İnsomnia ve diğer uyku bozukluklarında bilişsel ve davranışcı tedavi

Transkript

1 İnsomnia ve diğer uyku bozukluklarında bilişsel ve davranışcı tedavi Prof. Dr. Hamdullah Aydın Uyku Tıbbı Hekimliği Sertifikasyon Kursu,

2 Kuramsal tanımlama-i Varsayım: Bireyin duygu ve davranışları, yaşadıkları olaylardan değil, olayları algılayış ve işleme biçimince (biliş) belirlenmektedir Biliş, bir durumu analiz etme, irdeleme, anlamlandırma işlemleridir İşlemleri, şemalar (koşulsuz, mutlak düşünceler) belirlemektedir Sürece, inançlar, kurallar, sayıltılar da katılmaktadır İşlemler sonucunda otomatik düşünceler (iç diyalog) oluşmaktadır İşlemler sağlıklı değilse, sorun büyütülmekte, genellenmekte ve çözümsüzlüğe yol açmaktadır

3 Bilişsel işlem modeli otomatik Otomatik düşünceler düşünceler ŞEMALAR Ara inançlar Kurallar Sayıltılar

4 Kuramsal tanımlama-ii. Bilişsel aktivite davranışı etkiler. Bilişsel aktivite monitorize edilebilir. Bilişsel aktivite değiştirilebilir. Bilişsel değişim yoluyla davranış değişmeleri sağlanabilir

5 İnsomnia ile ilişkili hatalı düşünce ve inançlar (otomatik düşünceler?) 1. uyuyamazsam çok kötü olacak 2. uyuyamazsam hayatım mahvolacak 3. sekiz saat uyumam gerekir 4. nasıl olsa uyuyamayacağım 5. uyusam da dinlenemeyeceğim 6. uyuyamazsam yarın birçok hata yapacağım

6 Düşünce hataları ya da işlevsel olmayan düşünceler-i KENDİNCE ÇIKARSAMA: Destekleyici kanıtlar olmaksızın ya da gerçekte tersine kanıtlar olduğunda bile kendince bir sonuca ulaşma SEÇİCİ SOYUTLAMA: Olayları bağlamından uzak, bir ayrıntıya odaklanma, durumun diğer özelliklerini dikkate almaksızın durumu yeniden tanımlama AŞIRI GENELLEME: Sınırlı örneği ya da örnekleri temel alarak oluşturulmuş bir genel kurala inanma ve bu doğrulta düşünme BÜYÜTME/KÜÇÜLTME: Bir durumu yorumlarken kendince gönderme yapma (yersiz büyütme/küçümseme) HEP YA DA HİÇ ŞEKLİNDE DÜŞÜNME: Bir durumu hep ya da hiç algoritmasına (siyah/beyaz) biçimine indirgeme

7 Düşünce hataları ya da işlevsel olmayan düşünceler-ii KİŞİSELLEŞTİRME: Bir durumu kendisiyle doğrudan ve rasyonel olmayan bir şekilde üstüne alma FELAKETLEŞTİRME: Geleceği genel olarak hep olumsuz görme OLMALI İFADELERİ: -malı, -meli biçiminde kişinin kendisinin, diğerlerinin nasıl davranması ve dünyanın nasıl olması gerektiği konusunda kurallar doğrultusunda düşünme ZİHİN OKUMA: Başkalarının ne düşündüğünü bilme ve onların da ne düşündüğümü bildiklerine/bilmeleri gerektiğine inanma

8 Düşünce hataları ya da işlevsel olmayan düşünceler-iii DUYGUDAN SONUCA ULAŞMAK: Tersine kanıtlar olmasına karşın bunları yok sayarak ya da dikkate almaksızın salt öyle hissedildiği için (aslında inanıldığı için) bir şeyin doğru olduğuna inanma ETİKETLEME: Uygun ve gerçeği kapsayabilecek değerlendirme yerine kendisine ya da diğerlerine genel etiketler yükleyerek her durumu bu nitelemenin ışığında değerlendirme Bireyin bir otomatik düşüncesinde birden fazla düşünce hatası olabilir

9 Bilişsel davranışçı kuram çerçevesinde insomnia. gerginlik. ruminasyon. kaygı uyarılmışlık (arousal) uyuyamama kaygısı dinlendirici olmayan uyku (UYKUSUZLUK).uykuya dalma sorunu. uykuyu sürdürme sorunu

10 Psikolojik tedavilerin sınırları Psikolojik tedaviler, uyarılmışlığa yol açan, duygu, biliş, davranış ve tutumların yol açtığı tablolarda öncelikle endikedir İnsomnia, biyolojik nedenlere bağlı olduğunda da, yardımcı bir yol olarak psikolojik tedavilerin yeri vardır Psikofizyolojik değişmeler bireyin içinde bulunduğu psikolojik durumun sonucu ise, psikolojik tedavi yaklaşımları öncelik taşımaktadır

