T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ZEYTİN YABANİ. Delice Rehabilitasyonu EYLEM PLANI

Transkript

1 T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YABANİ ZEYTİN Delice Rehabilitasyonu EYLEM PLANI

2 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü

3 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I ORMAN KÖYLÜSÜ İÇİN BÜYÜK DÜŞÜNÜYORUZ... Prof. Dr. Veysel EROĞLU Orman ve Su İşleri Bakanı Bakanlık olarak yürüttüğümüz ormancılık faaliyetlerinde, başta orman köylüsü olmak üzere vatandaşlarımızın refah seviyelerini yükseltmek gayesiyle, gelir getirici tür ağaçlandırmalarına büyük önem veriyoruz. Bu maksatla, ülkemizin dört bir yanında yaptığımız ağaçlandırma çalışmalarında, ceviz, badem, dut, kestane ve trüf ormanları kuruyor, isteyen vatandaşlarımıza ücretsiz fidan veriyoruz. Çalışmalarımızı, belli bir program ve disiplin içerisinde, süreli eylem planları kapsamında yürütüyor ve ülkemizin en ücra köşelerindeki insanımızın hayat standardının artırılmasına katkı sağlamak için yoğun gayret sarf ediyoruz yılları arasında uygulanmak üzere yayımlanan Yabani Zeytin (Delice) Rehabilitasyonu Eylem Planı da, başta Akdeniz ve Ege Bölgesi olmak üzere ülkemizin değişik coğrafyalarında bulunan yabani zeytinlerin, yerel türlerin popülasyonuna zarar verilmeyecek sayılarda ve yöreye uygun türlerle aşılanarak, ülkemizdeki zeytin üretim miktarının artırılmasını, kırsal alanda ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesine imkân sağlanmasını, geniş sahalarda ağaçlandırma çalışmaları yaparak kırsalda yeni istihdam alanlarının oluşturulması ile çalışma alanlarındaki vatandaşlarımızın gelir seviyelerinin yükseltilmesini hedeflemektedir. Ülkemizdeki zeytin ağacı sayısı yaklaşık 158 milyon adet olup mevcut zeytin varlığı ile Ülkemiz, Dünya zeytin üretiminde dördüncü, zeytinyağı üretiminde ise altıncı sıradadır. Ülkemiz bu haliyle üretim ve ihracatta maalesef istenen seviyede değildir. Ancak, 2023 Türkiye vizyonuna uygun olarak hazırlanan Yabani Zeytin (Delice) Rehabilitasyonu Eylem Planı uygulama süresince, adet zeytin fidanı dikilecek, orman vasfındaki arazilerde adet yabani zeytin ağacı aşılanacak, yapılan çalışmalar neticesinde bozuk orman vasfındaki yaklaşık dekar saha rehabilite edilmiş ve Ülke ekonomisine yıllık 50 Milyon TL katkı sağlanmış olacaktır. Dünya zeytin ve zeytinyağı üretiminde ülkemize basamak atlatacak ve orman köylümüze önemli katkı sağlayacak olduğuna inandığım Eylem Planının, vatandaşlarımıza sunduğumuz hizmetlere yeni bir halka olarak eklenmesinden duyduğum memnuniyeti ifade etmek isterim. Bu çalışmalar kapsamında işbirliği yapacağımız ilgili kurum ve kuruluş temsilcileri ile çalışmalarda görev alacak bütün teşkilat mensuplarımıza başarılar diler, Eylem Planının Ülkemize hayırlar getirmesini temenni ederim. 1

4 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 2

5 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I GELİR GETİRİCİ TÜRLERLE AĞAÇLANDIRMA ÇALIŞMALARIMIZA DEVAM EDİYORUZ... İsmail ÜZMEZ Orman Genel Müdürü Genel Müdürlüğümüz vizyon ve misyonu doğrultusunda, vatandaşlarımızın ihtiyaçlarının ülkemiz ormanlarından sürdürülebilir şekilde karşılanması için çalışmalarımızı planlı ve programlı bir şekilde yürütüyoruz. Bu kapsamda yaptığımız ağaçlandırma çalışmalarında, gelir getirici tür ağaçlandırmalarına, gerek yabani hayatın beslenmesi ve üremesine ortam oluşturmak, gerekse orman köylümüzün gelir seviyesinin yükseltilmesi suretiyle, ülkemizin gayri safi milli hasılasının artışına katkı sağlamak gayesiyle, özel önem veriyoruz. Ormanların fonksiyonlarından çok yönlü faydalanma maksadıyla, gelir getirici tür ağaçlandırmaları konusunda, çeşitli eylem planları çerçevesinde yürüttüğümüz çalışmalarımıza, yılları arasında uygulanmak üzere yayımlanan Yabani Zeytin (Delice) Rehabilitasyonu Eylem Planı nı da, büyük bir ivme kazandıracaktır. Eylem Planı kapsamında yürüttüğümüz çalışmalarımızda, başta köy muhtarlıkları olmak üzere, ilgili bakanlıklar ile kurum ve kuruluşlar, kalkınma ajansları ve üniversitelerle işbirliği yapılarak, uygulamalarda güç birliği oluşturulacaktır. Bu maksatla yapılan çalışmalarda, zeytin yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması gayesiyle vatandaşlarımızın bilinçlendirilmesine yönelik faaliyetler gerçekleştirilecek, ormanlık alanlarda bulunan maki formasyonu içerisinde yer alan yabani zeytin ağaçları aşılanarak bozuk vasıftaki ormanlık alanlarımızın rehabilitasyonu sağlanmış olacak, deliceler uygun türlerle aşılanarak ekonomiye kazandırılacak, orman köylümüzün gelir ve refah seviyesinin artırılmasına katkı sağlanacak, ülke genelinde uygun ekolojik şartlarda zeytin özel ağaçlandırma çalışmalarına destek verilmeye devam edilecek ve yapılacak aşılamalar ve dikilecek fidanlar neticesinde tesis edilecek zeytinliklerden elde edilecek ürünlerin faydalanma hakları, mahalli halktan müracaat edecekler arasında çekilecek kur a neticesinde, eşit ve adil bir şekilde yöre halkına tarife bedeli karşılığı verilecektir. Ülkemizin, zeytin ve zeytin ürünleri üretiminde, Dünya liderleri arasında layık olduğu yeri almasında önemli bir rol oynayacağına inandığım Yabani Zeytin (Delice) Rehabilitasyonu Eylem Planı nın başarıyla uygulanmasını diler, çalışmalarda görev alacak tüm teşkilat mensuplarına ve emeği geçecek herkese şimdiden teşekkür ederim. 3

6 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 4

7 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I G İRİŞ Vahşi ama cömert olan yabani zeytin ağacının Delice (Oleaster) ilk kez nerede ortaya çıktığına ve dünyanın hangi bölgesinde ehlileştirildiğine ilişkin kesin bir görüş bulunmamaktadır. Ancak arkeolojik kazılar zeytin ağacının ana vatanının Güneydoğu Anadolu ve Mezopotamya olduğunu göstermektedir. Latince ismi Olea europea L. olan zeytin ağacının yetiştirilmesi, iklim faktörleri ile sınırlı olduğu için üretim ekolojik olarak genellikle Türkiye nin de içinde bulunduğu Akdeniz havzası ülkelerinde yapılmaktadır. Dünya zeytin yetiştiriciliğinin %97 si, Akdeniz Bölgesinde yapılmaktadır. Zeytin sözcüğü, Arapça ez-zeyt ve zeytoun ve Anadolu nun eski kavimlerinden Akadların kullandığı zeirtim sözcüklerinden türemiştir. Zeytin ve zeytinyağı yıldan beri insanlar tarafından bilinmekte olup M.Ö yılında da Samiler tarafından kültüre alınmıştır. Zeytin ağacı, yetiştirilip daha verimli bir hale getirilmesi sağlanarak bir kültür bitkisi haline getirilir ve Akdeniz kıyı şeridi boyunca yaygınlaştırılır. Zeytinin bir kültür bitkisi haline gelmesi M.Ö lerde gerçekleşir. Bundan yıl sonra da meyvesi sıkılarak yağ elde edilmiştir. Zeytin, Yunanistan, İtalya ve İber Yarımadasına, Suriye ve Mısır yoluyla ise tüm Kuzey Afrika ya yayılmıştır. 16. Yüzyılda ise İspanyollar tarafından Kuzey ve Güney Amerika ya götürülmüştür. KUR AN-I KERİM DE ZEYTİN Bütün kutsal Kitaplarda övülen Zeytin, bizim mukaddes kitabımız Kur an-ı Kerim de Nahl Suresinin 11. Ayetinde; Allah, su sayesinde sizin için ekinler, zeytinler, hurmalar, üzümler ve diğer meyvelerin hepsinden bitirir... Mü minun Suresinin 20. Ayetinde ; Tür-i Sina da da yetişen bir ağaç daha meydana getirdik ki bu ağaç hem yağ hem de yiyenlerin ekmeğine katık edecekleri (zeytin) verir. Nur Suresinin 35. Ayetinde ;... Doğuya da batıya da nisbet edilemeyen mübarek bir ağaçtan, yani zeytinden (çıkan yağdan) tutuşturulur. Onun yağı neredeyse kendisine ışık değmese dahi ışık verir. ifadeleri ile yer almıştır. Yine Tin Suresi nin 1. Ayetinde Zeytinden bahsedilmektedir. Zeytin ağacı, eski çağlardan bu yana uluslararasında dostluk ve barışı temsil eden, ayrıca tarihçilerin kültür ve uygarlıkların gelişmesinde fikir birliğine vardığı önemli bir bitkidir. 5

