin eşik değerin üstündeki toplam ihaleler içindeki payı tutar bazında 2010 yılında % 9, 2011 yılında % 18,1 ve 2012 yılı ilk 9 ayında ise % 20,19 olarak gerçekleşmiştir 711. Başbakanlık Genelgesi nden sonra yerli mal lehine fiyat avantajı uygulamasının arttığı görülmektedir. Fiyat avantajı uygulaması, kamuda daha çok yerli ürün kullanılması suretiyle ithalat ve cari açığın azaltılmasına katkı sağlayabilir. Ancak, fiyat avantajı sağlanması, aynı kalitede ürün ya da hizmete daha fazla ödeme yapılmasına yol açtığı için bütçeye ek yük getirmektedir. Kaldı ki, ekonomide gelişmeye açık, katma değeri yüksek, ar-ge ve inovasyona bağlı olarak teknoloji yoğun mallar , 2011, 2012 yılları Kamu İhale Kurumu, Kamu Alımları İzleme Raporları uzmanbakıs 59

5 Cari Açığın Azaltılmasında Kamu Alımları Politikasının Rolü üreten ve ihraç eden sektörler lehine farklı bir oran belirlenmeksizin tüm yerli malları için aynı oran uygulanmaktadır. Yerli mal ve yerli istekliler lehine fiyat avantajı uygulaması, AB müzakere sürecinde ele alınan 5 numaralı Kamu Alımları Faslı açılış kriterleri arasında bulunan yerli isteklilerin lehine hükümlerin ve diğer ayrımcı uygulamaların ortadan kaldırılması kriteri ile çelişmektedir. AB İlerleme Raporlarında bu konu sık sık eleştirilmektedir OFFSET Offset, kamu kurum ve kuruluşları, kamu ortaklıkları ve kamu iştirakleri tarafından açılan uluslararası ihaleler neticesinde, ihalelerin açıldığı ülkeden çıkacak dövizi telafi etmek ve bu ülkelerin ihracat potansiyelini arttırmak amacıyla, ihaleyi kazanan yabancı firma tarafından ana ihale anlaşmasına ek olarak verilen taahhütlerdir. Bu taahhütler, ihaleyi açan ülkeden yapılacak ihracat, ihaleyi açan ülkeye yönelik yabancı sermaye yatırımları, ortak yatırımlar, teknoloji transferi, lisans ve know-how transferleri, kalifiye işgücü yaratmak amacıyla masrafı ihaleyi 60 MALİYE UZMANLARI DERNEĞİ kazanan yabancı firmaya ait olmak üzere sağlanan yurtiçi ve yurt dışı eğitim imkanları, ar-ge çalışmaları ile diğer döviz kazandırıcı işlemleri içerebilir. 812 Gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkelerin offsetden faydalanma amaçları ve hedefleri farklı olabilmektedir. Bu kapsamda bakıldığında, gelişmiş ülkeler offset işlemlerini; pazar payının korunması, belirli pazarlara yeni ürünlerle girme isteği, ürünlere uzun dönemli talep yaratılması, stokların veya üretim fazlasının eritilmesi, yeni sanayileşmiş ülkeler için teknoloji transferi sağlanması, gelişmekte olan ülkelerle iş birliğinin sağlanması amaçlarına destek olarak kullanmaktadır 913. Gelişmekte olan ülkeler ise offset uygulamaları ile; ticari kredi veya döviz bulmanın güç olduğu dönemlerde ithalat finansmanı veya döviz çıkışının azaltılmasını, yeni ihracat imkanlarının yaratılmasını veya yeni sanayilerin geliştirilmesini, yeni sanayi kollarında istihdam sağlanmasını, dünyadaki fiyat düşüşlerinden veya pazar daralmasından kaynaklanan stokların eritilmesini veya GÜNEŞ Engin (2007), Savunma Sanayiinin Millileştirilmesinin Önemi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, s. 23, 24

