O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi. Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti. Tabiatshunoslik fakul`teti. Geografiya kafedrasi

Transkript

1 O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Tabiatshunoslik fakul`teti Geografiya kafedrasi Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent R.T.Gaipova «GEOGRAFIYANI WQITISH METODIKASI» FANI B O`YICHA O`QUV METODIK MAJMUA (bakalavriat bosqichi talabalari uchun) NUKUS

2 Mundarija 1- mavzu. Geografiya ta`limining maqsadi va vazifalari.. 2- mavzu. Geografiya ta`limining rivojlanish tarixi 3- mavzu. Wzbekistonda geografiya ta`limining rivojlanishi.. 4- mavzu. Wqitish metodlari haqida tushincha va ularni tanglash tamoyillari.. 5 mavzu. Wqitishning og`zaki metodlari 6- mavzu. Nazorat va tajriba metodi.. 7- mavzu. Geografiya ta`limida kartografik texnologiyalardan foydalanish mavzu. Muammoli wqitish metodlari.. 9- mavzu. Geografiya ta`limida matematik va statistik metodlardan foydalanish 10- mavzu. Geografiya ta`limida yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish mavzu. Wqitish vositalari mavzu. Geografiya xonasi mavzu. Wqitishning texnik vositalari mavzu. Geografiya darsi va unga qwyiladigan talablar 15- mavzu. Geografiya darsining turlari mavzu. Wquv sayohatlari 17- mavzu. Sinfdan tashqari ishlar mavzu. Tabiiy geografiya boshlang`ich kursida mahalliy kwrgazma vositalaridan foydalanish...

3 KIRISh Jamiyat tarakkiyotini xar tomonlama etuk ukituvchilarsiz tasavvur etish kiyin. Malakali pedagok mutaxassislar tayyorlash esa kup jixatdan ularning metodik tayyorgarligiga boglik. Ayniksa xozirgi murakkab axborotlarni, geografik xodisa va sabab okibatlarini, tabiiy va iktisodiy geografiya tushunchalarini ukuvchilar ongiga etkazish va shakllantirish nixoyatda murakkab jarayon xisoblanadi. Maktab dasturi ukuvchilarga fakat geografiyaga oid bilim berish bilan cheklanmaydi, balki ularda zarur kunikma va malaka xosil kilishni xam uz zimmasiga oladi. Xar bir ukuvchi darsda olgan kunikma va malakalar asosida bilimlarni mustakil egallashi zarur buladi. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofik umumiy urta ta`limning barcha bugunlarida ukuvchilarning muntazam bilim olishi, ularda bilim olish extiyojini rivojlantirishni, ukuvchilarda mexnat kunikmalari, mustakil ijodiy fikrlash, kasb tanlashga va atrof-muxitga ongli munosabatni xosil kilishni, uz vataniga, xalkiga sadokat, mexr-muxabbat ruxida tarbiyalash vazifalari belgilandi. Bu vazifalarni bajarishda geografiya ta`limi aloxida salmokga ega. Ayniksa, tabiiy va iktisodiy geografiya kurslarini ukitish borasida milliy dasturda kuyilgan vazifalavrni bajarish cheksiz imkoniyatlarga ega ekanligini tajribalar isbotlamokda. Bularning barchasi geografiya ukituvchisidan pedagogik faoliyatidagi yutuk-kamchiliklarni taxlil kila olishni, uz ish tajribasini taxlil kilib, umumlashtira bilishni, boshka ukituvchilarni tajribasini umumlashtirish va samarali shakllar, metodlardan uz ishida okilona foydalanishni talab kiladi. Geografiya ta`limi metodikasi pedagogika fanining tarkibiy kismidir. U maktabda geografiya ukitishning maksa dva vazifalarini, umumiy geografik bilimlar mazmunini, ukuvchilarda ilmiy dunyokarashni shakllantirish goyalarini ilgari suradi va ishlab chikadi..

4 1 GEOGRAFIYA UQITISH METODIKASI PEDAGOGIK FAN UNING MAQSADI, MAZMUNI VAZIFALARI (2-sоat) REJA: 1. Malakali geografiya-ukuvchilar tayyorlashda georgrafiya ukitish metodikasining urn iva roli. 2. Fanni ukitishning maksadi 3. Geografiya ukitish metodikasi mazmuni, muommolari. 4. Geografiya ukitish metodikasining vazifalari. 5. Geografiya ukitish metodikasining tarbiyaviy kismlari. 6. Geografiya ukitish metodikasining xozirgi kundagi rivojlanishi. Geografiya ukitish metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiradi. Geografiya metodikasining asosini maktab geografiyasi, xususan tabiiy va iktisodiy geografiya xamda ular bilan alokada bulgan kartografiya, geologiya, iktisod, biologiya, axolishunoslik va boshka kuplab fanlar xisoblanadi. Ta`limtarbiyaning umumiy konunyatlarini didaktika taxlil kiladi. Boshkacha kilib aytganda, didaktikaning moxiyati ta`lim-tarbiya jarayoni xisoblanadi. U anik fanlar uchun ta`lim va tarbiya jarayoni bilan shugullanmaydi. Demak geografiya ukitish metodikasi ilmiy pedagogik fan bulib, u ukituvchilarga geografiyadan puxta bilim berish, ularni xar tomonlama etuk dunyokarashga ega bulgan kishilar kilib tarbiyalash va ukitiladigan geografiya fanining maksadini, ta`lim vazifalari, mazmuni, metodlarini xamda geografiya ukitishning eng muxim vositalarini belgilab beradi. Geografiya ukitish metodikasining asosiy fan sifatida universitetlar va boshka oliy ukuv yurtlari geografiya fakul`tetlarining ukuv rejasiga kiritilishi va uni urganishda kuzda tutilgan maksad, bulajak ukituvchilarni maktabda geografiya ukitishning ilmiy asoslari Bilan kurollantirishdan iborat. Bilish nazariyasi geografiya ukitish metodikasining metodologik asosini tashkil kiladi. Geografiya ukitish metodikasi tadkik kiladigan metodologik va nazariy muammolarga ilmiy tadkikot metodlari va predmeti, chet ellarda va Uzbekistonda geografiya ta`limi, geografiya va uning aloxida kurslari buyicha ukitish mazmuni, maksadi va vazifalari, geografik bilimlarni egallashda ta`lim Bilan tarbiyaning birligi, ukuvchilar geografik bilim va kunikma malakalari va dunyokarashini shakllantirish, geografiya ta`limi jarayoning umumiy konunyatlari kiradi. Geografiya ukitish jarayoning tarkibiy kismlari kuyidagilardan iborat: -geografiyani ukitish maksadi; -geografiya ta`limining mazmuni; -geografiyani ukitish metodlari;

5 -geografiyani ukitish va urganishni tashkil etish; -ukuvchilarning yosh xususiyatlari va bilim imkoniyatlari; - geografiya ta`limining natijalari va x. k. Yukoridagi tarkibiy kismlar urtasidagi mustaxkam aloka mavjud. Masalan: urganiladigan mavzuning maksadi, ta`lim tarbiya vazifalari mazmuniga mos keladigan ta`lim shakllari, ukitish metodlari xamda vositalaridan maksadga muvofik tarzda foydalana bilishni takoza kiladi. Geografiya ta`limi metodikasining nazariy metodologik masalalari kupgina metodist-geograf olimlar A. E. Bibik, A.V. Darinskiy, T.P. Gerasimova, M. K, Kovalevskaya, I.S. Matrusov, L.M. Pancheshnikova, M.V. Rijakov, O.A. Muminov, X..X. Xasanov, P.G. Musaev va boshkalarning asarlarida uz ifodasini topgan. Geografiya ta`limi metodikasi Fani umumiy metodika, metodikaning nazariy masalalari, tabiiy geografiyani ukitish metodikasi va iktisodiy geografiya ukitish metodikasi kabi kismlardan iborat. Uz navbatida ularning xar biri xususiy metodikalar (maktab geografiya kurslarini aloxida-aloxida urganish metodikalarini) uz ichiga oladi. Umumiy metodika maktab geografiya kurslari uchun ukitish konunyatlarini ya`ni ukitishning mazmunini, tashkil etilishini, ta`lim vositalari, sinfdan tashkari ishlar va boshkalarni urganadi. A.V. Darinskiy umumiy metodikani geografiya didaktikasi deb aytgan edi. Xususiy metodika maktab geografiya kurslarining maksadi, mazmuni, tarkibi, geografik bilim, kunikma malakalar shakllantirish, xar bir kurs buyicha ukuvchilarning mustakil ishlarni tashkil eti shva xokazolar bilan shugullanadi. Geografiya ta`limi metodikasi: -maktab geografiyasining ta`limiy va tarbiyaviy maksadlari; -geografiya ta`limining mazmuni; -geografiya ukitishning shakl va metodlari; -ta`lim jarayonida geografiya ukitish vositalari (dasturlar, darsliklar, atlas kartalar, ukuvchi va ukituvchilar uchun ilmiy metodik kullanmalar va boshkalarni yaratish); -ukuvchilarning ukuv materiallarini uzlashtirishlari; -ta`lim jarayonida fikrlashning rivojlanishi va x. k. bilan boglik vazifalarni xal kiladi. A. M. Pancheshnikova ta`biri bilan aytganda, geografiya ta`limi metodikasi fani kuyidagi muammolarni: - Ukitish maksadi, (geografiyani nima uchun ukiymiz?) geografiya ta`limi mazmuni (nimani ukitamiz?), geografiya ta`limi vositalarini (nimalar yordamida urganamiz?), ukituvchining shakl va metodlarini (kanday ukitamiz?) tadkik kiladi. Bundan tashkari geografiyaga oid bilimlarni egallash jarayoni, ukuvchilarning akliy rivojlanishi, ukuvchilarni tarbiyalash kabi muammolarni xam urganadi. Shunday kilib, geografiya ta`limi metodikasi Fani mazmunan boy va xilma-xildir. Geografiya fanining mazmuni maktabda uni ukitish va ukuvchilarning urganish faoliyati orkali ularning ongiga, tarbiyasiga xamda kamol topishiga yordam beradi.