8 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Z EYTİNİN BOTANİK SINIFLANDIRILMASI Sınıf : Magnoliopsida Alt sınıf : Asteridae Takım : Scrophulariales Familya : Oleaceae Alt familya : Oleideae Cins : Olea Tür : Olea europaea L. Alt tür : Olea europaea L. subsp. oleaster (=O.europea L. subsp. sylvestris) Olea europaea L.subsp. sativa (=O.europaea L.subsp. europaea) Sınıflandırma sistemine göre zeytin cinse sahip Oleaceae familyasına dahildir (Flahault, 1986; Morettini, 1972). Olea cinsi çok sayıda tür ve alt türleri içermekte olup bunların çoğu çalı formundadır. Yenilebilir meyvesi olan tek tür zeytinin de dahil olduğu Olea europaea olup, bu da iki gruba ayrılmıştır. 1- Olea europaea, O. europaea subsp oleaster: Yabani zeytinler olarak tanımlanan zeytinleri, 2- O. europaea subsp. Sativa: Ehlileştirilmiş zeytinleri ihtiva etmektedir. (Cronquist,1981). 6

9 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Z EYTİN AĞACININ GENEL ÖZELLİKLERİ Ekilmeden, kendiliğinden yetişen zeytine; yabani zeytin veya delice (oleaster) denir. Delice, aşılanıpıslah edilerek, kültür bitkisine (sativa) dönüştürülüp, daha verimli bir hale getirilmektedir. Fidandan, dikme olarak yetiştirilen zeytin ağacı, kazık kök yapmaz ve çabuk yıkılır. Oysa dağda, tohumdan üreyen zeytin ağacı; kazık köklüdür, yerinden kolay sökülmez. Zeytin uzun bir çalı ve 10 metreye kadar boylanabilen, sık dallı, yayvan tepeli, her dem yeşil yapraklı bir ağaçtır. Geniş, kıvrımlı ve yamru yumru bir gövdesi vardır. Uzun ömürlü bir ağaçtır ve yaklaşık olarak 2000 yıl kadar yaşayabilir. Verimli topraklarda taç açık ve asimetriktir, verimsiz topraklarda daha yoğun ve yuvarlaktır. Sürgünleri gri renkte ve hemen hemen üç köşelidir. Yaprakları basit, tam kenarlı ve kenarları hafif kıvrıktır. Yaprağı 20-86mm boyunda, 5-17 mm genişliğindedir. Yaprakların ucunda hafif bir çıkıntı bulunur. Yaprağın üst yüzeyi koyu yeşil-gri ve tüysüz, alt yüzü mavimsi gümüşi renkte ve beyaz sık ipeksi tüylerle kaplıdır. Zeytin ağacı ilkbaharda çiçeklenir. Çekirdeğinin sertleşmesi ve meyvelerinin olgunlaşması yaz aylarında başlar. Eylül ve Kasım aylarında renk değiştirmeye başlayan zeytin önce yeşilden mora, sonra siyaha dönüşerek olgunlaşır, Bu aşamaya alacalanma denir. Zeytin ağacı, bir yıl bol ürün verirken, arkasından gelen yılda adeta dinlenir ve verimi azalır. Bu durum, halk arasında var yılı ve yok yılı olarak adlandırılır. Zeytin ağacı, 1000 yaşına kadar yaşayabilir yaşında zeytin ağaçları bulunduğu, bazı araştırmacılar tarafından ifade edilir. Zeytin ağacı, genellikle rakımı düşük coğrafyalarda yetişir. Ancak denizden 1000 metre yükseklikte de, zeytin tarımı yapılabilmektedir. Türkiye de, 800 hatta 1000 metreye kadar zeytin yetişmektedir. Zeytin, özellikle 400 metrenin altındaki alçak alanlarda, daha verimli olur. Zeytin ağacı için, yetiştirilmeye elverişli coğrafya; yazları sıcak, kışları ılıman geçen iklimlerdir. Zeytin ağacının en büyük düşmanı, dondur ve -12 C de kurur. Zeytin ağacına, fakir toprakların zengin ağacı denir. Sulanınca, verimi artar. 7

10 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Kök Sistemi Kök ve saçak sisteminin derinliği cm arasındadır. Ağır ve iyi havalanmayan topraklarda ince kökler toprak sathına çok yakındır. Kumlu topraklarda ise kök sistemi hem çok genişler hem de çok derine iner. Fidan kökleri, 3. ve 4. yaşına kadar daima dikine büyüme gösterirler. Daha sonra, bu köklerin yerine, yumruların oluşması ile saçak vari yeni bir kök sistemi meydana gelir. Oluşan bu kök sistemi, hemen toprak yüzeyinin altında yer almaktadır. Kök sisteminin dağılımı, toprağın bünyesine ve özellikle de havalanmasına bağlıdır. Havalanması iyi olan topraklarda kök sisteminin açısı, nispeten dardır ve kökler 6-7 m hatta daha da derine ulaşabilir. Daha az havalanan topraklarda, açı artar ve kök sisteminin derinliği azalır. Sulanan bahçelerde, kök sistemi yüzeyseldir ve cm lik kısımda yoğunlaşmaktadır. Bir ana dalın çıkarılması, kendisine denk gelen kök sistemini zayıflatır. Yeni bir ana dalın gelişimiyle bağlantılı olarak, yeni kökler gelişecektir. Zeytin ağacı, toprak altındaki kök sistemi ve gövdesi ile bir bütündür. Zeytin Ağacının Gövdesi Zeytinin diğer meyve ağaçlarından farklı olduğu kısım gövdesidir. Gövde iki kısımdan oluşur. 1. Toprak altı gövdesi (Turp) 2. Toprak üstündeki normal gövde üstündeki şişkinliklere yumru denir. Toprak üstündeki normal gövde turp dediğimiz kısmın üzerinde daha ince olarak gelişir. Gövde farklı büyümeden dolayı girintili çıkıntılıdır. Ağaç yaşlandıkça renkler gri ve boz renge döner. Zeytin odunu çok sert ve ağır olup mobilyacılıkta kıymetlidir. Gövdenin şekli, her bir ana dalın gelişmesine göre dinamik bir şekilde değişmektedir. Ağaç gövdesinin, toprak altında kalan kısmına; turp, bunun etrafındaki şişkinliklere; yumru denilir. Zeytin ağacının, ana kökü, sürekli yeni kökler vererek, gövde ve dalları besler. Yaşlı zeytin ağaçlarının, gövdelerindeki öz kısımları, zamanla çürür gider. Bu nedenle, gövde kesitindeki yıl çizgilerini araştırıp, zeytinin yaşını bulmak zordur. Zeytin ağacının boyu, 10 metreyi bulur. Sık dallı, yayvan tepelidir. Genç zeytin ağaçları, geniş, kıvrımlı, yumrulu, yuvarlak tek gövdelidirler. Bazı yörelerde, ana kökten gelen üç ayrı gövdeli ağaçlar bulunur. Ağacın tacı (tepesi), artan boy kadar her sene genişler ve tacının 2-3 misli genişlikte, bir alana yayılabilir. Sürgünleri, gri renkli, dikensiz ve hemen hemen üç köşelidir. Zeytin ağacı, sadece meyvesi ile değil; dalı, yağı, kökü ve yaprağı ile de, üreticisine katkıda bulunmaktadır. 8