6 Yücel SÜZEN - Emre DAĞ bu nedenle atıl kapasitenin oluştuğu yerli sanayiye iş imkanı sağlanmasını, ödemeler dengesinin iyileştirilmesine yönelik siyasi ve ekonomik politikalara katkı sağlanmasını, kota benzeri ticari kısıtlamaların aşılmasını, sanayileşmiş ülkelerce oluşturulan korumacılığın aşılmasını ve teknolojinin yenilenmesini veya yeni teknoloji edinilmesini amaçlamaktadır Offset doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki şekilde uygulanabilir. Doğrudan offset; ortak üretimi gerçekleştiren firmalarca, ana tedarik anlaşmasına konu olan ürün hatlarında, projeyle doğrudan veya yakından ilgili alanlarda gerçekleştirilen üretimlerin, sistem, alt sistem, parça, malzeme ve hizmet seviyesinde yurt dışına ihracı doğrudan offset olarak değerlendirilmektedir. Amaç döviz dengesini sağlamanın yanında özellikle alıcı ülke sanayisini geliştirmektir. Dolaylı offset ise proje ile doğrudan ilişkili olmayan alanlarda ve sektörlerde gerçekleştirilen döviz kazandırıcı işlemlerdir Dünyada offset yaygın olarak savunma alımlarında uygulanmaktadır. Başlıca ülkeler arasında ABD, Kanada, İngiltere, Danimarka, Fransa, Güney Kore ve İsrail bulunmaktadır. Ülkemizde savunma alanında offset uygulamaları, Savunma Sanayi Müsteşarlığı tarafından Sanayi Katılımı/Offset Uygulamaları Yönergesi ne göre yürütülmektedir. Dünya Ticaret Örgütü Kamu Alımları Anlaşması (World Trade Organization Government Procurement Agreement 1612 ) ve NAFTA gibi uluslararası ve bölgesel düzenlemeler, offseti yani kamu alımları yoluyla yerel ve/veya bölgesel kalkınmayı teşvik etmek ya da ödemeler dengesini ülke lehine geliştirmek, ulusal güvenlik veya savunma gibi amaçlarla konulan ve isteklilerin yerli firma olması ya da yabancı firmaların sunacakları malların belli bir oranda yerli ürün veya yatırım içermesi, teknoloji lisansı alması ya da ihaleyi yapan ülkeden mal ve hizmet ithal edilmesi (yani karşılıklı ticaret) gibi koşullara yer verilmesini yasaklamıştır. Bununla beraber, Dünya Ticaret Örgütü Kamu Alımları Anlaşması, gelişmekte olan ülkelerin Anlaşmaya katılma aşamasında offset kullanımının koşulları hususunda pazarlık yapmasına cevaz vermektedir. Bu koşullar şöyle sıralanabilir: ekonomik kalkınma programlarının uygulanması aşamasında ödemeler dengesinin ve uluslararası rezervlerin korunması, ulusal endüstrinin geliştirilmesi, sadece kamu alımlarına dayalı olarak faaliyet gösteren sektörlerin ve ekonomik kalkınma amacıyla gelişmekte olan ülkeler arasındaki işbirliklerinin desteklenmesi. Bu sayılan koşullar çerçevesinde offsetler, gelişmekte olan ülkeler tarafından ihaleye katılabileceklerin yeterliklerinin tespitinde kullanılabilecek olup ihalenin istekli üzerine bırakılması ölçütü olarak 14 AKTAŞ Bilal (2004), Değişen Dünya Koşullarında Daha Etkin Offset Uygulamalarına Yönelik Yeni Yaklaşım, sayfa 10, Ankara, MSB Savunma Sanayii Müsteşarlığı, 15 AKTAŞ, a.g.e s.7, ) kullanılamayacaktır. Bu itibarla, Anlaşmaya katılım müzakereleri esnasında şimdiye kadar sadece İsrail offset koşulları hususunda pazarlık yapmıştır Numaralı Kamu Alımları Faslı kapsamında, üye devletlerde farklı yasal mevzuatın varlığı ve özellikle güvenlik ve savunma alanlarının hassas yapısı nedeniyle tam uyumlaştırma sağlanamayan konular üye devletlerin düzenlemelerine bırakılmıştır. Bu konular arasında savunma alanında yapılan offset sözleşmeleri de bulunmaktadır Offsetin yukarıda belirtilen avantajları dışında dezavantajları da bulunmaktadır. Offsetin getireceği yükümlülükleri satış yapan firmanın maliyetine yansıtması, alıcı ülkenin alacağı ürün ya da hizmetin gerçek fiyatından daha yüksek olmasına neden olmaktadır. Güncelliğini