11 Bilişsel davranışçı tedavi endikasyonu (insomnia için) a. Uykuya dalma ve uykuyu sürdürme güçlüğü olanlar: ı. Uykuya dalma süresi en az 30 dakika olan ıı. Gece uyandığında en az 30 dakika uyanık kalan ııı. Haftada en az üç gece sorun yaşayan b. Uykusuzluk nedeniyle gündelik yaşamda sorunları olanlar c. Uykusuzluğu, tutum ve davranışlardaki ögelerle ilişkili olanlar: ı. Erkenden yatağa girerek uykuyu bekleme ıı. Erken uyuma, sonra da kalkıp oyalanma ııı. Gündüz uyuklamaları olan d. Koşullanmışlık şeklinde uyarılmışlığı olanlar (örneğin, akşam saatlerinde uykusu geldiği için oturduğu koltukta uyurken yatağa gitmek için kalktığında uyarılmışlık nedeniyle uyuyamama) e. Uyku süresi ile ilişkili kaygıları olanlar

12 Bilişsel davranışçı tedavide kontrendikasyon. Diğer hastalıklara bağlı uyku bozukluğu. İlaçlara bağlı uyku bozukluğu. Madde bağımlılığı/kötüye kullanımı. Uykuda solunum bozukluğu, narkolepsi, HBS, uyku fazı kayması, parasomnia gibi bozukluklar

13 Tedavide öncelik ve amaç Uyku bozukluğu, iki yönüyle ele alınması gereken bir durum:. Primer uyku bozukluğu. Yol açtığı patolojiler psikolojik alana yansımalar: anksiyete depresyon neden-sonuç ilişkisinin analizi.

14 Bilişsel davranışçı tedavi Otomatik düşüncelerden yola çıkılmaktadır (ön koşulsuz doğru olarak kabul edilen düşünceler) Otomatik düşüncelerin alt katmanında. Temel olarak şemalar!!!. Ayrıca, ara inançlar, kurallar ve sayıltılar yer almakta! Tedavi, bireyin uyku sorunu ile ilişkili hatalı düşünce ve inanışlarının farkına varmasına ve bunların değiştirilmesine odaklanmaktadır

15 Tedavi hazırlık aşaması Kavramsal model ve tedavi rasyoneli Tedavi amacı ve öncelikler Uyku günlüğünün önemi Self-yönetim ilkeleri Tedavi süreciyle ilgili ortak tanımlar Zaman sınırlı kontrat

16 Bilişsel davranışçı tedavi aşamaları. İşlevsel olmayan düşüncelerinin ayrıştırılması. Bunlarla yüzleşme ve başetme. Bu düşüncelerin yerine sağlıklı düşüncelerin oluşturulması

17 Bilişsel davranışçı tedavi Yakınma anı canlandırılarak otomatik düşünceler ortaya çıkarılabilir (Akşam yatakta uyuyamadığında ve sıkıntı hissettiğinde...) - o an aklınızdan geçen neydi? - o an aklınızdan geçen bir resim karesi hatırlıyor musunuz? - O anı durdursak kendi kendinize ne diyordunuz?

18 Uygulama Hastanın hazırlanışı Her oturumda, belirlenmiş ajandada yer alan noktaların işlenmesi Sonraki tedavi programının belirlenmesi Süreçte ortaya çıkan engellerin belirlenmesi ve problem çözme

19 Bir oturum: Uyku günlüğünün değerlendirilmesi Tedavi uyumu ve ilerlemenin değerlendirilmesi Uyumun güçlendirilmesi için problem çözme stratejisi oluşturulması Yeni oluşan sorunlar için yeni tedavi stratejisi ve rasyoneli geliştirilmesi Gelecek görüşme için ev ödevi oluşturulması

20 Sürecin dokusu Otomatik düşünceler ile sorunun ilişkisini ortaya çıkarma:. Disfonksiyonelinançlar. Uykuyla ilişkili tutumlar Uykuyla ilişkili inançlar ve tutumlar üzerine yoğunlaşma: Sleep misperception, uyuyamazsam kötü olur, 8 saat uyumam gerekir, uykuyla ilişkilendirilen tanımlar/yaşantılar (depresifler olumsuz bir bakış içinde, kendini sorumlu tutar)

21 Süreçte gelişen sorunlar Mükemmeliyetçi bir hastada;. performans kaygısının azaltılması. gerçekçi beklentilerin öne çıkarılması (süreç-beklenti ilişkisinin yeniden tanımlanması). sürecin ve sorun çözmenin rasyonelinin yeniden tanımlanması

22 Uykuyu hatalı algılama İnsomnia sorunu olan bazı hastalar geç uykuya daldığını ve uyku süresinin az olduğunu ileri sürmektedir (uykuyu hatalı algılama) Bu grupta, uyku günlüğünde belirtilenle uyku çalışması sonuçları karşılaştırılabilir. Böylece, gerçekle yüzleştirilerek kaygı azaltılabilir.

23 Tedavi programı çatısı Oturum 1. Değerlendirme ve amaç oluşturma Oturum 2. Uyku konularında temel gerçekler Uyku hijyeni ve davranışsal düzenlemeler Oturum 3-4. Uyku günlüğü değerlendirmesi ve bilişsel sürecin irdelenmesi Oturum 5-6. Bilişsel terapi. bireyin bilişsel işlemleme modeliyle yüzleşmesi. sağlıklı modelin tartışılması Oturum 7-8. Ulaşılan düzenlemelerin pekiştirilmesi

24 Diğer davranış terapi modelleri. Uyku hijyen düzenlemesi. Uyaran kontrol terapisi. Uyku kısıtlaması. Gevşeme tedavileri. Tersine niyetlenme