11 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Zeytin Ağacının Yaprakları ve Meyvesi Zeytin ağacı, yaz-kış yapraklıdır. Yapraklar ortalama ay yaşarlar. Yaprakların, bir kısmı çıkarken, bir kısmı döküldüğünden daima yeşil görünür. Yapraklar, küçük, yuvarlak veya hafifçe uzun, etli ve koyu yeşil bir renge sahiptirler. Zeytin yaprağı, yaklaşık 5-6 cm uzunluğunda ve orta kısmı cm genişliğindedir. Yapraklar, zeytin ağacının sağlık göstergesidir. Kurumaları, sararmaları, düşmeleri; ağacın iyi bakılmadığının, yeterli su almadığının, toprağın gübreye ihtiyacı olduğunun göstergesidir. Zeytin yaprakları, ışık, yüksek veya düşük sıcaklık gibi, ekstrem çevre şartlarına karşı hassastırlar. Zeytin ağacının yaprağı da, insan sağlığı yönünden önemlidir. Bugüne kadar zeytin yaprağında, 100 e yakın madde elde edilmiştir. Yaprakta bulunan bu maddeler, zeytin çeşidine uygulanan kültürel tedbirlere, yetiştiği bölgeye ve hasat zamanına göre farklılıklar gösterir. Yeni yapılan araştırmalarla zeytin yaprağı ve içindeki oleuropein maddesinin olağanüstü özellikleri ve kansere karşı etkinliği ortaya çıkmıştır. Zeytin Ağacı Çiçeği İki tip çiçek vardır. 1.Normal çiçekler: Hem dişi hem de erkek organları olan tam çiçek. 2.Erkek çiçekler: Sadece erkek organları olan çiçek. Dişi organlar körelmiştir. Tam çiçeklenme, 15 Nisan-15 Mayıs arasında gerçekleşir. Çiçekler, baharın sonlarına doğru yaprakların altından, küçük beyazımsı-sarı renkli, kokulu, seyrek salkımlar halinde açar. Çiçeklenme, hemen hemen önceki mevsimde gelişen sürgünler üzerinde olmaktadır. Her salkımda ortalama 10-15, en çok ise 25 adet çiçek mevcuttur. Zeytin çeşitlerinin çoğunda, iki tip çiçek bulunmaktadır. İyi çiçeklenmenin olduğu yıllarda, çiçeklerin % 1-2 sinin meyve tutması, iyi bir ürün elde etmek için yeterlidir. Zeytin çiçeklerinin tozlanması, genellikle rüzgârla gerçekleşir. Rüzgârların taşıdığı çiçek tozlarıyla döllenen çiçekler, etli ve yağlı meyve verir. Ortalama yüz çiçekten, yalnızca beşi meyve verir. 9

12 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Z EYTİN AĞAÇLARININ GENETİK ÖZELLİKLERİ Yapılan araştırmalar sonucunda zeytin ağaçlarında periyodisitenin genetik olarak tayin edildiği ancak oluşma derecesine iklim şartları ve zirai uygulamaların etkili olduğu tespit edilmiştir. Periyodisiteyi ağaçların yıldan yıla düzenli ürün vermemesi olarak tanımlayabiliriz. Zeytinde ıslah çalışmalarında periyodisite öncelikli konu olarak ele alınmıştır. Zeytinde periyodisitenin azaltılması yönünde çalışmalar yapılmış, Fransa, İspanya ve Yunanistan da daha az periyodisite gösteren klonlar tespit edilmiştir. Ülkemizde de daha az periyodisite gösteren klonları belirlemek maksadıyla farklı bölgelerde Memecik, Ayvalık, Gemlik, Tavşan yüreği, Silifke yağlık ve Kilis yağlık çeşitlerinde klon seleksiyon çalışmaları gerçekleştirilmiş ve daha az periyodisite gösteren adaylar çoğaltılmıştır. Zeytin Çeşitlerimizin Periyodisiteye Eğilimleri İyi bakım şartlarında düzenli ürün verenler Kısmen periyodisite gösterenler Orta derecede periyodisite gösterenler Periyodisite gösterenler Kuvvetli periyodisite gösterenler Çok kuvvetli periyodisite gösterenler Çekişte, Domat, Gemlik, Manzanilla, Tavşan yüreği, Uslu Çelebi, Samanlı Ayvalık Büyük Topak Ulak, Çilli, Edincik Su, Eğriburun, Kalembezi, Kançelebi, Karamürsel Su, Memeli, Nizip Yağlık, Sarı Ulak, Saurani, Yağ Çelebi Çakır, Erkence, Kiraz, Memecik, Halhalı, Kiraz, Memecik, Sarı Haşebi Kilis Yağlık, İzmir Sofralık Kaynak : Standart Zeytin çeşitleri kataloğundan alınmıştır,

13 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I ZEYTİNDE PERİYODİSİTENİN ŞİDDETİNİ AZALTMAYA YÖNELİK UYGULAMA VE TEDBİRLER l Zeytin yetiştiriciliği uygun olan iklim ve toprak şartlarında yapılmalıdır. l Ağaçlarda aşırı mahsulün olduğu yıllarda ürün seyreltmesi ile sürgün gelişimi ve çiçek tomurcuğu oluşumu artırılmalıdır. l Zeytin ağaçlarının en fazla besin maddesine ihtiyaçlarının olduğu gelişme başlangıcı (Mart), çiçeklenme (Mayıs) ve çekirdek sertleşmesi (Ağustos) dönemleri öncesinde beslenme noksanlıkları tespit edilerek giderilmelidir. Böylece hem o yıl ki ürünün verim ve kalitesi yükselecek hem de bir yıl sonraki ürünü oluşturacak sürgün gelişimi teşvik edilecektir. l Zeytin ağaçlarının çiçeklenme (Mayıs), meyve tutum (Haziran) ve çekirdeğin sertleştiği (Ağustos) dönemlerde su ihtiyacı en fazladır. Bu dönemlerde toprakta yeterli su bulunması verim ve kaliteyi artırmaktadır. Yağışların geç ve yetersiz olduğu durumda sulama yapılması periyodisitenin şiddetini azaltacaktır. l Ağaçlarda sürgün ve mahsul gelişiminin dengeli bir şekilde gerçekleşebilmesi için budama işlemlerinin düzenli olarak yapılması gerekmektedir. l Hastalık ve zararlılarla etkin mücadele yapılmalıdır. l Zeytinde hasat, geciktirilmeden ve yıllık sürgünlere zarar vermeden gerçekleştirilmelidir. 11