yitirmiş teknolojinin offset kapsamında alıcı ülkeye getirilmesi de dezavantaj faktördür. Satıcı firmanın, alıcı ülkesinde ürün veya hizmet alımı çerçevesinde yapacağı alımların, zaten ihracatı olası bir ürün alımı şeklinde yapılması ya da ülkenin genel politikası dışında sanayisinin gelişiminde yer vermediği bir konuda alımın yapılarak offset kapsamına alınması ülkenin offsetden beklentisinin dışına çıkan bir konu olarak görünmektedir. Kısa vadede, offsetlerle birlikte kazanılan ülke içinde ortak yatırım ve alınan ürünün belli parçalarını üretme hakkı avantajlı görülmekle birlikte, uzun vadede bu üretime yönelik talebin olmaması ya da gelecekte olası talep düşünülmeden bu yatırımın offset kapsamında istenmesi dezavantaj olarak görünen bir başka faktördür. Offset kapsamında yapılan bu şekilde bir yatırım, uzun vadede atıl bir duruma düşebilmektedir Offset uygulamaları cari açığın azaltılmasına katkı sağlamakla birlikte offsetin etkin bir şekilde uygulanamaması durumunda bütçeye ek yük getirecek ve kaynakların verimsiz kullanılmasına neden olacaktır. Ayrıca, sivil alımlarda offset; Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birliği Konseyi nin Kamu Yapım İşleri, Mal Alım ve Hizmet İhalelerinin Sonuçlandırılması ile ilgili 2004/18/EC sayılı Direktifi 2016 ve Su, Enerji, Ulaştırma ve Posta Hizmet Sektörlerinde Faaliyet Gösteren İdarelerle ilgili 2004/17/EC Direktifinin 2117 ihale ilkelerine (ayrımcılık yapmama, şeffaflık, rekabet) ters düşmektedir YEŞİL (ÇEVRECİ) ALIM Ülkemizde cari açığın en önemli nedeni, enerji ürünlerinde dışa bağımlı olunmasıdır. Hal böyle iken, enerji verimliliğinin nasıl artırılacağı konusu önem kazan- 17 Onur VAROĞLU, a.g.e. s.21, 54, alan_calismasi_with_links_05_08_2011.pdf, ( ) 19 Necmi ÖZDEMİR, Türk Savunma Sanayi Alanında Offset Analizi, Kara Harp Okulu, Ankara, 2005, s. 27, :0240:EN:PDF, : :EN:PDF, uzmanbakıs 61

7 Cari Açığın Azaltılmasında Kamu Alımları Politikasının Rolü maktadır. 25 Şubat 2012 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Enerji Verimliliği Strateji Belgesi nde; enerjide dışa bağımlılıktan kaynaklanan risklerin azaltılması, enerji maliyetlerinin sürdürülebilir kılınması, iklim değişikliği ile mücadelenin etkinliğinin artırılması ve çevrenin korunması, enerji üretimi ve iletiminden nihai tüketime kadarki bütün aşamalarda enerji verimliliğinin geliştirilmesi, bilinçsiz kullanımın ve israfın önlenmesi hedeflenmektedir. Bu hedeflerle ilgili eylemler arasında; kamu kuruluşlarının bina ve tesislerinde verimlilik artırıcı uygulamaların etkinleştirilmesi, kamu alımlarında enerji kullanımı olan mal ve hizmet alımları ile yapım işlerinde asgari verimlilik kriterlerini sağlamayanların satın alınmaması veya yapılmaması bulunmaktadır. Enerji kaynakların verimli kullanılması ve çevrenin korunması amacıyla birçok AB ülkesinde yeşil (çevreci) alım uygulamaları giderek yaygınlaşmaktadır. Yeşil alım (Green Public Procurement), kurum ve kuruluşların mal ve hizmet alımı ile yapım işlerinde, insan sağlığı ve çevre üzerinde olumsuz etkileri en düşük olacak seçenekleri tercih etmeleridir. Yeşil alım da; mal ve hizmet alımları ile yapım işlerinde ne alındığı kadar nasıl alındığı da önem taşır. Temel amaç, tedarik sürecini; enerji israfı, sera gazı salımları, kimyasal kirlilik ve atıklar gibi olumsuz çevresel etkilerden arındırmaktır Yeşil ihale gönüllü bir yöntem olup, AB üyesi ülkelerin bu yöntemi uygulayıp uygulamayacağı kendi insiyatiflerine bırakılmıştır. 