6 Geografiya ukitish metodikasining vazifalari kuyidagilardan iborat: Maktab geografiya kurslarining sinflar buyicha maksadi, mazmuni va axamiyatini belgilash, ular mazmunini takomillashtirish, ukuvchilarning yosh xususiyatlarini xisobga olgan xolda geografiya fanidagi asosiy goya, fakt, tushincha va konuniyatlarni ajratib olish; -ukuvchilarning yosh xususyatlarini xisobga olgan xolda uzlashtirishga imkon beradigan ta`lim yullarini aniklash; -geografiyaga oid ma`lumotlar asosida ukuvchilarda vokea va xodisalarga nisbatan dunyokarashni shakllantirish va ukuvchilarni milliy va vatanpavarlik ruxida tarbiyalash yullarini kursatib berish; -ukuvchilarga amaliy kunikma va malakalarni singdirish imkoniyatlarini aniklash; -ta`lim jarayonidan ukuvchilar faoliyatini oshiradigan va mustakilligini ta`minlaydigan samarali metodlarni aniklash; -geografiya fanining umumiy va politexnika ta`limi tizimidagi, ukuvchilarga mexnat, kasb, ekologik, iktisodiy, axlokiy, estetik tarbiya berish vazifalarini ochib berish; -ta`limni tashkil etish turlarini va uning samaradorligini ishlab chikish va takomillashtirish. -sinalgan ukitish metodlarini takomillashtirish; -darslik va boshka ukuv kullanmalariga kuyiladigan talablarn6i ishlab chikish. Ularni jaxon standartlari darajasiga etkazish yularini izlash; -kuarslar buyicha ukuvchilarning yoshiga mos keladigan ukuv kurollariga bulgan talablarini ishlab chikish foydalanish metodikasini yaratish; -ukuvchilarni ulkashunoslik va sinfdan tashkari ishlarini mazmuni turlari va metodikasi bilan tanishtirish; -geografiyaga oid ommabop adabiyotlarni yaratish; Xulosa kilib aytganda geografiya metodikasi vazifalarini 3 guruxga ajratish mumkin. 1. Geografiya metodikasi ukuvchiga geografiyadan kanday bilimlar berishini aniklashi; 2. Xar bir kursda beriladigan bilim. Kunikma malakalarini shakllantirish yullarini; 3. Ta`lim jarayonini uyushtirish shakllarini aniklashi. Xar bir shaklga mos metod, ukuv jixozlari, sinfdan tashkari ishlarini belgilashi; Ukuvchilarning ukuv materiallarini uzlashtirish, ularning tarbiyalanishi, ta`lim jarayonida fikrlash kobilyatlari rivojlantirishi maksadga muvofik.

7 2 GEOGRAFIYa TA`LIMI METODIKASINING BOShKA FANLAR BILAN ALOKADORLIGI (2-sоat) REJA: 1. Geografiya ukitish metodikasi uchun fanlararo alokalarning axamiyati. 2. Geografiya ukitish metodikasining pedagogika fanlari bilan alokadorligi. 3. Geografiya ukitish metodikasining geografiya fanlari bilan alokadorligi. 4. Pedagogik-psixologik tadkikotlar va geografiya ta`limi. Geografiya ta`limi metodikasi geografiya fanlari bilan uzviy boglikdir. Geografiya fani geografiya metodikasi uchu nasos bulib xizmat kiladi. Geografiya fanlari bilan alokadorlik, maktab geografiyasi mazmunini shakllantirishda kata axamiyatga ega. Maktab geografiyasi mazmuni uzluksiz takomillashib boradi. Shu tufayli xam keyini yillarda maktab geografiyasi kurslarida tabiiy, xududiy ishlab chikarish komplekslari, bozor iktisodi kabi tushinchalarning kiritilishi, tabiiy sharoit va resurslardan okilona foydalanish zaruriyatini tugdiradi. Ukuvchilarning TTK va bozor iktisodiga oid tushinchalar xakida puxta bilimga ega bulishi ularga muxit va iktisodiy tarbiya elementlarini singdirish imkoniyatlarini xam vujudga keltiradi. Geografiya ukitish metodikasi kartografiya, geologiya, atrof-muxit va boshka fanlar bilan mustaxkam alokaga ega. Xozirgi kunda eng muxim muammolaridan biri geografiya darslarida jamiyat bilan tabiat, inson bilan tabiat urtasidagi murakkab alokadorlikni urganish asosiy masala xisoblanadi. Geografiya va unga yakin bulgan fanlar maktabda ukitish metodlari vositalarini tanlashda xam uz ta`sirini kursatmasdan kolmadi. Buni geografiya ta`limi metodikasiga kartografik, statistik, kuzatish, takkoslash metodlarining kiritilishi va ishlatilishidan bilsa buladi. Chunonchi, maktab geografiyasi kurslarini kartasiz kurgazma kurollarisiz, texnika vositalarisiz tasavvur etib bulmaydi. Ukitish metodikasi geografiya fanining ba`zi bir tekshirish metodlaridan foydalanar ekan, ukuvchilarning bilimlarini yaxshirok uzlashtirishlarini va ularni geografiya fanining ba`zi tadkikot metodlari Bilan tanishtirishni kuzda tutadi. Geografiya ta`lim metodikasi, pedagogika Fani tarmoklariga kiruvchi didaktika psixologiya fanlari bilan xam chambarchas boglik. Geografiya metodikasi didkatikaning asosiy koyidalarini

8 geografiya ukitish jarayoniga tadbik etishda uning mazmuniga xos xusuvsiyatlarni xam e`tiborga oladi. Didaktika geografiya ukitish jarayonining tarkibiy kismlari urtasidagi konuniy va munosabatlarni oydinlashtiradi vash u asosda ukitishning maksadi, mazmuni, metodlari xamda ukitish jarayonini jixozlashga doir talablarni belgilab beradi. Demak, didaktika barcha fanlar uchun ta`limning umumiy konuniyatlari va nazariyalarini yaratsa, metodika didaktikaning fanlarni ukitish xakidagi umumiy nazariyasini ma`lum bir ukuv Fani, ya`ni geografiyani ukitish jarayoniga tadbik etish bilan uni yanada aniklashtiradi va tuldiradi. Demak, didaktika va geografiya ukitish metodikasi fanlari bir-birlarini tuldiradi. Metodika tuplagan materiallar didaktikaga nazariy taxlil uchun manba bulishi mumkin. Masalan: Ukuvchilarning geografik bilim kunikma malakalarini baxolash, tasavvur, tushincha, goyalar tizimini shakllantirish va boshkalar didaktika tomonidan atroflicha urganilishi metodika uchun muvaffakiyat garovi bulishi mumkin. Geografiya ukitishda ukuvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash kobiliyati va umuman ruxiy faoliyatini e`tiborga olmasdan turib, ularning ukuv faolityatiga samarali ta`sir etib bulmayvdi. Shu tufayli geografiya metodikasi psixologiya Fani bilan chambarchas boglikdir. Psixologiya fanining xozirgi boskichdagi tarakkiyoti maktabda fanlarni ukitish jarayonini ilmiy asosda xar tomonlama chukur tadkik eti shva uni ukitishni yanada takomillashtirish uchun zarur imkoniyatlarni yaratib beradi. Geografiya ukitish metodikasi xam geografiya ukitish jarayonini urganishda psixologiya faniga tayanadi. Psixologiya ukuvchilardagi ruxiy faoliyatning umumiy konunyatlarini urgansa, metodika esa, ukuvchilarning ruxiy faoliyatini, ularning geografiya ob`ekti va xodisalarini uzlashtirishlari bilan boglik bulgan tomonlarnigina tadkik kiladi. Metodika bilan psixologiyaning eng muxim boglik tomoni shundaki, bunda geografiya ukitishning mazmuni va metodlari bilan ruxiy faoliyat orkali erishiladigan natijalar urtasidagi konunyatli boglanishlar tadkik kilinadi. Turli geografik ob`ektlarning kartadagi joylashishini fazoviy tasavvurlarsiz egallab bulmaydi. Bunda albatta psixologiya Fani bilimlarga tayaniladi. Demak, geografiya ta`limi metodikasini ukitishda yaxshi natijalarga erishish uchun ukuvchilarning geografiya materialini puxta uzlashtirishi bilan ukuvchilarning ruxiy faoliyati urtasidagi konuniyatli boglanishlarni xam urganadi, ukuvchilarga ta`lim-tarbiya berishda psixologiya faniga tayanadi va psixologiya tekshirish metodlaridan xam foydalanish yullarini kursatib beradi. Shunday kilib, geografiya ukitish metodikasi pedagogika fanining mustakil tarmogi bulib, uzining mustakil tekshirish predmetiga ega. U boshka fanlarga tayangan xolda mazmunan boyib, takomillashib boradi.