14 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Z EYTİN İN FAYDALARI Çocukluktan yaşlılığa hayatımızın her döneminde zeytinyağı, sağlığımızı birçok açıdan olumlu yönde etkiler. Zeytinyağının İnsan Vücudu Üstündeki Etkileri Kalp sağlığı Birçok araştırma, kalp sağlığı açısından faydalı besinlerin başında zeytinyağının geldiğini gösteriyor. Dünyada kalp hastalıklarının en az görüldüğü ülkeler, zeytinyağının yoğun olarak tüketildiği Akdeniz ülkeleridir. Zeytinyağının kalp sağlığı üstündeki en önemli etkisi, kandaki kötü kolesterol miktarını düşürmesi, kandaki kolesterol miktarını kontrol ederek damar tıkanıklığını önlemede yardımcı olmasıdır. Tansiyonun kontrol altında tutulmasında da önemli bir rol üstlenir. Özellikle kalp ve damar sağlığı için tavsiye edilen zeytinyağı, sindirim sisteminin düzenlenmesini sağlarken, tansiyon, gastrit ve ülsere karşı da koruyucu etki yapmaktadır.. Sindirim Zeytinyağı, yağların içinde en kolay hazmedilenidir. Diğer yağlardan farklı olarak, midede bulunduğu sürede sindirim için gereken mide asitlerini azaltmaz. Buna ek olarak zeytinyağı, sindirim için vazgeçilmez olan salgıları da olumlu yönde etkiler. Safra kesesinin kolesterolden temizlenmesine yardımcı olur. Ayrıca kabızlığı önleyerek bağırsakların daha iyi çalışmasını sağlar. Zeytinyağı ve Çocuk Sağlığı Çocuklar için beslenme, yetişkinler için olduğundan çok daha önemlidir. Çünkü çocukluktaki beslenme, tüm yaşamı etkiler. Çocuk beslenmesinde yağlar, hayati bir rol oynar. Zeytinyağı, bu açıdan da vazgeçilmez bir besindir. Hayatın temel şartı, vücut hücrelerinin sürekli olarak kendilerini yenileyebilmeleridir. Beslenme ile yaşlanma arasında güçlü bir ilişki vardır. Besinler vücudumuzda enerjiye çevrilirken oksidan denilen bazı maddeler açığa çıkar. Başta E vitamini olmak üzere çok sayıda antioksidan madde ihtiva eden zeytinyağı, hücreleri yeniler, doku ve organların yaşlanmasını geciktirir. Aralarında kalsiyumun da bulunduğu bazı mineraller, kireçlenmeyi önler. Zeytinyağı, bu minerallerin vücuttaki etkisini artırarak kireçlenmeye karşı önemli bir rol oynar. 12

15 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Zeytinyağı ve Şeker Hastalığı Zeytinyağının, şeker hastalığının vücutta sebep olduğu bazı rahatsızlıkları önlemede yardımcı olduğunu ortaya konulmuştur. Şeker hastalığına bağlı olarak, kandaki kolesterol miktarı yükselir. Zeytinyağı ise, kolesterolü kontrol altında tutarak, kalp ve damar sağlığını korumaya yardımcı olur. Şeker hastalığı, sindirim sırasında daha fazla oksidan maddenin açığa çıkmasına yol açmasıdır. Zeytinyağı, içerdiği antioksidanlar sayesinde oksidanların olumsuz etkilerini büyük ölçüde azaltır. Zeytinyağı ayrıca, kan şekerinin kontrol edilmesine de katkıda bulunur. Netice olarak, zeytinyağı, şeker hastaları için son derece uygun bir yağdır. Vitamin Deposu Zeytinyağının içeriğinde bulunan E vitamini kansere karşı koruyucu etki yapar ve saç dökülmelerine karşı da iyi gelir. A, D, E ve K vitaminleri ile kalsiyum, fosfor, potasyum, kükürt, magnezyum, az miktarda demir, bakır, manganez gibi mineraller, kemik gelişimini sağlar. Yapraktaki Oleuropein ve Özellikleri Zeytin yaprağında, mg/gr oranında, oleuropein bileşiği bulunmaktadır. En aktif antioksidanlar, fenolik ve polifenolik bileşiklerdir. Oleuropein, başlıca polifenolik antioksidanlardan biridir. Bu bileşik terapötik (tedavi edici) etkiye sahiptir. Oleuropeinin içeriğindeki elonoik asidin, antibakteriyel, antifungal ve antiviral özellikleri vardır. Bu özelliğiyle, tabii antibiyotik olduğu bilinir. Vücudun bağışıklık sistemine olumlu etki yapar Zeytin yapraklarında da bulunan oleuropein maddesi ve hidrolizleri (molekülün su ile ayrışımı), antibiyotiklere direnç kazanmış mikroorganizmalar üzerinde etkili ve çok değerli bir bileşendir. Yaprakta, bulunan Fenolik ve flavonait bileşikler, vücudun bağışıklık sistemini güçlendirip, hastalıklara karşı dirençli olmasını sağlar. Yapraktaki oleuropeinin, antibakteriyel özelliği kullanılmaktadır. Zeytindeki oleuropein maddesi, gençleştirici kremlerden haplara ve sütlerin özelliklerini artırmaya yönelik olmak üzere, çok geniş alanlarda kullanılmaktadır. Zeytinin yaprağında bulunan tanen, antiseptik bir bileşiktir. Zeytinin yaprağında, uçucu yağlar, organik asitler ve rezin bulunur. Yaprakların çayı ve tentürü kullanılır. Asırlardır yetiştiği coğrafyalarda zeytinin yaprağı, ilaç olarak kullanılmaktadır. 13

16 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Z EYTİNYAĞI ÇEŞİTLERİ Naturel Zeytinyağı Zeytin ağacı meyvesinden, tabii özelliklerini değiştirmeyecek bir sıcaklıkta sadece mekanik veya fiziksel işlemler uygulanarak elde edilen, berrak, yeşilden sarıya değişebilen renkte, kendine özgü tat ve kokuda olan tabii halinde gıda olarak tüketilebilen yağlardır. Rafine Zeytinyağı Zeytin ham yağının yapısında değişikliğe yol açmayan metotlarla rafine edilmesi sonucu elde edilen, sarının değişik tonlarında rengi olan, kendine özgü tat ve kokuda bir yağdır. Serbest asitlik derecesi (oleik asit cinsinden) en çok % 0.3 tür. Bu yağ piyasada, Kızartma Yağı olarak da pazarlanmaktadır. Riviera Zeytinyağı Rafine zeytinyağı ile tabii halinde gıda olarak tüketilebilecek naturel zeytinyağlarının karışımından oluşan, yeşilden sarıya değişen renkte, kendine özgü tat ve kokuda bir yağdır. Serbest asitlik derecesi (oleik asit cinsinden) en çok % 1.5 tur. 14

17 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Z EYTİN YAYILIŞI VE ÜRETİMİ Zeytin, ekolojik açıdan dünyanın belirli bölgelerinde kendine uygun yetişme ortamı bulmuştur. Genel olarak Güney ve Kuzey yarım kürenin 30 o - 45 o enlemleri arası, zeytinin üretim kuşağı olarak nitelendirilmektedir. Zeytinin anavatanı veya bitki gen merkezi, Anadolu dur (Karakır, 1992). Akdeniz iklim kuşağında, denize paralel olan dağlara kadar olan kıyı şeridi ve dikey uzanan dağların etekleri zeytin için elverişli ve optimum alanları oluşturmaktadır. Dünya üretiminin %98 i Akdeniz kaynaklıdır. 15

18 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü DÜNYA DA ZEYTİNYAĞI Dünyada yaklaşık 9 milyon hektar alanda 900 milyon adet zeytin ağacından yaklaşık 17 milyon ton dane zeytin elde edilmektedir. Dünya sofralık zeytin üretimi son yedi sezonda 2 milyon tonlardan 2,5 milyon tonlara yükselmiş, yedi sezonun ortalamasına göre üretim yaklaşık 2,3 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. En önemli üretici ülkeler sırasıyla Avrupa Birliği Ülkeleri, Türkiye, Mısır, Cezayir, Suriye, Fas ve Arjantin dir. AB ülkeleri arasında ilk sırayı İspanya almakta onu Yunanistan ve İtalya izlemektedir. İspanya nın AB üretimindeki payı %70 ler seviyesindedir. Türkiye ortalama olarak tonluk üretim hacmi ile 4. sırada yer almaktadır. Dünya Zeytinyağı Üretimi (1000 Ton) SIRA ÜLKE 2009 / / / / / İSPANYA 1.401, , , ,6 2 İTALYA ,2 415, YUNANİSTAN ,6 357, TÜRKİYE SURİYE FAS TUNUS PORTEKİZ 62,5 62,9 76,2 59,1 76,2 9 CEZAYİR 26, , ARJANTİN ÜRDÜN ,5 21, LİBYA LÜBNAN İSRAİL 3,5 12, ARNAVUTLUK , DİĞER , ,2 123,2 TOPLAM