2004/17/EC ve 2004/18/EC direktiflerinde çevresel konulara ilişkin gerekli yasal altyapı oluşturulmuş ancak üye ülkelere uyma zorunluluğu getirilmemiştir. Avrupa Komisyonunun COM (2008) 400 sayılı Bildirisinde; kamuda çevreci alımın faydaları, AB deki genel uygulamalar, karşılaşılan güçlükler, kriterler, hedefler, öncelikli sektörler (inşaat, yemek ve ikram sektörü, taşımacılık, enerji, iş aletleri ve bilgisayar, kıyafet ve tekstil, kağıt ve baskı, mobilya, temizlik malzemeleri ve temizlik hizmeti, sağlık sektörü) vb. konular yer almaktadır Avrupa Komisyonu tarafından 3 Mart 2010 da Avrupa 2020 Stratejisi (Europe 2020 Strategy) belirlendi. Belirlenen yol haritasında yeşil satın alımın önemi vurgulanmakta ve üye ülkeler, kamuda daha fazla çevre dostu ürün alımı konusunda teşvik edilmektedir Çevreci alım konusunda İsveç, Avusturya, İngiltere, Finlandiya, Danimarka, Almanya, Hollanda Avrupa da öncü ülke konumundadır. İsveç te 1 Şubat 2009 dan itibaren kamu idareleri çevreci araç satın alma ya da kiralama konusunda zorunlu tutulmuşlardır ( ) 23 FIN:EN:PDF, 24 FIN:EN:PDF, 25 Public%20Procurement_3.pdf 62 MALİYE UZMANLARI DERNEĞİ Ülkemizde yeşil alım ile ilgili bazı düzenlemeler bulunmaktadır sayılı Kamu İhale Kanununun temel ilkeler başlıklı 5 inci maddesinde; İlgili mevzuatı gereğince Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporu gerekli olan işlerde ihaleye çıkılabilmesi için ÇED olumlu belgesinin alınmış olması zorunludur. hükmüne yer verilmiştir. Kamu İhale Genel Tebliğinde 2622 de; isteklilerin yeterliliklerinin tespitinde belli hallerde Çevre Yönetim Sistemi Belgesi istenebileceğinden bahsedilmektedir. İdareler, yeşil alımla ilgili tercihlerini yürürlükteki mevzuat çerçevesinde fiyat dışı unsurlar arasında yer vererek ihtiyaçlarını karşılayabilirler. Bu çerçevede, kamuda daha az yakıt tüketen ve çevreye daha az zarar veren araçların tercih edilmesi, büro malzemelerinin alınmasında sadece fiyatının değil aynı zamanda enerji verimliliği yüksek ve geri dönüşüme elverişli olan ürünlerin kullanılması, kullanıcı konforundan ödün vermeden binanın enerji harcamalarının en az düzeyde olmasını sağlayan akıllı binaların 2723 kiralanması ya da satın alınması cari açığın azaltılmasına katkıda bulunacaktır KAMUDA DAHA FAZLA YERLİ TAŞIT ALIN- MASI ve KİRALANMASI Kamuda taşıt edinilmesi 237 sayılı Taşıt Kanunu ile hizmet alımı suretiyle kiralanması işlemleri ise tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Hizmet Alımı Suretiyle Taşıt Edinilmesine İlişkin Esas ve Usuller kapsamında yürütülmektedir yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Gerekçesinde 2824 yer alan verilere göre, tarihi itibariyle; genel bütçeli idarelerin , yükseköğretim kurumlarının ve özel bütçeli diğer idarelerin adet taşıtı bulunmaktadır. Kamuda yabancı menşeli araç alımı ve kiralanmasını en aza indirecek düzenlemeler yapılması da cari açığın azaltılmasına katkı sağlayacaktır. SONUÇ 2012 yılında cari açık önemli oranda azalmasına rağmen Ülkemiz açısından hala risk oluşturmaktadır sayılı Kanun ve ilgili mevzuat ile kamu özel işbirliği çerçevesinde gerçekleştirilen kamu alımları ile Devlet ekonomi, sosyal, çevresel vb. politikalara yön verebilmektedir. Yerli üretimin