HİDROELEKTRİK ENERJİ ÜRETİMİNİN GELİŞMİŞ VE GELİŞMEKTE OLAN EKONOMİLERDEKİ GÖRÜNÜMÜ. Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU 1, Duygu PAPUR 2

Fırat Üniversitesi-Elazığ HİDROELEKTRİK ENERJİ ÜRETİMİNİN GELİŞMİŞ VE GELİŞMEKTE OLAN EKONOMİLERDEKİ GÖRÜNÜMÜ Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU 1, Duygu PAPUR 2 1 Elektrik Mühendisliği Bölümü İstanbul Teknik Üniversitesi nazif@elk.itu.edu.tr, sohtaoglu@gmail.com 2 Elektrik Mühendisliği Bölümü İstanbul Teknik Üniversitesi papur@itu.edu.tr, duygupapur@gmail.com ÖZET Birincil enerji kaynak çeşitliliğinin artırılmasına, enerji dışalım bağımlılığının azaltılmasına, enerji arz güvenliğinin yükseltilmesine yönelik doğrudan ya da dolaylı katkıları nedeniyle yenilenebilir kaynaklar; başta enerji politikaları olmak üzere, ekonomik, sosyal ve çevresel sürdürülebilirliğe yönelik tüm politika ve stratejilerin biçimlendirilme ve uygulama süreçlerinde önemli işlevler yüklenebilmektedir. Bu çalışmada, hidroelektrik enerjinin küresel toplam birincil enerji arzı, küresel toplam yenilenebilir enerji arzı ve küresel toplam elektrik üretimindeki rolü tarihsel süreçte ortaya konmuş, hidroelektrik enerji üretimine ilişkin geçmiş ve güncel eğilimlerin, gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomiler ekseninde, bütünsel ve karşılaştırmalı olarak sunulması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Hidroelektrik enerji üretimi; Yenilenebilir enerji kaynakları; Toplam elektrik enerjisi üretimi; Gelişmiş ekonomiler; OECD üyesi ülkeler; Gelişmekte olan ekonomiler; OECD dışındaki ülkeler. 1. GİRİŞ Enerji üretimi ile tüketimindeki geçmiş ve güncel gelişmeler bütün halinde irdelendiğinde, elektrik enerjisi talebindeki büyüme eğilimlerinin, toplam birincil enerji arzı ile nihai enerji tüketimindeki artışlarla karşılaştırıldığında, çok daha yüksek düzeylerde gerçekleştiği gözlenmektedir. Elektrik tüketimindeki sürekli, kararlı ve güçlü talep artışlarına koşut olarak, elektrik enerjisi üretiminde kullanılan birincil kaynakların toplam birincil enerji arzındaki payları da giderek büyümektedir [1,2]. Başta petrol olmak üzere, fosil yakıt fiyatlarında yaşanan ani ve aşırı değişimler, istikrarsızlıklar, yenilenebilir enerjiye ilgiyi güçlendirmekte, birincil enerji kaynak çeşitliliğinin artırılması, enerji dışalım bağımlılığının azaltılması, enerji arz güvenliğinin yükseltilmesi, enerji ile ilişkili faaliyetlerin yol açtığı çevresel sorunların geriletilmesi vb. diğer etmenlerin de katkılarıyla, yenilenebilir enerji kaynaklarının küresel toplam birincil enerji arzındaki ve elektrik enerjisi üretimindeki paylarının, koşut olarak yüklendikleri işlevlerin giderek büyütülmesi amaçlanmaktadır. lı yıllardan itibaren, yenilenebilir kaynakların toplam birincil enerji arzı ile elektrik enerjisi üretimindeki payının yükseltilmesine yönelik girişimlerin giderek arttığı, yatırımların özellikle elektrik ve ısı üretimi ile biyoyakıtlar alanında yoğunlaştığı gözlenmektedir [1,2]. 