19 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I DÜNYA DA ZEYTİNYAĞI TÜKETİMİ Dünyanın en çok zeytinyağı tüketen ülkesi 185 bin ton ve kişi başı yaklaşık 24 kg tüketimi ile Yunanistan dır. Yunanistan ı 600 bin ton yıllık tüketimi ve kişi başı 11,50 kg tüketimi ile İtalya, 580 bin ton ve kişi başı 10,40 kg tüketimi ile İspanya; 74 bin ton tüketimi, kişi başı 6,73 kg tüketimi ile Portekiz izlemektedir. Türkiye bu konuda üretim kabiliyetine göre kıyaslandığında Avrupa Birliği ülkelerinin gerisinde kalmış olup kişi başı ortalaması 1,95 kg civarında seyretmektedir. Dünya Zeytinyağı Tüketimi (1000 Ton) SIRA ÜLKE 2009 / / / / / YUNANİSTAN 228,5 227, İSPANYA 539,4 554, İTALYA 675, PORTEKİZ 87, SURİYE 120,5 130,5 135,5 135, FAS LÜBNAN 9, TUNUS ARNAVUTLUK ,5 8,5 10 ÜRDÜN LİBYA CEZAYİR 33, , TÜRKİYE İSRAİL 16, , ,5 15 FRANSA 114,8 112, ,2 99,6 16 HIRVATİSTAN 6, ,5 17 SLOVENYA 2 2,1 1,9 1,9 2,2 17

20 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI Türkiye de yoğun olarak Akdeniz ikliminin hâkim olduğu Ege ve Akdeniz kıyılarında yaygın olan zeytin üretimi, bu bölgelerdeki tarım işletmelerinin ana üretim dallarından birini oluşturmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre; 2011/2012 sezonunda zeytin dikim alanı hektardır. SEZONLAR ALAN (Bin Ha) AĞAÇ SAYISI (Bin Adet) ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ (Ton) Sofralık Yağlık Toplam ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ (Ton)* 2006 / / / / / / /

21 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I TÜRKİYE ZEYTİN VE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ Türkiye de karma yani hem sofralık hem de yağlık zeytin üretimi yapılmaktadır. Türkiye nin zeytin üretimi yıllara göre farklılık göstermekle beraber mevcut üretimin % 61,1 i Ege Bölgesinde, % 33,3 ü Marmara Bölgesinde, % 5,3 ü Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, % 0,2 si ise Karadeniz Bölgesinde gerçekleşmektedir. TÜRKİYE ZEYTİN DAĞILIM HARİTASI Türkiye Dane Zeytin Üretiminin Bölgesel Dağılımı 19

22 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü T ÜRKİYE DE BÖLGESEL OLARAK ZEYTİN ÇEŞİTLERİ Ülkemizde bugüne kadar tespiti yapılan 89 adet zeytin çeşidi vardır. Bu çeşitlerden bölgeler itibariyle öne çıkan bazılarının özellikleri burada belirtilmiştir. EGE BÖLGESİ Bölgedeki zeytinlik alanlar, Büyük Menderes, Küçük Menderes ve Gediz nehirlerinin vadilerinde denizden km içeriye kadar uzanmakta ve bölge Türkiye zeytin dane üretimin % 61,1 ini karşılamaktadır. Ege Bölgesinde, zeytin üretiminin %80 i yağlık, %20 si de sofralık olarak işlenmektedir. Bu ürünlerin pazarlanma oranları ise yaklaşık %78 dir. Geriye kalan bölümü iç tüketime ayrılmaktadır. Bölgenin Önemli Zeytin Çeşitleri Ayvalık, Memecik, Domat, Erkence, Uslu, Çakır, Çilli gibi çeşitlerin yanı sıra son yıllarda Marmara bölgesi çeşidi olan Gemlik zeytin çeşidi de yaygınlaşmaya başlamıştır. Ayvalık Orijini Balıkesir ilinin Edremit ilçesidir. Ege bölgesindeki ağaç varlığının yaklaşık % 25 ini oluşturur. İyi bakım şartlarında kuvvetli ve dik gelişir. Kendine verimlidir, tam çiçek oranı yüksektir. Meyvenin olgunlaşması erken dönemdedir. Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır. Kendi ekolojisinde yağlık olarak değerlendirilir. Ayrıca meyve renginin pembeye dönüştüğü dönemde hasat edilerek çizme zeytin tipinde veya Ocak-Şubat aylarında hasat edilerek siyah sofralık olarak değerlendirilir. 20

23 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Çakır Orijini İzmir ilidir. Ağacı çok kuvvetli gelişir, dik gelişen büyük bir taç oluşturur. Meyvesi orta büyüklükte, armut şeklinde ve meyve ucu düzdür. Erken meyveye yatar. Gemlik, Erkence ve Ayvalık çeşitleri tozlayıcı olarak önerilebilir. Yağlık bir çeşittir. Çekişte Sinonimleri Kırma ve Memeli dir. Orijini İzmir ilinin Ödemiş ilçesidir. Meyve şekli iri, ovaldir ve meyve ucu hafif memelidir. Verimi iyi olup iyi bakım şartlarında düzenli ürün verir. Çilli Orijini İzmir ilinin Kemalpaşa ilçesidir. Yapraklar uzun, dar ve eliptik şekillidir. Meyve büyüklüğü iri, şekli yuvarlağa yakındır. Zeytin sineğinin erken dönemde tercih ettiği bir çeşit olması sebebiyle tuzak ağaç olarak kullanılması tavsiye edilir (Gümüşay ve ark., 1990). Yeşil sofralık olarak değerlendirilmeye uygundur. Domat Orijini Manisa ilinin Akhisar ilçesidir. Ağacı kuvvetli gelişir. Geniş ve yayvan taç oluşturur. Erken verime yatar. Meyveleri iri ve silindiriktir. Meyve ucu düz veya yuvarlaktır. Verimi yüksek ve düzenlidir. Bol ve çimlenme gücü yüksek polen oluşturur. İyi bir tozlayıcıdır. Tam çiçek oranı yüksektir. Sulu şartlarda soğuğa hassas olup zeytin dal kanseri ve kızıl kurda karşı kısmen dayanıklıdır. Genellikle yeşil dolgulu zeytin şeklinde işlenir. 21

24 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Erkence Orijini İzmir ilidir. Meyveler orta büyüklükte oval şekillidir. Çakır ve Ayvalık çeşitleri tozlayıcı olarak önerilebilir. Erken olgunlaşır. Yağlık olmakla birlikte sofralık olarak da değerlendirilir. İzmir Sofralık Orijini İzmir ilidir. Ağacı orta kuvvette, taçı geniş ve dağınıktır. Kendine kısırdır, tam çiçek oranı düşüktür. Memecik, Gemlik ve Erkence tozlayıcı olarak önerilebilir. Meyvesi çok iri ve ovaldir. Verimi düşük ve dalgalıdır. Zeytin sineği ve zeytin güvesine duyarlıdır. Yeşil sofralık olarak değerlendirilmektedir. Kiraz Orijini Manisa ilinin, Akhisar ilçesinin, Zeytinliova bucağıdır. Topan Kiraz tipinin ağacı kuvvetli gelişir, büyük, geniş, yuvarlak bir taç oluşturur. Meyveleri iri ve yuvarlaktır. Meyve ucu genellikle düz, bazen memelidir. Erken olgunlaşır. Soğuğa aşırı duyarlı değildir. Daha ziyade siyah sofralık olarak değerlendirilmektedir. Memecik Orijini Muğla ilidir. Ege bölgesindeki ağaç varlığının %50 den fazlasını Türkiye genelinde ise yaklaşık % 45 ini oluşturur. Tacı iyi giyimli toplu, yuvarlak-yayvandır. Meyve iri ve oval şekilde ucu memelidir. Kısmen kendine verimlidir. Tam çiçek oranı orta düzeydedir. Tozlayıcıları Ayvalık, Gemlik, Erkence ve Memelidir. Yağ ve et-çekirdek oranı yüksektir. Yağının kalitesi yüksektir. Yağlık ve sofralık olarak çok yönlü değerlendirmeye elverişlidir. 22