9 3 UZBEKISTONDA GEOGRAFIYa TA`LIMI. UZBEKISTON XUDUDIDA ChOR ROSSIYaSI BOSIB OLGANGAChA GEOGRAFIYa FANINI UKITISh (2-sоat) R E J A : 1. Mustaqillik yillarida xalq ta`limi sohasidagi tub islohotlar yilda qabul qilingan «Ta`lim tug`risida»gi qonun. 3. Umumiy ta`lim maktablarida geografiya ta`limi, 4. Akademik litseylarda geografiya ta`limi. 5. Kolledjlarda geografiya ta`limi. Mamlakatimiz wz mustaqillikga erishgach respublika xwjaligining barcha sohalarida bwlganidek ta`limda ham tub islohatlar davri boshlandi yilda ilk bor Uzbekiston respublikasiiing «Ta`li.m tugrisida»gi yangi qonuni qabul qilindi. Uning 3-moddasida «Ta`lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan katimizda geografii ta`limnda ham tub wzgarishlar sodir bwl-yondishuv zarurligi ta`kidlangan. Bu qonunga asosan mamladi. Yangi mazundagi wquv dasturlar va rejalari ishlab chiqarildi. Dasturlar asosida darsliklar. wquv qwllanmalari, metodik adabiyotlari yaratishga kirishildi. SSSR tabiiy va iqtisodiy geografiyasini mukammal wrganigish wrniga wz respublikalarini, shu sohadagi geografiyalarini atroflichcha wrganishga e`tibor qaratildi. Ta`lim muassasalarii ilmiy maktab uchun zarur bwlgan didaktik vositalar bilan ta`minlashga, wquv muassasalarini attestatsiya va ankreditatsiyadan wtkazish tizimi kiritildi va amalga oshirildi. Asta-sekin milliy ta`lim tizimi

10 shakllana boshladi. Metodist olim PI. Musaev rahbarligida geografiya wqitishga oid milliy ta`lim konseptsiyasi ishlab chiqildi. Milliy maktablarda geografiya wqitish mazmunan va deyarli wzgardi. Xorijiy mamlakatlar bilan ta`lim sohasi buyicha h.amkorlik yulga quyildi. Ulardan ilg`or pedagogik texnologiya tanqidiy nuqtai nazarda kwrib chiqildi. Mamlakatimizda tashkil qilingan «Ustoz» jamg`armasi orqali kupgina geograflar xorijiy mamlakatlarda bwlib ularning tajribalarini Urganib qaytdilar va h. k. Amalga oshirilgan tadbirlar tufayli mamlakatimizning wziga hos milliy ta`lim tizimi shakllanib, uning moddiy bazasi mustaqkamlanib bordi. Mamlakatimizda yangi turdagi: wquv muassasalari, litseylar, gimnaziyalar, kollejlar tashkil qilindi. Ularda ta`lim tizimi deyarlik yangidan uyushtirildi. Uquvchilarni tabaqalab wqitish joriy etildi. Ammo bu tadbirlarning barchasi mafkuraga sodiq xodimlarni tayyoryaashga da`vat etilgan sobiq ta`lim tizimini yangilash borasidagi dastlabki qadamlar edi. Endklikda. mamlakatimizda «Kadrlar tayyorlat milliy dasturi»ga muvofiq maqsad, mazmun, vazifalar boshqarish, tashkil etish va xalqimizning milliy-madaniy an`analariga mos keladigan hamda demografik va boshqa mehnatlarga aynan twg`ri keladigan tamomal yangicha «ta`limiy xizmat»ni shakllantirishga kiritildi, Bunday ta`limiy xizmatning metodologik negizini prezident I. L. Karimov tomonidan ilgari suriltan «Jamiyat mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat kilsin» degan g`oya yotadi. Unichg pedagogii asosini esya har bir shaxsning qobiliyati va iste`dodini rivojlaitirishi, takokomillashtirishi orqplya jamiyatning kuyidagi ta`limga bulgan extiyojini qoidirish tashkil qiladi. Ana shunday konseptsual g`oyalar asosida faoliyat kwrsatuvchi maktabni va mintaqaviy xususiyatlarni e`tiborga olib demokratiya hamda insonparvarlik tamoyillari asosida bochqarishga undaydigan mexanizm sifatida bochqa fanlar qatori geografiya ta`limida xam tayanch wquv tizimi vujudga keldi. Bu mexanizm jamiyatning geografiya ta`limiga bwlgan ijtimoiy buyurtmasi, davlat talabi bilan bolaning shaxsiy imkoniyati mayli wrtasidagi tafovutni muvozanatlovchi vositadir. Yuqoridagi g`oya va fikrlar hamda kontseptsiyalar asosida mamlakatimizda geografiya ta`limining mazmuni va tuzilishi kuyidagi tizimda barpo etildi. UMUMTA`LIM MAKTABLARIDA 5-sinf «Tabiyot» ( ) wquv yilidan boshlab boshlang`ich tabiiy geografiya 6-sinf «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi». 7-sinf «Turkiston tabiiy geografiyasi» (1-yarmida). 7-sinf «Uzbekiston tabiiy geografiyasi» (2- yarmida).

11 8-sinf 9-sinf «Uzbekiston iqtisodiy geografiyasi». «Jahoning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi». AKADEMIK LITsEYLARDA 1-kurs 2-kurs 3-kurs Ekologiya asoslari. Amaliy geografiya. Iqtisodiy geografiya. KOLLEJLARDA iktisodiy geografiya asoslari tarzida belgilandi. Mustaqillik yillarda geografiya ta`limi mazmuni na maqsadi uzgarish munosabati bilan dastlabki paytlarda geografiya wqituvchilari talaygina qiyinchiliklarga duch keldilar. Bular avvalo uquv qullanmalari va vositalarining etishmasligi, bilim berishda faqat ukituvchining etakchilik qilishi, wquvchilarning esa oddiy ishtirokchi bulishi hukm surdi. Aksariyat uquvchilarning igallagan bilimlarini amalda qullay olmasliklari ma`lum bwlib qoldi. Uqituvchilar wz ish faolyatlarida muammoli - metodlardan, komp`yuter texnikasidan foydalanishni bilmadilar. Utish davridagi maktab darslikliri jaxon standartlaritalablariga javob bermasdan koldi. Mirzo Ulugbek nomidagi ToshDU Geografiya fakul`tet olimlari tomonidan oliy ukuv yurtlari uchun ishilab chikarilgan dasturlari xozirgi davr talablariga birmuncha javob berishi bilan ajralib turadi. Ammo urta maktablar uchun, ichlab chikilgan dasturlari okuv dasturlari oliy ta`limda aks etgan bilimlar tizimidan birmuncha ajralib kolgan. Ayniksa «Boshlangish Tabiiy geografiya», «Materiklar va okeanlar geografiyasi». «Turkiston tabiiy geografiyasi», «Uzbekiston iktisodiy geografiyasi» kurslari talablar darajasida emasligi tajribalarda aynen buldi. Bu muammoni xal etish uchun respublikamizdagi butun geografiya olimlari, metodistlari faollik etishlari zarur buladi. Shu tufayli ularni zamon talablari darajasida yozish uchun tajribali olimlar taklif etildi. Mustakillik yillarida unlab lmiy ommobop, ukuvmetodik adabietlar adabiyotlar yaratildi va geografik mazmundagi adabietlarni yozshishga kirishildi. 5-sinfda «Tabiyot» kursi P. Gulomov. A. Musaev. L.Baxramov muallifligida chop etildi. 6-sinf uchun «boshlangich tabiy geografiya» va «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» P. Musaev,. A.Baxromov, R.Kurboniiezov, Maxammadieva muallifligida chop kilindi. 7-sinf uchun «Turkiston tabiiy geografiyasi» II. Gulomov, X. Vaxobov. A.Xasanov «Uzbekiston tabiiy geografiyasi» esa A. Muminov, P.Baratov, M.Mamatkulov. R.Raximbekovlar muallifliklarida ukuvchilar dikkatiga xavola etildi. 8-sinf uchun «Uzbekiston iktisodiy geografiyasi» (3.M.Akramov, P.Musaev) darsligi deyarlik kayta ishlandi. 9-sinflarda ukitaladigan «Jaxonning iktisodiy geografiyasi» dasturi bilan darsligi urtasida