offset, fiyat avantajı ve yeşil (çevreci) alım yoluyla desteklenerek cari açığın azaltılması imkanı mevcuttur. İhalelerde yerli ürün teklif edenler ve yerli istekliler lehine fiyat avantajı uygulaması son yıllarda artarak devam etmektedir. Bu yolla yerli üretimin desteklenmesi ve cari açığın azaltılması imkanı mevcuttur. Ancak, fiyat avantajı uygulaması nedeniyle daha yüksek bedelli teklifin tercih edilmesi bütçeye ek yük getirmekte ve ayrıca, AB Direktiflerinde yer alan ihalelerde eşit muamele ve re Zerrin YILMAZ, Akıllı Binalar ve Yenilenebilir Enerji, Tesisat Mühendisliği Dergisi Sayı: 91, ,

8 Yücel SÜZEN - Emre DAĞ kabet ilkeleriyle çelişmektedir. Birçok ülkede özellikle savunma alımlarında uygulanan offset uygulamaları ile döviz çıkışının azaltılması, yeni ihracat imkanlarının yaratılması ve dolaysız yabancı yatırımların artırılması yoluyla cari açığı azaltmak mümkündür. Ancak, offsetin getireceği yükümlülüklerin satış yapan firmanın maliyetine yansıtılması, eski teknolojinin alıcı ülkeye getirilmesi gibi dezavantajlarda bulunmaktadır. Ayrıca, sivil alımlarda offset uygulaması uluslar arası düzenlemelere ters düşmektedir. AB de birçok ülkede kamu alımları içinde önemi gittikçe artan kamuda çevreci alım (green procurement) uygulamalarının Ülkemizde de yaygınlaştırılması hem çevre ve insan sağlığı hem de cari açığın azaltılmasında olumlu etkiler gösterecektir. Bu çerçevede, kamuda çevreci araçlar ve akıllı binaların kiralanması ya da satın alınması, büro malzemelerinin satın alınmasında enerji verimliliği yüksek olanların tercih edilmesi de cari açığın azaltılmasına katkı sağlayacaktır. Ayrıca, kamuda yabancı menşeli araç alımı ve kiralanmasını en aza indirecek düzenlemeler yapılması da cari açığın azaltılması bakımından önemlidir. KAYNAKÇA Bilal AKTAŞ, Değişen Dünya Koşullarında Daha Etkin Offset Uygulamalarına Yönelik Yeni Yaklaşım, MSB Savunma Sanayii Müsteşarlığı, Ankara Begüm ERDİL ŞAHİN, İstanbul Kültür Üniversitesi Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt 3, No 2, 2011 Necmi ÖZDEMİR, Türk Savunma Sanayi Alanında Offset Analizi, Kara Harp Okulu, Ankara, 2005 GÜNEŞ Engin (2007), Savunma Sanayiinin Millileştirilmesinin Önemi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, sayfa: 23, 24 Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası İktisat, 9. Baskı, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını, No: 1647, 2011 Ercan UYGUR, Türkiye de Cari Açık Tartışması, tek.org.tr/dosyalar/gap1.pdf ( ) Onur VAROĞLU, Uluslararası ve Bölgesel Kuruluşların Kamu Alımı Politikaları, Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu, Ankara, 2011 Zerrin YILMAZ, Akıllı Binalar ve Yenilenebilir Enerji, Tesisat Mühendisliği Dergisi Sayı: 91, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Fiziksel Çevre Kontrolü Birimi, 2006 Kamu-Özel İşbirliği Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler (2012), sayfa 22, Kalkınma Bakanlığı Yatırım Programlama İzleme ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Kamu Özel İşbirliği Dairesi Başkanlığı, 2010, 2011, 2012 yılları Kamu İhale Kurumu, Kamu Alımları İzleme Raporları docs/indicators2010_en.pdf, M:2008:0400:FIN:EN:PDF, M:2010:2020:FIN:EN:PDF, ( ) SLEG:2004L0017: :EN:PDF, :134:0114:0240:EN:PDF, ( ) pdf, son.pdf?0, htm, nit=1&plugin=0&language=en&pcode=tipsbp10&tableselecti on=1 ( ) uzmanbakıs 63