25 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Memeli Orijini İzmir ilinin Menemen ilçesidir. Ağacı kuvvetli gelişir, oldukça giyimli alt kısmı, dağınık, üst kısmı dik gelişen bir taç oluşturur. Memecik, Ayvalık, Gemlik, İzmir sofralık ve Erkence çeşitleri tozlayıcı olarak önerilebilir. Verimi iyi olup periyodisite gösterir. Yağı orta düzeyde ve kalitelidir. Sulanan şartlar altında soğuğa karşı duyarlıdır. Ürünü sofralık ve yağlık olarak değerlendirilir. Uslu Orijini Manisa ilinin Akhisar ilçesidir. Yoğun, büyük, geniş bir taç oluşturur. Sulanması halinde çok kuvvetli gelişir. Verimi orta düzeydedir, iyi bakım şartlarında düzenlidir. Erken kararan bir çeşittir. Çekirdeği kolay ayrılır. Soğuğa karşı hassastır. Siyah sofralık olarak değerlendirmeye uygundur. 23

26 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü MARMARA BÖLGESİ Marmara Bölgesinin zeytin üretiminin %90 ı sofralık ve %10 u yağlıktır. Türkiye nin toplam sofralık zeytin üretiminin %50 si bu bölgede gerçekleşirken, sofralık zeytin işlemesinde salamura siyah zeytin ağırlık taşır. Bölge kuzey rüzgarlarına ve soğuklara açıktır. Bazı yıllar sıcaklığın düşmesiyle soğuktan zararlar olur. Bölgenin Önemli Zeytin Çeşitleri Ayvalık, Memecik, Domat, Erkence, Uslu, Çakır, Çilli gibi çeşitlerin yanı sıra son yıllarda Marmara bölgesi çeşidi olan Gemlik zeytin çeşidi de yaygınlaşmaya başlamıştır. Çelebi Orijini İzmir ilidir. Ağacı çok kuvvetli gelişir, dik gelişen büyük Sinonimi İznik Çelebi dir. Orijini Bursa ilinin, İznik ilçesidir. Ağacı orta kuvvette olup genellikle küçük, yayvanca ve sarkık bir taç oluşturur. Meyve çok iri, uzun silindiriktir. Yeşil sofralık olarak değerlendirilmeye uygundur. Edincik Su Sinonimleri Edincik, Erdek su zeytinidir. Orijini Balıkesir ilinin Edincik ilçesidir. Ağacı orta kuvvette olup yayvan, yuvarlak bir taç oluşturur. Meyveleri iri ve yuvarlak olup güvercin yumurtasına benzer. Meyveleri yumuşak olduğundan taşıma ve işlemede dikkat gerektirir. Yağ oranı oldukça düşüktür. Karamürsel Su Sinonimleri Su zeytini ve Kalamata dır. Orijini Kocaeli ilinin Karamürsel ilçesidir. Ağacı orta büyüklükte, dağınık, yayvan ve sarkık bir taç oluşturur. Meyvesi çok iri ve ovaldir. Zeytin sineği ve zeytin güvesine karşı duyarlıdır. Yağ oranı düşüktür. Düşük oranlı acılık maddesi ihtiva etmesi sebebiyle sofralık olarak değerlendirilir. 24

27 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Samanlı Sinonimi Tatlı Zeytin dir. Orijini Kocaeli ilinin Karamürsel ilçesidir. Meyveleri orta büyüklükte ve yuvarlaktır. Verimi orta düzeyde ve kısmen düzenlidir. Yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Kısa sürede yeme olgunluğuna gelir. Gemlik Sinonimleri Trilye, Kaplık, Kıvırcık ve Kara dır. Orijini Bursa ilinin Gemlik ilçesidir. Fazla büyük olmayan yarı dik bir taç oluşturur. Meyveleri orta büyüklükte olup yuvarlağa yakın, silindiriktir. Erken verime yatar, verim yüksek ve düzenlidir. Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır. Marmara Bölgesindeki ağaç varlığının büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır. Son yıllardaki yoğun fidan üretimi dikkate alındığında Türkiye genelinde de hızla yayılmaktadır. Siyah sofralık olarak değerlendirilen en önemli çeşittir. Meyveleri yağ bakımından zengin olduğundan sofralık kalite dışı ürün yağlık olarak değerlendirilebilir. 25

28 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü AKDENİZ BÖLGESİ Türkiye nin güneyinde yer alan bu bölgede Toros dağları ile Akdeniz arasındaki 850 metreye kadar yüksekliklerdeki alanlarda dar şeritte zeytin plantasyonları yer almaktadır. Zeytin bu bölgede diğer kültür bitkileri ile rekabet halindedir. Zeytin üretiminin %68 i yağlık, %32 si sofralık olarak değerlendirilir. Yüksek rakımlı köylerde soğuklama isteği yüksek olan, soğuğa dayanıklı Ayvalık cinsi fidanların ekimi de yaygınlaşmaktadır. Özellikle sofralık zeytini Gemlik cinsi daha çok gelir getirmektedir. Ancak bu tür sahil zeytini olduğundan soğuğa pek dayanıklı değildir. Bu yüzden Gemlik çeşidi fidanlar dikilirken aralarına dölü için Ayvalık çeşidi fidanlar da dikilir. Ayvalık ın tozları Gemlik in çiçeklerini dölleyerek tanelerinin soğuğa karşı daha dayanıklı olmasını sağlarlar. Bölgenin Önemli Zeytin Çeşitleri Büyük Topak Ulak Sinonimi Topak aşıdır. Orijini Mersin ilinin Tarsus ilçesidir. İyi bakım şartlarında kuvvetli gelişir. Meyveler iri yuvarlaktır. Verimi iyidir. Periyodisite gösterir. Soğuğa ve kurağa aşırı duyarlı değildir. Zeytin sineğine hassastır. Çizme yeşil zeytin tipinde işlenir. Sarı Haşebi Sinonimi Haşebi dir. Orijini Hatay ilinin Altınözü ilçesidir. İyi bakım şartlarında kuvvetli gelişir. Meyveler küçük ve şekli ovaldir. Verimi ağaç habitusuna göre düşük sayılabilecek düzeydedir. Kuvvetli periyodisite gösterir. Kendi ekolojisinde yağlık ve siyah sofralık olarak değerlendirilir. Sarı Ulak Orijini Mersin ilinin Tarsus ilçesidir. Akdeniz Bölgesi ağaç varlığının % 6 sını teşkil eder. Meyve orta büyüklükte, uzun silindiriktir. Ucu yuvarlak ve memesizdir. Verimi orta düzeydedir. Periyodisite gösterir. Düşük sıcaklıktan zarar görür. Siyah ve yeşil sofralık olarak değerlendirilir. 26

29 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Saurani Sinonimi Saurani dir. Orijini Hatay ilinin Altınözü ilçesidir. Meyveler küçük ve silindirik şekildedir. Taç hacmine göre oldukça verimlidir. Periyodisite gösterir. Düşük sıcaklıktan zarar görür. Yağlık olarak değerlendirilir. Siyah veya yeşil sofralık olarak da işlenebilir. Tavşan Yüreği Sinonimi Ters Yaprak dır. Orijini Muğla ilinin Fethiye ilçesidir. Sık, kuvvetli, yayvan ve sarkık taç oluşturur. Meyvesi çok iri, oval (yürek şeklinde) dir. Verimi düzenli olup orta düzeydedir. Zeytin sineği ve zeytin güvesine karşı duyarlıdır. Yağ oranı oldukça düşük olduğundan yeşil ve siyah sofralık olarak değerlendirmeye elverişlidir. 27