12 nomuvafikliklar mavjud. Chunki, bu darslik Rossiya uchun yonilgak darsliklarning aynan tarjimasi xisoblanadi. Dasturda mavjud bulgan kupgina bilim, va myavzular darslikda yuk. Xalbuki, ukuvchilar dunyoning turli regionlnrida joylashgan mamlakatlarni, ularning axolisi, xujaligi va boshka xususiyatlarni Uzbekiston bilan takoslash imkonnyatlariga ega bulishlari maksadga muvofik.shu tufayli bu darslikni jaxon standartlarida yaratish olimlar oldida turgan eng muxim muammalardan biridir. Geografiya darsliklaridan tashkari ukuvchi va ukituvchilar uchun unlab metodik adabiyotlar chop etildi: Bular R.Kurboniyazovning «Geografiya ta`limi metodikasi» (1993), R.Kurboniyozov, Xalikovlarning oliy ukuv yurtlariga kiruvchilar uchun «Geografiya» ma`lumotnomasi (1993), R.Kurboninyozov «Uzbekiston geografiyasi», (kizikarli savol va topshiriklar (1997), R.Kurboniyozov «Umumiy tabiiy geografiya» (1999), P. Baratov «Uzbekiston tabiiy geografiyasi» (1996), T. Asamov, M. Nabixanov, I. Safarov «Uzbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi», P. Gulomov, «Inson va tabiat» (1992) va boshqalar tomonida, kuplab adabiatlar geografiya ukituvchilariga xavola etildi. Yukorilardan tashkari geografiyadan testlar buyicha uplab mualliflar tomonndan metodik kullanmalar chop etildi. Aksariyat viloyatdarning tabiiy na yaktisodiy geograflyalari yaratildi Bular Fargona (Abduganiev), Surxondaryo (A. Ruziev) Buxoro (I Nazarov), Xorezm (R.Kurbonniyazov) mualliflarida amalga oshirildi. Ilmiy va metodik adabiyotlarning chop etilishi geografiya ta`limi metodikasi buyicha chukur tadkikotlarling amalga oshirilishi xamda ta`lishning birmuncha takomillashuvi tufayli geografiya ukitishni tashkil kilish borasida talaygina yangilik vujudga kelishiga sabab buldi. Ukitish jarayonida baxolash tartiblarining uziga xos shakllari, uslublari yaratildi. Geografiya ta`limida ukuvchilar bilimini tekshirishning reyting tizimi jadallik bilan joriy etila boshladi. Bu tizim orkali ukuvchilarniig nazariy, amaliy bilimlarini tekshirish uchun kulay shart-sharoitlar yaratildi. Reyting tizimi ukuvchilarning mustakil ishlarnii mukammal baxolash imkoniyatlarlni yaratdi. Maktab ta`limi jarayonida reyting tilimi bilan bir katorda test metodika nazorat kilishga xam kirib keldi. Bu metod ukituvchining vaktini tejash, ukuvchilar bilimini baxolash imnonini yaratdi. Shu jixatdan olganda test sinovlariga bachlangish metodik adabiyotlar, jumladan axborotnomalarning nashr etilishi ayni muddao buldi yildan respublikamizning barcha oliy ukuv yurtlarida kirish imtixonlarining test metodida amalga oshira boshlanishi xam katta samarali natijalarga olib keldi. Mustakilllik yillarida talaygina ukuv bositalari yaratildi. Ma`lumki, geografiyani kartasiz tasavur kilib bulmaydi. Ayniksa, umumiy urta-ta`lim maktablarida kartasiz darslarni olib borish mumkin emas. Respublikamizda ukuv kartalarini utish davrining kiyinchiliklariga karamasdan. Urta Osiyo va tashkil ztish buyicha kupgina ishlar amalga oshirildi. Kozokstonning tabiiy, Uzbekiston

13 respublikasinning tabiiy, iktisodiy iklim, ekologik axoli zichligi, dunyoning siyosiy, ma`muriy va boshqa kartalarni nashr etishi buyicha kupgina ishlar amalga oshirildi yilda Prezident farmoyishi bilan «Uzbekiston atlasi» chop kilindi sinflar uchun atlas va konturli karflar nashr etildi. Ammo dunyoning turli mazmundagi kartalari, globuslar va boshka kurgazmali kullanmalari nashr egishda sustkashlikga yul kuyildi. Geografiya fani buyicha ta`lim vositalarini yaratishda tajribalardan unumli foydalanishimiz maskadga muvofik. Xorijiy ilgor mamalakatlarda kartalar boshka didaktik materiallarni disketga kiritib, ukuv disketlarini yaratitsh yulga kuyilgan. Buni bizning respublikada xam amalga oshirish uchun kulay imkoniyatlar mavjud. Chunki aksariyat maktablarda komp`yuterli ukuv xonalari mavjud. Ammo uchuv kinofil`mlarni tayerlashda, nashr etishda ularning ilmmiy jixatdan tugri va mukammalligiga, metodik jixatdan puxta ishalanganligiga, ukuvchilariing tarbiyasi va ma`naviy kiyofasiga mos bulitiga e`tibor berish zarur. Yuqori saviyadagi geografiya dars liklari, ukuv metodik adabiyotlarni, atlas kartalar, ta`lim vositalarini yaratish uchun muntazam ravishda tanlovlar elon kilib turish maksadga muvofik.

14 4 GEOGRAFIYaNI UKITIShNING TA`LIM VA TARBIYa BIRLIGI (2-soat) REJA: 1. Ukitish Maksadlarini aniklashning urni va roli. 2 G, T. M. da ta`limiy maksadlar tasnifi. 3. Ta`limiy maksad nima? 4. Tarbiyaviy maksad nima? 5. Maktab geografiyasi maksadi va mazmuni, 6. Xar bir geografiya kursining tarkibi va tuzilishi. 7. Maktab geografiyasi mazmunining vaqt utishi bilan uzgarishi, Ukitish masadlarini aniklash didaktika va geografiya ukitish metodikasining eng muxim muammosidir. Uqitish maqsadi geografiya nima uchun uqitiladi, degan savol bilan chambarchas bog`liq. Ukitish maqsadi maktab geografiyaning mazmunini, tuzilishini, ukitish metodlari va yunalishini belgilashda katta ahamiyatga ega. Dastlab barcha fanlar uchun uqitish maqsadlarini aniqlashda didaktik tadqiqotlar amalga oshirildi. Ta`lim haqidagi va kadrlar tayyorlash tug`risidagi qonunlarda uqitish maksadlarda aniq belgilashga katta e`tibor berilgan. Uqitish maqsadini aniqlashda jamiyatning xususiyatlari, qiziqishi albatta e`tiborga olinadi, ya`ni uquvchilar jamiyat uchun kurashadigan va qayg`uradigan bulishi kerak. Maktab uz uquvchilarin mehnatni sevadigan, vatanparvar, zamonaviy fan, texnika, texnologiyaga oid kunikma va malakalarga ega qilib tarbiyalashi zarur. Geografiya inson haetida katta ahamiyatga ega. Uning tabiiy boyliklarimizni, chet mamlakatlar bilan qiyoslashda iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy ilmiy geografik - munosabatlarimizni aniqlashda ahamiyati katta. Umumgeografik ta`limga uquvchilar tarbiyasi va rivojlananishiga ta`sir qilishi nuqtai-nazardan qarashi kerak Hozirgi zamon ishlab chiqarish tarmoqlari-yirik sanoat, transport, agrosanoat komplekslari tarmoklaridan iborat, ular tabiat kompleksi va uning komponentlariga keskin ta`sir qilib qolmasdan, balki atrof-muxitning ifloslaniliga, tabiatdagi ekologik aloqalarning buzilishiga olib keladi. Ayniksa hozirgi kunda Orol fojeasi davom etayotgan bir vaktda va uning boyliklariga oqilona yondoshish muammolari kundalang bulib turadi, Geografiyaning asosiy vazifasi jamiyat bilan tabiat urtasidagi murakkab aloqadorlikni ochib berishdan iborat. Bunda kuyidagilarni e`tiborga olish orqali amalga oshirish mumkin a) jamiyat ishlab chiqarishi faoliyatiga atrof-muxitga tasirini urganish va bu urganishlar okibatlarini oldindan aytish uni ilmiy jixatdan asoslash; b) tabiiy resurslarni izlash, ularga iqtisodiy jihatdan baho berish va samarali foydalanish; v) tabiiy resurslar bilan atrof-muxitni urtasidagi aloqadorlikni ochish; g) hozirgi zamon ilmiy texnika

15 inqilobiga intilib, inson yashashi uchun qulay bulgan muxitni quriklash yullarini izlash. Iqtisodiy geografiya ishlab-chiqarishning geografik joylashishini urganadi. Uni ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlarini birgalikda tadqiq qiladi. Uning tadqiqot predmetiga sanoatni, qishloq xujaligini, transportini ijtimoiy, tabiiy, iqtisodiy omillarni e`tiborga olgan holda foylananish qonuniyat va qoidalarni urganish kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarishni hududiy joylashish, mehnat Manbalari tabiiy sharoit va boyliklarini birgalikda urganishni taqazo qiladi iqtisodiy georafiya ijtimoiy masalalar bilan ham chambarchas bog`lik. Iqtisodiy geografiya iqtisodiy rayonlashtirish, iqtisodiy rayon, TIChKlar, iqtisodiy geografik urin, ishlab chiqarishni joylashtirishning umumiy masalalari, axoli joylashishi va boshka masalalarni xam tadkik kiladi. Ayniksa «Inson va atrof muxit» muammosining jamiyat oldida kundalang bulib turishi, iktisodiy geografiya oldiga talay vazifalarni kuyadi. Xar bir gsografiya ukituvchisi geografiya ta`limi va uning aloxida kurslari maksadlarini bilish shart. Agar ukituvchi buni bilmasa, yirik mavzular va aloxida darsliklarning maksadini tugri aniklay olmaydi. Geografiya dyarlik barcha sinflarda ukitilganligi tufayli uning maksadi xam kup kirralidir. Geografiya ta`limi maksadlarini uch guruxga ajratish mumkin. 1. Ta`limiy maksadlar: ukuvchilarga tabiiy, iktisodiy, kartografiya va boshka geografiya fanlarining asosglarini urgatish. Tabiatni kuriklash goya undan okilona foydalanligining tabiiy-ilmiy va texnika iktisodiy tomonlarining tabiiy-ilmiy va texnika iktisodiy tomonlarining ochiliish, toki bu jamiyat xaet iva ishlab chikarishni rivojlantirish uchun imkon yaratsin: ukuvchilarni iktisodiy, ekologik, ta`lim bilan kurollantirish; ukuvchilarda geografik madaniyatni shaklantirish, ularni kartalar, ma`lumotnomalar bilan ishlay olishi, kundalik matbuot materiallarini ukishda geografik bilimlarini kullay olish, Ukuvchilarni geografiya va unga alokador bulgan fanlar soxasida va bilimlarini ochirish kobiliyatlarini shakllantirish uz respublikasining tabiiy va iktisodiy geografiyasiga oid bulgan bilimlarni chukur bilish. ukuvchilarda tabiagga, xujalikka, tabiatga bilan xujalik urtasidagi alokalarga nisbatan tugri ilmiy Dune karashini shakllantirish. ukuvchilarda vatanparvarlik ilmiy gurur xislatlarni shakllantirish. ukuvchilarning turli mamlakatlarning xujalik yuritish metodlari, tabiiy boyliklaridan unumli foydanish, axolini bilan ta`minlash kabi masalalar moxiyatini ochib berish. zamonaviy fan va texnika tarakkiyoti davrida ukuvchilarning mexnat tarbiyasi, kasb tanlashi, umuman paytda urinini topishga kumaklashish. uz mamlakati iktisodiyoti yutuklari bilan gururlanish, uzini yashab turgan jamiyatning xakikiy egasi dep xis kilishi kabi xislatlarni shakllantirishi. 3- Ukuvchilarning bilish faoliyatlarishi rivojlantirish.

16 ukuvchilarda kuzatuvchanlik, fikrlash, esda saklab kolishi nutk kabi xususiyatlarni shakllantirshi va rivojlantirish. ukuvchilarni kuchi etadigan darajada geografik muammolarni echishga urgatish. Geografik narsa va xodisalarga nisbatan atroflicha yondoshish, uz fikr va muloxazalarini bevosita kartaga boglay olish kobiliyatlarini rivojlantirishga kumaklashish. Ta`lim maksadi geografiya fani mazmuni bilan chambarchas boglik. Demak, ta`lim maksaddi tavora pogonaga kutarilishi uchun, geografiya ta`limi va ilmiy jixatdan rivojlanishda boglanish kerak. Ta`lim maksadlari anik ilmiy-siyosiy yunalishga ega bulishi bilan birga ular bila uzviy, ekologik. iktisodiy kasbiy, nafosat, bilimlarini xam mujassamlashtirgan bulishi kerak. Geografiya ta`limi maksadlar dasturlar, darsliklar, ukuv-uslubiy kullanmalr, ta`lim vositalar va bevosita ta`limni tashkil etish shakllari bilan chambarchas bog lik. Vakt utishi bilan maktablarda geografiya ukitish maksadlari tez suratlarda uzgarmokda. Kelajakda bunday uzgarishlar yanada kuchayadi. Ilmiy-texnika tarakkietning rivojlanishi geografiya faning sifat uzgarishlari xam ta`sir kursatadi. Xar yilda ta`limda isloxotlarning amalga oshirilishi geografiya ukitish jarayoniga xam ta`sir kilmasdan kolmaydi, Natijada geografiya buyicha ukuv dasturlari, ukuv reja tubdan uzgarishlarga sabab buladi. Demak geografiya fani mazmuni uzgarishi geografiya ukitish mansadlariga xam ta`sir kilmasdan kolmaydi. Maktab geografiisi maksadlarini aniklamasdan turib geografiya ukitish amalga oshirish talay kiyinchiliklarni keltirib chikaradi. Bunday kiyinshiliklar kuyidagilavrda namoen bulishi mumkin: 1. Maksadlars iz dasturlar tuzish ancha mushkul bulib koladi; 2. Maksadni anik belgilamasdan turib, uslublarni aniklab bulmaydi 3. Geografiya utsitish maksadlarini aniklamasdan ukuvchilar bilimini tekshirishning samarali yullarini yaratish kiyinlashadi va.x 4. Geografiya ta`limining kelajakdagi (20 25 yil ichida) mazmunan kanday bulishini bilmasdan turib, ukuv predmetining ta`limiy va tarbiyaviy maxsadlarini aniklashni kiyinlashtiradi; Demak geografiya ukigishdagi maxsadini belgilamasdan turib, geografiya ukitishning axa.miyatini belgilab bulmaydi va.x Bundan 300 yil oldin geografiya ta`limada asosan karta va onda-sondagina. xar xil rasmlardan foydalanilgan. Elliginchi yillarning boshlariga kelib esa, darslarda aerofotosurat, televidenie, kinofil`mlardan foydalanish imkoniyati paydo buldi. Bugunga kelib geografiya ukitishda xilma-xil ta`lim vositalari paydo buldiki, bular geografiya ukitish maksadlariga xam ta`sir kilmasdan kolmadi. EXM dan tortib kosmik suratlarigacha,

17 kompioterdan tortib -xilma-xil kurgazmali kullanmalargacha geografiya ukitish mazmunini boyitdi. Bugungi talaba va ukuvchi rivojlangan va tarakkiy ettan madaniy muxitda yashamokda, ularni urab olgan muxit bundan 20 30, xatto 50 yil oldingiga karaganda keskin fark kiladi. Maktab ukituvchisi, darslik va boshka ukuv kullanmalari yagona bilim informatsiyalari bulmasdan koldi. Bilim olishda maktabdan tashkari xilma-xil manbalar, gazeta va jurnallar, radio, televideniya, videofil`mlar paydo buldiki, ular ukuvchilarning dunyokarashini shakllantirishda katta ta`sir kursatmokda. Ukuvchilarga ta`sir kilayotgan bu ma`lumotlar aksariyati tasodifan bulib, ular bilimini ma`lum yunalishda va izchillikda olib borishga yordam berishi ancha kiyin. Bu ma`lumotlar ukuvchilarning ob`ektni, vokealikni tugri anglab olishlariga kanchalik tugri ta`sir kilishi anik emas. Asosiy vazifa ularni bu ma`lumotlarga nisbatan yondosha olishi, faktlar bilan fikrlar urtasida kanday bogliklik borligini ajrata olishga urgatish,ularda ilmiy dunyokarashni shakllantirishdan iborat. Bizni urab turgan dunyo (olam) xakida, turli muxitlarda yashab turgan ukuvchilar uziga xos karashlarga ega. Yuz millionlab ukuvchilar, umumai dengiz va okeanlarni, chullarni, toglarni bevosita kurish, idrok kilish imkoniyatidan maxrum. Ularning ayrimlari katta bulib, voyaga etgandagina ularni sayoxatlar orkaligina, kurishlari mumkin. Ammo oddiy kurish orkali ularni tushuna oladigap darajada bilish imkoniyatlariga ega bula olmaydilar. Shu tufayli xam ukuvchilarning dunyo xakidagi bilimlarida, bu borada tushunchalar tarkib toptirishda xilma-xil ta`lim uslublari, vositalardan foydalanishga tugri keladi. Geografik bilimlar nafakat geografiya balki ukuvchilar kelgusida kanday kasblarni egallashlaridan kat`iy nazar, dunyokarashlar takomillashuvi uchun nixoyatda zarur. Agar xar bir inson uchun ukib olish, yozish, xisoblay olish 3anchalik zarur bulsa, ularning madaniyatli kishilari bulib etishishlari uchun geografik bilimlar xam shunchalik zarur. Umuman, xar bir ukuvchining kelajakdagi shaxsini belgilashda geografik bilimlarning roli cheksizligini xayotni uzi isbotlamokda. 5 WQITIShNING OG`ZAKI METODLARI 1.Tushintirish metodi 2. Hikoya metodi 3. Suhbat metodi (4-soat) Reja:

18 4. Wqib berish metodi 5. Lektsiya metodi Geografiya ta`liminde awizeki bayan metodlari bilim beriwdin` tiykarg`i metodlarinan biri esaplanadi. Sonin` ushin oqitiw metodlarinin` ha`mme tu`rlerine salistirip qarag`anda usi metod anaw yaki minaw ko`riniste a`lbette qollaniladi. Oqitiwshinin` awizeki bayani to`mendegi talaplarg`a juwap beriwi tiyis: - ilimiy ta`repten duris ha`m ilimge tiykarlang`an boliwi; - bilimler logikaliq ta`repten tuwri boliwi; - bilimler oqiwshilar ushin tu`sinikli boliwi; - oqitiwshinin` awizeki so`ylewi qiziqli boliwi; - bayan o`lsheminde boliwi ha`m oni oqiwshilar jazip aliwg`a u`lgeriwi; - awizeki bayan basqa usillar menen qosilip alip bariliwi; - awizeki bayanda so`ylew jaqsi rawajlang`an boliwi tiyis. Awizeki bayan usillari duris qollanilg`anda ol oqiwshilarda to`mendegi qa`siyetlerdi rawajlandiradi: Oqitiwshinin` awizeki tu`sindiriwin baqlap bariw ko`nlikpesin rawajlandiradi; geografiya bilimleri ha`m olar arasindag`i baylanislardi jaqsi qabil etedi; awizeki bayandag`i pikirdi o`zlestiriw ko`nlikpesin qa`liplestiredi. Oqitiwshi ta`repinen oqiw materiallarin aniq bir bag`darda aship beriw, oqiwshilarda oy pikirdi rawajlandiriwda ja`rdem beredi. Awizeki bayan metodinin` jetiliskenliklerinin` biri onda minut ushin u`lken ko`lemde material beriledi ha`m waqittan u`nemli paydalaniladi. Awizeki bayan metodlarin bir qatar jetiskenlikleri menen birge kemshilikleri de bar. Misali, awizeki metodlar ja`rdeminde kartalar menen islew, sabaqliq penen islesiw ko`nlikpelerin qa`liplestirip bolmaydi. Ayirim waqitlari awizeki bayan metodlari oqitiwdin` tiykarg`i metodina aylanip qaliwi mu`mkin, bu`nda oqiwshilar o`z betinshe jumislardi islew ko`nlikpeleri qa`liplestirilmeydi yaki bul jumislarg`a kem itibar beriledi. Sabaq oqitiwda awizeki bayan metodi ja`rdeminde tek oqiw materiallarinin` tiykarg`i mazmunin aship beriwge ha`reket etiledi, bunda oqiwshilardi aktivlestiriwge kemirek itibar beriledi. Awizeki bayan metodinda oqiwshilardin` diqqat penen tin`lawi talap etiledi. Sonin` ushin awizeki bayan metodlari menen sabaq oqitiwda tin`law ko`nlikpesin qa`liplestiriw tiyis. Bunda oqiwshilarg`a berilip atirg`an materialdi tek qabil etiw ha`m pikirlew talap etiledi. Usi maqsetti a`melge asiriw ushin oqitiwshi oqiwshilardin` bilimin o`zlestiriwin basqariwi tiyis. Bul oqiwshilarg`a sabaq beriw rejesin tu`sindiriw arqali a`melge asiriladi. Oqiwshilar geografiyaliq baylanislardi jaqsi tu`siniwi ushin oqitiwshi geografiyaliq ortaliq ha`m ha`diyselerdin` bayani rejesin islep shig`iwi tiyis. Reje oqitiwshi ta`repinen klass taxtasina jazip shig`iladi yaki awizeki aytiladi. Oqiwshilar usi rejeni da`pterge jazip aladi. Bul oqiwshilardin` bayan etip atirg`an tema mazmunin jaqsi o`zlestiriwge ja`rdem beredi. Reje boyinsha oqiw materiallarinin` mazmuni bayan etilgennen son` oqitiwshi juwmaq shig`aradi. Eger oqiwshi sabaqti jaqsi o`zlestirgen bolsa, o`zleri erkin o`z tu`sinigin so`ylep beriwleri mu`mkin. Bunda gu`rrin` metodinan paydalaniladi. Oqiw materiali mazmunin oqiwshilar o`zlestiriwin an`satlastiriw maqsetinde oqiwshilar diqqatin en` kerekli na`rselerge tartiw tiyis.

19 Oqiwshilarda esitiw ko`nlikpesi a`ste-aqirin qa`liplesedi. Sonin` ushin tu`rli klasslarda awizeki bayan dawam etiwi ha`r tu`rli boladi. To`mengi klasslarda awizeki bayan 5-10 minut, joqari klasslarda bolsa, sabaqti toliq iyelewi mu`mkin. Oqitiwdin` awizeki metodlari to`mendegi tu`rlerge bo`linedi: 1. Tu`sindiriw, 2. Sa`wbetlesiw, 3. Gu`rrin`, 4. Lektsiya, 5. Oqip beriw. 1. Tu`sindiriw metodi Geografiyaliq nizamlar, nizamliqlar ha`m basqada ta`biyiy ha`m ekonomikaliq-geografiyaliq protsessler tu`sindiriw metodi arqali u`yreniledi. To`mengi klasslarda tu`sindiriw metodi to`mendegi temalardi u`yreniwde qollaniladi; plan ha`m karta, jerdin` jilliq ha`reketi, jerdin` ishki du`zilisi, taw jinislari, rel`ef ha`m onin` tu`rleri, vulkanlar, okean suwlarinin` duzlilig`i ha`m temperaturasi, qurg`aqliq suwlari, atmosferanin` du`zilisi, mussonlar, klimat ha`m poyaslar, pa`s basim ha`m joqari basim oblastlarinin` payda boliwi h.t.b. Joqari klasslarda bolsa tu`sindiriw metodi xaliq xojalig`inin` tiykarg`i tarmaqlarinin` du`zilisi ha`m olardi rawajlandiriw nizamliqlari, miynettin` geografiyaliq bo`listiriliwi, ekonomikaliq rayonlardin` ju`zege keliwi, transport sistemasi ha`m xaliqaraliq ekonomikaliq baylanislardin` tiykarg`i tu`rleri ha`m basqa temalardi u`yreniwde qollaniladi. Tu`sindiriw metodi da`lillew formasinda alip bariladi, tu`sindiriw protsessinde oqitiwshi ha`diyseler arasindag`i baylanisti aship beredi ha`m oqiwshilardi tiykarg`i ta`biyiy-geografiyaliq, ekonomikaliq-geografiyaliq nizamliqlar menen tanistiradi. Ma`selen: belgili bir orindag`i issiliqtin` quyash nurlarinin` tu`siw mu`yeshine baylanislilig`i, temperatura ha`m basimnin` biyiklik artqan sayin kemeyip bariwi h.t.b. Tu`sindiriw oqiwshilardin` biliw qa`biletlerin rawajlandiriwda u`lken a`hmiyetke iye. Tu`sindiriw dawaminda oqitiwshi oqiwshilardin` diqqatin arttiriw maqsetinde olardin aldina sorawlar qoyiladi ha`m o`z pikirin ko`rsetip beriwin usinis etedi. Ma`selen: passatlar Afrika klimatina qanday ta`sir ko`rsetedi? Hawa jer betinen ko`terilgende neler ju`z beredi h.t.b. Tu`sindiriw dawaminda oqitiwshi kartadan, klass taxtasinan ha`m ha`r tu`rli ko`rgizbeli qurallardan paydalanadi. Ekonomikaliq geografiya kurslarinda to`mendegi temalardi tu`sindiriw metodi ja`rdeminde alip bariw mu`mkin, misali, «Xaliq-xojalig`inin` tarawliq strukturasi ha`m du`zilisi». Tu`sindiriw belgili bir ta`rtipte ayirim bo`limlerge bo`lingen jag`dayda alip bariliwi tiyis. Ma`selen: awil xojalig`i haqqinda mag`liwmat beriw, bunda temani to`mendegi bo`limlerge bo`lip o`tiw mu`mkin: 1. Awil xojalig`inin` ta`biyiy sharayat penen tig`iz baylanisqanlig`i. 2. Awil xojalig`inin` rawajlaniwinin` uliwma belgileri. 3. Awil xojalig`i tarmaqlari. Tu`siniklerdin` o`zlestiriw da`rejesin asiriwda oqiwshilardin` basqa pa`nlerden alg`an bilimleri menen baylanistiriw u`lken a`hmiyetke iye.