30 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ Büyük oranda zeytincilik potansiyeline sahip olmasına rağmen bölgedeki yüksek sıcaklık ve yetersiz yağışlar zeytinciliğin yayılmasını olumsuz yönde etkilemektedir. Akdeniz ikliminin etkisi altında kalan kesimlerinde zeytincilik yapılmaktadır. Bölgenin zeytin üretiminin %86 sı yağlık, %14 ü sofralık olarak işleniyor. Bölgenin Önemli Zeytin Çeşitleri Eğriburun Orijini Gaziantep ilinin, Nizip ilçesidir. Meyveleri oval ve küçüktür. Meyve ucu aşağı doğru kargaburnu gibi büküktür. Uçta meme bulunur. Verimi habitusuna göre oldukça iyidir. Periyodisite gösterir. Düşük sıcaklıklardan etkilenir. Siyah ve yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Halhalı Orijini Mardin ilinin Derik ilçesidir. Meyve orta büyüklükte, yuvarlağa yakın oval şekillidir. Verimi orta düzeydedir. Kuvvetli periyodisite gösterir. Yeşil olum döneminde hasat edilen ürün, kırma zeytin tipinde işlenmekte, siyah olum döneminde toplanarak siyah sofralık veya yağlık olarak da değerlendirilmektedir. Kalem Bez Orijini Gaziantep ilinin Nizip ilçesidir. Meyve çok küçük olup şekli yuvarlağa yakın ovaldir. Meyve ucu yuvarlaktır. Verimli bir çeşit olup periyodisite gösterir. İrili ufaklı ve yağ bakımından zengin olan meyveler kendi ekolojisinde yağlık olarak değerlendirilir. Kan Çelebi Orijini Gaziantep ilinin Nizip ilçesidir. Meyveler çok iri ve şekli yuvarlaktır. Meyve ucu genellikle yuvarlaktır. Verimi iyi düzeyde olup periyodisite gösterir. Olgunlaşan meyve pembe-kırmızı renk alır, meyve özsuyu da pembe veya kırmızı renktedir. Yeşil sofralık olarak değerlendirilmekle birlikte pembe olum döneminde hasat edilerek çizme pembe zeytin tipinde de işlenebilir. 28

31 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Kilis Yağlık Orijini Kilis ilidir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinin toplam ağaç varlığının yaklaşık %52 sini oluşturur. Ağacı orta kuvvetlidir. Hızlı gelişir, orta büyüklükte yayvanca ve sarkık bir taç oluşturur. Meyveleri irili ufaklı olup yuvarlaktır. Taç büyüklüğüne göre iyi verim verir. Kuvvetli periyodisite gösterir. Soğuğa duyarlı değildir. Yağlık olarak değerlendirilir Nizip Yağlık Orijini İzmir ilinin Kemalpaşa ilçesidir. Yapraklar uzun, dar eliptik şekillidir. Meyve büyüklüğü iri, şekli yuvarlağa yakındır. Zeytin sineğinin erken dönemde tercih ettiği bir çeşit olması sebebiyle tuzak ağaç olarak kullanılması tavsiye edilir (Gümüşay ve ark., 1990). Yeşil sofralık olarak değerlendirilmeye uygundur. Yağ Çelebi Orijini Gaziantep ilidir. Meyveler iri, uzun oval şekillidir. Meyve ucu aşağı doğru bükümlü olup, uçta meme oluşumu bulunur. Taç hacmine göre verimi iyi sayılır. Periyodisite gösterir. Kendi ekolojisinde yağlık olarak değerlendirilir. Fakat iri olan meyveleri sofralık olarak da işlenebilir. 29

32 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü KARADENİZ BÖLGESİ Zonguldak, Kastamonu, Sinop, Ordu, Samsun, Trabzon ve Artvin illerinde kuzey rüzgârlarından korunaklı Akdeniz mikro iklimlerine sahip sınırlı kıyı şeridi ve iç kısımdaki, ırmak vadilerinde (Artvin), daha çok öz tüketim maksadıyla sofralık zeytincilik yapılmaktadır. Bölgenin Önemli Zeytin Çeşitleri Marentelli Trabzon un Akçaabat ilçesinde yaygın olan bölge çeşididir. Meyvesi ve çekirdekleri iri olup erken olgunlaşır. Bölge çeşitleri içinde en az yağ kapsamına sahiptir. Soğuğa karşı dayanıklıdır. Yöresinde yağlık olarak değerlendirilir. Otur Artvin ve civarında yaygındır. Meyveleri iri, çekirdekleri orta irilikte olup yüksek oranda yağ içerir. Erken olgunlaşır fakat olgunluk periyodu uzundur. Soğuğa dayanıklı olduğundan geçit bölgeler için önerilebilir. Yağlık ve sofralık olarak değerlendirilir. Patos Trabzon ve civarında yaygın olan bölge çeşididir. Meyveleri küçük, çekirdekleri çok iri olup % 26.8 oranında yağ içerir. Meyveleri erken kararır, olgunluk dönemi uzundur. Genelde yöresinde sofralık olarak değerlendirilir. Manzanilla Yerli çeşitlerimiz dışında Manzanilla zeytin çeşidi Ülkemize 1974 yılında getirilmiş ve 1984 yılından itibaren Ege Bölgesinde ve Akdeniz Bölgesinde yetiştiriciliğine başlanmıştır. Orijini İspanya nın Cordoba şehri olan bu çeşidin değişik tipleri mevcuttur. Ülkemizde mevcut olan Manzanilla tipinin ağacı orta kuvvette olup düzgün yuvarlak bir taç oluşturur. Meyve orta büyüklükte ve şekli yuvarlaktır. Meyve ucu yuvarlaktır, verimi iyidir ve bakım tedbirlerinin tekniğine göre uygulandığı şartlarda düzenli ürün vermektedir. Erken olgunlaşan bir çeşittir. Soğuğa karşı duyarlıdır. Ülkemizde Manzanilla zeytin çeşidi genellikle İspanyol usulüne göre yeşil sofralık olarak değerlendirilmektedir. Bununla beraber çeşidin yağ içeriği düşük olmakla birlikte sofralık kalite dışı ürün yağ elde etmek üzere işlenebilir. 30

33 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Z EYTİN FİDANI ÜRETİM METODLARI 31

34 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Z EYTİN FİDANI ÜRETİM METODLARI 1- GENERATİF ÜRETİM 2- VEGETATİF ÜRETİM 1- GENERATİF ÜRETİM A. Tohumla Üretim Ekonomik öneme sahip bazı zeytin çeşitlerinin köklenme oranı çok düşüktür. Bu sebeple çelikle üretimi zor ve masraflı olan zeytin çeşitleri (Domat, Memecik, v.b) aşıyla üretilmektedir. Aşılı fidan üretiminde, anaç olarak kullanılacak zeytin tohumuna ihtiyaç vardır. Ancak anaç olarak kullanılan çöğürler tohumdan üretildikleri köklenme oranı yüksek, hastalık ve zararlılara, kuraklığa ve soğuğa dayanıklı oldukları bilinen klonal anaçların kullanılması tavsiye edilir. Çöğür Temininde Kullanılan Tohum Kaynakları 1. Olivaster, Oleaster (yabani zeytin) çekirdekleri. 2. Kültür çeşitlerinin çekirdekleri. Yabani Zeytin Tohumlarının Özellikleri 1. Gelişmeleri birbirinden çok farklıdır. 2. Fazla dallanma göstermektedir. 3. Çimlenme oranları düşüktür. 4. Boğum araları kısadır. 5. Gövde kabukları incedir 6. Soğuğa karşı mukavemetleri düşüktür. 32

35 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Tohumların Ekime Hazırlanması ve Çimlenmelerinin Arttırılması Katlama işleminden sonra, çekirdekleri meyve etinden ayırma işlemleri yapılır. Bunlar: Çekirdek ayırma işlemi palper adı verilen aletle yapılır. Çekirdekler üzerindeki yağ tabakasının alınması için kabuk kalınlığına göre % 0,5-5 lik kostik eriyiğinde dk ile 5-6 saat arasında tutulur. Sonra çekirdekler suyla iyice yıkanır. Tohum kabuğunun aşındırılması için katlama, mekanik aşındırma, suda bekletme(10-12 gün) ve gibberilik asit uygulaması yapılarak tohum ekime hazır hale getirilir. Tohum Ekimi Tohumların ekimi sıcak, soğuk yastık ve seralarda yapılır. Tohumların yastıklara ekim zamanı Ekim ve Kasım aylarıdır. Anaçlık olarak kullanılacak olan çöğürler torbalara şaşırtılır. Şaşırtma işleminden birkaç yıl sonra anaçlar aşılanacak kalınlığa ulaşır. 33