20 2. Gu`rrin` metodi Gu`rrin` metodi-geografiyaliq ortaliq, qubilislardi janli su`wretlewge aytiladi, bunda oqitiwshinin` janli so`zi a`hmiyetli orin tutadi. Gu`rrin` metodi arqali oqitiwshi jan`a tema mazmunin aship beredi, belgili bir rawajlaniwshi reje tiykarinda bilim berip, ishinen en` a`hmiyetlisin ajiratip, ko`rgizbeli ha`m isenimli misallar menen tu`sindiredi. Gu`rrin` metodi menen oqitiwshi geografiyaliq qubilislardi ha`m ha`diyselerdi oqiwshilar sanasinda janli ko`rinislerde qa`liplestiriwde paydalaniladi. Gu`rrin` metodi to`mendegi talaplarg`a juwap beriwi za`ru`r: - gurrin` jurgiziw tiyis bolg`an geografiyaliq ortaliq ha`m qubilislardi aldinnan tan`lap aliwi; - gu`rrin` oqiwshilar sanasinda aniq ko`rinis payda ete aliwi; - gu`rrin` isenimli boliwi, tiykarg`i mag`liwmatlar ekinshi da`rejeli mag`liwmatlardan ajiralip turiwi; - gu`rrin` dawaminda ha`r tu`rli ko`rgizbeli qurallardan paydalaniliwi; - to`mengi klasslarda ko`birek oqiwshi o`zi ko`rgen geografiyaliq qubilislar haqqinda gu`rrin` etiwi; - gu`rrin` geografiya pa`ninin` en` son`g`i jetiliskenliklerinen paydalanilg`an halda bayan etiliwi; - gu`rrin` ideyali siyasiy jaqtan duris berilgen boliwi ha`m onda ku`ndelikli baspa so`zde ja`riyalang`an mag`liwmatlardan paydalanilg`an boliw kerek. Gu`rrin`nin` na`tiyjeliligi ko`p jag`daylarda oqiw materiallarin tan`lawg`a da`liller ha`m mag`liwmatlar uliwmalig`ina baylanisli. Gu`rrin` dawaminda oqitiwshi ha`r tu`rli mag`liwmatlardi bayan etiwi, tiykarg`i ha`m en` za`ru`r geografiyaliq tu`siniklerdi qa`liplestiriwdi esten shig`armawi kerek. Beriletug`in mag`liwmatlar qansha ko`p ha`m qiziqli bolmasin, eger olar bir sistemag`a salinbag`an bolsa, olar arasindag`i baylanislar ashilmasa ha`m tiyisli juwmaqlar shig`arilmasa gu`rrin` ko`zde tutilg`an na`tiyjeni bermeydi. Da`liyller, na`tiyje ha`m juwmaqlardin` bekkemleniwi oqiwshilardin` o`zlestiriwin an`satlastiriwi tiyis. Oqiwshilar sanasinda geografiyaliq qubilislar haqqinda sanali tu`rde ko`rinis payda etiw ushin oqitiwshi gu`rrin` dawaminda jeke mag`liwmatlardan da paydalaniwi mu`mkin. Gu`rrin` jaqsi shig`iwi ha`m na`tiyjeli boliwi ushin bayan dawaminda karta, maket, diagramma ha`m basqa materiallardan paydalaniw za`ru`r. Ko`rgizbeli qurallar oqitiwshi gu`rrin` ja`rdeminde qa`liplestirilgen ko`rinislerdi toltiradi ha`m aniqlastiradi. Gu`rrin` dawaminda geografiyaliq ortaliq ha`m qubilislar ko`rsetilgen su`wretlerden de paydalaniladi. Gu`rrin` metodi o`z aldina ma`mleketler ha`m u`lkeler geografiyasin u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye. Gu`rrin`nen sabaqtin` tu`rli basqishlarinda paydalaniladi. Gu`rrin` qosimsha bilimlerdi xabarlaw qurali da boliwi mu`mkin. Bazi bir gu`rrin` sabaq protsessinde o`z betinshe orin iyelewi mu`mkin. Onin` tu`rli basqishlarda tu`sindiriw metodin qollaniw mu`mkin, ayirim jag`daylarda oqitiwshi qisqa gu`rrin`nen tu`sindiriwge o`tiwi mu`mkin. Ma`selen: jer silkiniw protsessin gu`rrin` etedi, keyin sebebin tu`sindiredi. V-VII klasslarda lektsiyalar ko`birek ko`rgizbeli tu`rde gu`rrin` etip beriledi. Ma`selen, Viktoriya sarqiramasi, Kongo basseyinindegi ig`alli ekvatorial tog`aylar, yamasa biyik tawli u`lkesi ta`biyat ko`rinislerin ko`rsetip beriw mu`mkin. VI-VII klasslarda geografiyaliq ortaliq ha`m qubilislardi su`wretlew, sholiw ilimiy da`liyller menen qosip alip bariladi, V-VI klasslarda 3-10 minut, VI-VII klasslarda minut, VIII-IX klasslarda minut boliwi tiyis. Gu`rrin` metodin juwmaqlawda da paydalansa boladi, misali sabaqtin` aqirinda, oqitiwshi o`z pikirin juwmaqlaydi ha`m uliwmalastiradi, usi tema boyinsha o`z betinshe jumis ushin tapsirmalar