36 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü B. Delice ile (Aşılama) Üretim Aşı Materyallerinin Seçimi, Toplanması ve Muhafazası Aşı kalemi seçilirken dikkat edilecek hususlar; Damızlık olarak seçilen ağaçlar hastalık ve zararlılarla bulaşık olmamalıdır. Aşı kalemleri, tacın dış kısmına isabet eden yüksek verimli normal gelişim gösteren dallardan alınmalıdır. Aşı kalemi olarak kullanılacak materyal bir yıl önceki sürgünden alınmalıdır. Kalemler karşılıklı 2 göz ve 2 yaprak ihtiva etmeli ve boyları da 6-7 cm kadar olmalıdır. Kalemlerin kalınlığı anaçların kalınlığı ile orantılı olmalıdır. Kalemler alındıktan sonra yapraklar saplarından kesilerek temizlenmeli ve zedelenmeden ıslak kâğıda ve beze sarılmalıdır. Kalemlerin, kış boyunca dondan ve güneş ışığından korunması için odun talaşı içerisinde polyethylen torbalarda muhafazası uygundur. İlkbahar ve yaz aylarında kalemler yine polyethylen torbalar içerisinde soğutulmuş odalarda muhafaza edilebilirler. İç kabuk yüzeyleri kahverengiye dönüşmüş olan aşı kalemleri kullanılmalıdır. Çöğürlerin (Anaçların) Aşılanması Çöğürler kurşun kalem kalınlığına ulaştığında aşılanır. Çöğürlere kabuk altı kalem aşısı (çoban aşısı) uygulanır. Aşıda kullanılan kalemler bir yıllık sürgünlerden alınır. Kalemler karşılıklı iki göz ve iki yaprak ihtiva etmelidir. Kalemlerin boyları 6-7 cm. kadar olmalıdır. Aşılama anaçlara su yürüdüğü zaman (çöğürler kabuk vermeye başladığı zaman) Nisan-Mayıs aylarında yapılır.! Aşılama Sırasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1- Aşıcı belli bir zamanda aşılayabileceği kadar çöğürü kesmelidir. 2- Tepesi kesilen çöğürler aşılama için fazla bekletilmemelidir. 3- Kalemler anaca çok iyi yerleştirilmeli, aralarında boşluk bırakılmamalıdır. 4- Aşıların rafya ile bağlanması ve macunlanması hemen yapılmalı ve bu işlem yapılırken kalem yerinden oynatılmamalıdır. 34

37 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Aşılama Aşılanacak anaç, toprak seviyesinden 5-10 cm üstünden tepesi kesilir ve yan dallar temizlenir. Aşı kaleminin alt kısmı eğimli uzunlamasına kesilerek kama şekli verilir. Anacın kabuğu yukarıdan aşağıya doğru 2 cm uzunluğunda dikey olarak çizilir, kabuk aşı çakısının küt tarafı ile yanlara açılır. Kalemin alt ucu anacın kesilen kısmına yerleştirilir. Bunun üzerine kabuk (anaç veya söğüt) konur. Rafyayla bağlanır ve aşı macunu ile aşı noktası ve kalemin tepesi macunlanır. Yapılan aşının kaynaması gün içerisinde belli olur. 35

38 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü YETİŞKİN AĞAÇLARDA AŞILAMA Yetişkin ağaçlarda aşılama, yabani(delice) ya da verimsiz çeşitleri verimli hale getirmek, yağ konsantrasyonu düşük ya da yağ kalitesi iyi olmayan çeşitlerin değiştirilmesi veya soğuk zararından etkilenen ağaçların geri kazanılması için yetişkin ağaçlarda aşılama yapılır. Aşılı fidan üretimi tohumun hasadından fidanın satış aşamasına gelinceye kadar yaklaşık 5 yıllık bir süreyi kapsamakta, yetiştiricilik süresince zayiat da oldukça yüksek olduğundan ekonomik olmadığından tercih edilmeyen bir üretim şeklidir. Aşı Çeşitleri Kabuk Aşısı Bu aşı tipinde aşı ne kadar alçaktan yapılırsa, sonuç o kadar iyi olmaktadır. Aşının başarılı olabilmesinin ilk şartı, anaçtan kaldırılan kanadın veya kanatların korunmasına bağlıdır. Aşılama, kalemlere öz suyu yürüyüp aktif hale geldikten sonra ve anaçlar aşılamaya hazır olunca yapılmalıdır. Aşılama kalemi alınacak dallar 2-4 yaşları arasında ve kalemden çıkarılacak kabuk üzerinde ise 2-6 adet göz bulunmadır. Anaçtan tek veya çift kanat şeklinde kaldırılan kabuk, aşının üzerine iyice sarılarak, sıkıca bağlanmalıdır. Daha sonra göz (kabuk) aşısı yapmak için, uygun olan zeytin dalından kabuk sıyrılır. Bu alınan kısımda 1 veya 2 göz olmalıdır. Aşılamada en iyi sonuç, çiçeklenme devresinin başında alınır. Yağmurlar erken başlar ve bol olursa Sonbahar vejetasyon devresinde de aşılama yapılabilir. Kalın bir kabuk altına aşılar tatbik edilecekse kalemden çıkarılacak kabuklar daha uzun ve geniş olmalıdır. Aşı bağı olarak plastik, bez sicimler kullanılabilir. Bu işlemden sonra aşı yerlerinin siyah polyethylenle örtülmesi tavsiye edilmektedir. Aşının çözüm zamanı, aşının tamamlandığı andan itibaren gündür. İlk yıl bu gözlerden çıkacak bir veya birden fazla filizin hepsinin gelişmesine fırsat verilmemelidir. Sonraki 2-3 yıl zarfında bu filizler içerisinde en düzgün ve kuvvetli gelişen teşvik edilerek üzerinde hiçbir kesim yapılmamalıdır. 36

39 Y A B A N İ Z E Y T İ N D E L İ C E R E H A B İ L İ T A S Y O N U E Y L E M P L A N I Yarma Aşı Bu aşı vejetasyon başladığı devrede çapları 5 cm. den daha az olan dal ve gövdelere yapılmaktadır. Meyilli kesilen anac kalınsa iki kalem, ince ise bir kalem kullanılmalıdır. Çoban Aşısı (Kabuk altı Kalem) Aşıda kullanılan kalemler, bir yıl önce oluşan sürgünlerden alınmaktadır. Kalemler karşılıklı iki göz ve iki yaprak ihtiva etmeli, boyları da 6-7 cm kadar olmalı ve çöğürlerin kalınlığı ile orantılı olmalıdır. Ayrıca kalemin üzerindeki yaprakların 2/3 ü kesilerek su kaybetme yüzeyi azaltılmalıdır. Aşı kaleminin alt kısmı meyillice uzunlamasına kesilerek kama şekli verilmelidir. Aşılama zamanı çöğürlere su yürüdükten sonra yani, çöğürler rahat kabuk vermeye başladığı zaman yapılmaktadır. Bu bölgelere göre Mart-Mayıs ayları olabilir. Aşılama işlemini sabah erken ve akşam vaktinde yapmakta fayda bulunmaktadır. Sıcaklık, rüzgar ve şiddetli yağmur aşı tutma oranını olumsuz etkilemektedir. Dipleri daha önceden temizlenen çöğürlerin toprak sathından cm. yukarısından tepeleri kesilmekte, yaprak ve yan dallar temizlenmektedir. Çöğürün kabuğu yukarıdan aşağıya doğru 2 cm. uzunluğunda dikey olarak çizilerek, kabuk aşı çakısının küt tarafı ile yanlara hafif açılmaktadır. Kalemin alt ucu kesiğin 1-2 mm. aşağısına gelinceye kadar çöğürün kesilen kabuğu altına tutturulur. Bunun üzerine çöğür kabuğu konur ve rafya, bez ve aşı bandı gibi malzemelerle sarılır. Son olarak aşı macunu ile aşı noktası ve kalemin tepesi macunlanır. Bu işlemin maksadı aşı yerinde kaynamanın oluşması için yeterli rutubeti sağlayarak aşının tutma oranını arttırmaktır. Yapılan aşının kaynaması gündür. Kalem üzerindeki yaprak parçalarının kendiliğinden dökülmesi veya dokununca düşmesi aşının tuttuğuna işarettir. Normal şartlarda aşı tutma oranı %80-90 civarındadır. Aşılar tuttuktan sonra, rafya veya bantların aşının gelişmesini engellememesi için çözülmelidir. Çöğürler aşılama başlamadan birkaç gün önce ve aşı yapıldıktan bir hafta sonra sulanmaktadır. Sulama sırasında aşı noktalarının su içinde kalmamasına dikkat edilmelidir. 37