21 beredi. Bul metodtin` na`tiyjeli ta`replerinen jobani oylanip du`ziw, temanin` izbe-izligin ta`miyinlew, misallarda, ko`rgizbe qurallardi temag`a sa`ykes tayarlaw maqsetke muwapiq boladi. 3. Sa`wbetlesiw metodi Sa`wbetlesiw metodi oqitiwdin` soraw-juwap formasi. Bul metodta oqitiwshinin` sorawi ha`m oqiwshilardin` juwabi tiykarg`i orindi tutadi. Sa`wbetlesiw metodi ha`r ta`repleme oylang`an sorawlar ja`rdeminde oqitiwshi menen oqiwshilar arasinda bolip, oqiwshilardin` pikirlew tezligin, jan`a tu`sinikler ha`m nizamliqlardi o`zlestiriwge jaqinnan ja`rdem beredi. Bul usildi paydalaniwda sorawlar qoyiw (tiykarg`i, qosimsha, jeteklewshi), oqiwshilardin` juwap ha`m pikirlerin ortaqlasiw, sa`wbetlesiwden juwmaqlardi qa`liplestiriw, juwaplardi du`zetiw usillarinan paydalaniladi. Oqitiwshi gu`rrin` dawaminda oqiwshilar pikirin u`yrenetug`in geografiyaliq ortaliq ha`m qubilislardin` tiykarg`i belgilerine bag`darlaydi ha`m olardin` biliw iskerliligin basqarip baradi. Oqitiwshi sabaqta o`tiletug`in temani aytip, tiyisli sorawlardi ortag`a taslaydi, gu`rrin`di logikaliq bo`limlerge bo`ledi, oqiwshilar juwabin tin`laydi, juwaptag`i qa`telerdi tuwrilaydi ha`m toltiradi. Oqitiwshi gu`rrin` dawaminda karta ha`m basqa ko`rgizbeli qurallardan ha`mde oqiwshilardin` buring`i alg`an bilimlerinen paydalanadi. Usi usilda oqiwshilar bilimlerin basqasha metodlarg`a qarag`anda jaqsiraq o`zlestire aladi. Bul metodtin` abzalliq ta`repleri sonda, sabaq dawaminda oqiwshilardin` bilimleri tekserip bariladi. Sonin` ushin geografiya ta`limindegi jetekshi metodlardin` biri dep ataw mu`mkin, biraq ha`mme sabaqlarda da bul metodti qollanip bolmaydi. Ma`selen: Quyash sistemasindag`i planetalar, Jerdin` Quyash a`tirapindag`i ha`reketi, Beruniydin` geografiya pa`nine qosqan u`lesi siyaqli bo`limlerdi gu`rrin` metodi ja`rdeminde o`tip bolmaydi. Gu`rrin` metodi uliwma bilimlerdi berip bolg`annan son`, ayirim metodlar siyaqli geografiyani u`yreniwde qollaniw mu`mkin. Ma`selen: Afrikanin` klimati, Aziyanin` rel`efi, Arqa Amerika da`r`yalari ha`m t.b yag`niy oqiwshilar za`ru`r bilimlerdi iyelep bolg`annan son` g`ana bul metodti qollaniw mu`mkin. Bul metod eki tu`rge bo`linedi: katexezik (soraw-juwap); evristikaliq (ken` ko`lemdegi) gu`rrin` Katexezik gu`rrin` Katexezik gu`rrin`de oqitiwshinin` sorawina oqiwshilar qisqa ha`m aniq juwap beredi. Soraw juwap arqali geografiyaliq mag`liwmatlar ha`m ha`diyselerdin` jaylasiwi haqqindag`i bilimler aniqlanadi. Ma`selen, Afrika menen Evraziyanin` shegarasi qay jerden o`tedi?, Qaysi kanal Arqa ha`m Qubla Amerika materiklerin ajiratip turadi?, tek bir yarim sharda jaylasqan materik qaysi?, Mektepke azimutta barsa qaysi azimutta qaytip kelesiz? ha`m t.b. Katexezik sa`wbetlesiw gu`rrin`nin` a`piwayi tu`ri bolip esaplanadi. Bunda oqitiwshinin` qisqa ha`m aniq sorawlarg`a oqiwshi qisqa ha`m aniq juwap beriwi sha`rt. Katexezik sa`wbetlesiwde oqitiwshinin` sorawlari logikaliq jaqtan bir-biri menen baylanisqan boliwi mu`mkin ha`m oqiwshini qaysi bir mashqalanin` sheshimine iytermelemeydi. Ma`selen: Amiwdar`ya qaysi ko`lge (ten`izge) quyadi, Mariana shu`n`gilligi qaysi okeanda jaylasqan, O`zbekstannin` en` pa`s tochkasi qay jerde jaylasqan ha`m t.b. usi sa`wbetlesiw oqiwshilardin` bilim ha`m ko`nlikpelerin tekseriw, oqiw materialin bekkemlew ha`m az bolsa da ta`kirarlaw ushin qolliniladi.

22 3. 2. Evristikaliq sa`wbetlesiw Bul metodta oqitiwshi oqiwshilar aldina belgili bir mashqalani qoyadi. Son` oqitiwshi ja`rdemshi sorawlar ha`m mag`liwmatlardi eslew joli menen oqiwshilardin` o`tken sabaqlarda alg`an bilimlerine tayanip ma`seleni o`z betinshe sheshiwge jeteleydi, bul jerde oqitiwshi oqiwshilardin` biliw iskerligi u`stinen qadag`alaydi, sorawlar sonday qoyiliwi kerek, berilgen juwap tiykarg`i pikirin da`lillewshi ha`m sol pikirdi dawam ettiriwi tiyis. Ma`selen: Orayliq ha`m Shig`is Aziyanin` jilliq hawa temperaturasinin` ayirmashilig`i nede? Orayliq ha`m Shig`is Aziya klimatinin` o`zgesheligi nede?, Klimat diagrammasina qarap Shig`is Aziyada jil dawaminda jawinnin` bo`listiriliwin aniqlan`? Jawin ne ushin jawadi? Usi sorawlarg`a oqiwshilar juwap bergennen son` Orayliq ha`m Shig`is Aziya klimatlarinin` tu`ri aniqlanadi. Evristikaliq sa`wbetlesiw katexezik sa`wbetlesiwge qarag`anda quramaliraq. Evristikaliq sa`wbetlesiw o`tkizgende oqiwshilarg`a ken` ma`niste so`ylewge imkan beriledi, bunda olar turmisliq ta`jiriybege, salistiriwg`a ha`m pikirlewge tiykarlanadi. Evristikaliq sa`wbetlesiw tiykarinan jan`a oqiw materialin o`tiwde ha`m uliwmalastiriwshi ta`kirarlawda qollaniladi. Ta`biyiy geografiyanin` baslang`ish kursinda evristikaliq sa`wbetlesiw barliq lektsiyalardi u`yreniwde qollaniliwi mu`mkin. Materikler ha`m okeanlar geografiyasi, ja`ha`n ekonomikaliqsotsialliq geografiyasinda evristikaliq sa`wbetlesiw to`mendegi temalardi u`yreniwde qollaniw mu`mkin: materikti yaki ma`mleketti geografiyaliq jaylasiwin aniqlawda, tu`rli ma`mleketler ta`biyiy sha`rayatinin` tiykarg`i o`zgesheliklerin u`yreniwde; Ha`r qanday juwap oqitiwshinin` sorawina baylanisli. Sonin` ushin sabaqqa tayarliq dawaminda oqiwshilar oqitiwshi ta`repinen beriletug`in sorawlardi teren`nen oylap ko`riwi tiyis. Birinshi na`wbette bir-biri menen logikaliq baylanisli ha`m bir-birin toliqtiratug`inlig`in, oqiwshilar bilimine tayanatug`in, oqiwshilardin` o`z betinshe juwmaq shig`ariw ushin sorawlar du`ziw tiyis. Didaktikaliq maqsetleri boyinsha sa`wbetlesiw 3 tu`rge bo`linedi. Kirisiw, jan`a bilimlerdi u`yreniw; uliwmalastiriwshi yamasa juwmaqlawshi sa`wbetlesiw. -kirisiw sa`wbetlesiwi; maqseti, jan`a bilimdi puxta o`zlestiriw ushin za`ru`r bolg`an (aldin ala o`zlestirgen) bilim ha`m ko`nlikpelerdi oqiwshilardin` esinde qayta tiklewden ibarat. Oqiwshilar geografiyaliq ortaliq ha`m ha`diyseler ortasindag`i baylanislardi o`z betinshe aniqlawdan ibarat. Oqiwshilar karta ha`m basqa qollanbalar ja`rdeminde o`z bilimlerin baylanisadi. Ma`selen, Afrika klimatin o`tiwde V klassta ha`m jil basinda o`zlestirgen klimat tu`sinigi eske alinip, klimatqa ta`sir etiwshi faktorlar aniqlanadi. -jan`a oqiw materiallarin u`yreniw sa`wbeti. Bunda jan`a tema oqiwshilardin` aldin`g`i alg`an bilimlerine tayang`an halda u`yreniledi. Usi sa`wbettin` en` tiykarg`i bo`limleri oqitiwshilar ta`repinen itibarg`a aliniwi tiyis. Ma`selen, O`zbekstan ta`biyiy geografiyasin u`yrengende ta`biyiy geografiyaliq rayonlardi ajiratiw printsiplerine itibar beriledi. Bayan etilgen metodlar oqitiwshi ta`repinen na`tiyjelerdi ha`m usi materiallardi o`zlestiriliwin tekserip ko`riw tiyis. Sonnan keyin oqiwshilardin` o`z betinshe jumislarin sho`lkemlestiriw maqsetke muwapiq. - juwmaqlawshi sa`wbetlesiw. Bul ta`kirarlaw ha`m bilimlerdi belgili bir ta`rtipke saliw, sonday-aq u`yrenilgen bilimlerdi uliwmalastiriw ha`m teren`lestiriwdi a`melge asiradi. Bunda oqiwshilar juwmaqlar shig`ariwg`a u`yretiledi. Bul ulken temalar, bo`limlerdi o`tkennen keyin qollaniladi.