2. HİDROLİK ENERJİNİN KÜRESEL ENERJİ DENGESİNDEKİ YERİ 1971 yılında 5.534 Mtoe olan küresel toplam birincil enerji arzı, yaklaşık 2,2 kat artışla, yılında 12.267 Mtoe düzeyine çıkmıştır. Ağırlıkla gelişmiş ekonomilerden meydana gelen OECD yapısının küresel toplam birincil enerji arzındaki payı 1971 yılında yüzde 60,7 iken, yılında yüzde 44,2 ye gerilemiştir. OECD dışında kalan ülkelerde ise, 1971 yılındaki toplam birincil enerji arzı 2.011 Mtoe iken, 3,2 kat artarak, yılında 6.510 Mtoe ye ulaşmıştır. Çalışma kapsamında göz önüne alınan döneminde ortalama yıllık artış hızı, OECD üyesi ülkeler ile OECD dışında kalan ülkeler için sırasıyla, yüzde 1,3 ve yüzde 3,2 olmuştur [3-15]. Güney Kore, Türkiye ve Meksika hariç OECD üyesi ekonomiler görece daha olgunlaşmış tüketim yapıları ile dikkati çekerken, OECD yapısı dışındaki diğer ekonomilerdeki durum ise tam aksi yöndedir. Fosil tabanlı yakıtların küresel toplam birincil enerji arzındaki payı 1971 yılında yüzde 86,3 olmuş, enerji kaynak çeşitliliğinin artırılmasına, nükleer ile yenilenebilir enerji kullanımının yükseltilmesine yönelik tüm girişimlere karşın, yılında yüzde 81,2 düzeyine ancak geriletilebilmiştir. yılında 12.267 Mtoe düzeyinde gerçekleşen küresel toplam birincil enerji arzında yenilenebilir kaynakların payı yüzde 12,8 ile sınırlı kalırken, diğer birincil enerji kaynaklarının toplamdaki payları ise sırasıyla; kömür yüzde 27,0, petrol yüzde 33,1, gaz yüzde 21,1, nükleer enerji yüzde 5,8 olarak gerçekleşmiştir. Enerji kaynaklarının küresel toplam birincil enerji arzında üstlendikleri roller, yılı için, Şekil 1 de gösterilmiştir. Petrol % 33,1 Gaz % 21,1 % 0,2 Kömür % 27,0 Nükleer % 5,8 Yenilenebilir Kaynaklar % 12,8 % 2,2 ve Atık % 9,8 % 0,7 Şekil 1: Küresel toplam birincil enerji arzında kaynakların payı. 131

Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 dönemi irdelendiğinde [3-15], yenilenebilir enerjinin küresel toplam birincil enerji arzındaki payında dikkat çekici bir gelişme sağlanamadığı tespit edilmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının tümü birlikte ele alındığında, küresel toplam birincil enerji arzına en büyük katkıyı katı biyokütlenin verdiği, fosil tabanlı yakıtların yerine kolaylıkla ikame edilebilme özelliği ile diğer yenilenebilir kaynaklardan ayrıldığı saptanmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde, enerji yoksulu ve yoksunu toplum kesimleri tarafından evsel niteliklerdeki temel yaşam gereksinimleri için doğrudan yakılarak tüketilen, ancak çok küçük bir bölümü elektrik ve/veya ısı üretiminde ya da yakıt girdisi olarak çağdaş sınai üretim süreçlerinde dolaylı yollardan kullanılabilen katı biyokütle, en önemli yenilenebilir enerji kaynağı olarak küresel toplam birincil enerji arzında yüzde 9,1, küresel toplam yenilenebilir enerji arzında ise yüzde 71,5 paya sahiptir. Hidroelektrik enerji, ikinci büyük bileşen olarak, küresel toplam yenilenebilir enerji arzında yüzde 17,6, küresel toplam birincil enerji arzında ise yüzde 2,2 pay üstlenmektedir. Jeotermal enerji, birincil yenilenebilir enerji arzındaki üçüncü temel öge durumundadır. Rüzgar, güneş vb. diğer kaynaklar, küresel toplam birincil enerji arzında yaklaşık yüzde 0,3, küresel toplam yenilenebilir enerji arzında ise yüzde 2,0 pay ile hala marjinal konumdadır. Kaynakların küresel toplam birincil yenilenebilir enerji arzındaki payları, yılı için, Şekil 2 de sunulmuştur. % 17,6 % 0,8 Rüzgar % 1,2 Jeotermal % 3,7 ve Atık % 76,7 Katı biyokütle % 71,5 Sıvı biyokütle % 3,0 Kentsel atık % 0,9 Biyogaz % 1,0 Şekil 2: Küresel toplam yenilenebilir enerji arzında kaynakların payı. 3. ELEKTRİK ÜRETİMİNDEKİ GELİŞMELER 1971 yılında 5.256,38 TWh olan küresel toplam elektrik üretimi, yılında 20.260,84 TWh e çıkmıştır. döneminde [3-15], küresel toplam elektrik üretimi 3,9 kat büyürken, çoğunlukla gelişmiş ekonomilerden meydana gelen OECD yapısının toplam elektrik üretimi 2,8 kat artışla 3.831,45 TWh den 10.744,86 TWh e yükselmiş, OECD dışında kalan ekonomilerde ise 6,7 kat artarak 1.424,93 TWh den 9.515,98 TWh e ulaşmıştır. Halen, küresel toplam nüfusun yüzde 17,8 ini barındıran OECD ülkelerinin küresel toplam elektrik üretimindeki payı yüzde 53,0 düzeyinde bulunmakta, küresel toplam nüfusun yüzde 82,2 sinin yaşadığı OECD dışında kalan ülkeler ise, geriye kalan yüzde 47,0 lık bölümü üstlenmektedir. dönemini kapsayan süreçte [3-15], küresel toplam nüfustaki ortalama yıllık artış hızı yüzde 1,6, OECD üyesi ülkeler ile OECD dışındaki ülkelerde ise sırasıyla, yüzde 0,8 ve yüzde 1,8 olmuştur. yılı verilerine göre, Dünyada kişi başına düşen ortalama elektrik tüketimi 3.030 kwh tir. OECD dışında kalan ülkelerdeki kişi başına düşen elektrik tüketimi miktarı 1.731 kwh ile küresel ortalamanın altında kalmakta, OECD ülkelerinde ise 9.031 kwh ile küresel ortalamanın yaklaşık üç katına ulaşmaktadır. birincil enerji kaynaklarıyla karşılaştırıldığında, yenilenebilir kaynaklar küresel toplam birincil enerji arzında daha düşük paya sahip olmalarına karşın, küresel toplam elektrik enerjisi üretiminde üçüncü büyük bileşen konumundadır. yılı verilerine göre, kömür ve gazın küresel toplam elektrik üretimindeki payı sırasıyla, yüzde 40,9 ve yüzde 21,3 olurken, yenilenebilir kaynaklar yüzde 18,5 paya sahiptir. Nükleer enerji yüzde 13,5 ve petrol yüzde 5,5 pay ile yenilenebilir kaynakları izlemektedir. Küresel toplam elektrik üretiminin yüzde 15,9 unu üstlenen hidrolik kaynaklar, yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı toplam elektrik üretiminde yüzde 85,9 paya sahiptir. Küresel toplam birincil enerji arzında önemli rol oynayan katı biyokütleyi de kapsayan tüm biyokütle ve atıklar ise, küresel toplam elektrik üretiminde yüzde 1,1 pay ile küçük bir rol üstlenebilmektedir. lı yıllardan itibaren artarak süren güçlü büyüme eğilimlerine karşın, rüzgar, güneş, jeotermal vb. diğer tüm yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı toplam üretim, küresel toplam elektrik enerjisi üretiminde yalnızca yüzde 1,5 pay alabilmektedir. Birincil enerji kaynaklarının küresel toplam elektrik enerjisi üretimindeki payları, yılı için, Şekil 3 te belirtilmiştir. Petrol % 5,5 Gaz % 21,3 Kömür % 40,9 % 0,3 Nükleer % 13,5 Yenilenebilir Kaynaklar % 18,5 % 15,9 ve Atık % 1,1 % 1,5 Şekil 3: Küresel toplam elektrik enerjisi üretiminde birincil kaynakların payı. Özellikle lı yıllardan itibaren, yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı elektrik üretiminde güçlü büyüme eğilimleri kaydedilmesine karşın, küresel toplam elektrik üretimindeki artışlara göre daha düşük kalmaktadır. yılında küresel toplam elektrik üretiminin yüzde 19,5 i yenilenebilir kaynaklardan elde edilirken, bu oran yılında yüzde 18,5 düzeyine gerilemiştir. Yenilenebilir kaynakların toplamdaki payının azalmasının temel nedeni, yenilenebilir kaynaklara dayalı küresel toplam elektrik enerjisi üretiminin yaklaşık üçte birini üstlenen OECD ülkelerinde hidroelektrik,üretiminde gözlenen düşük büyüme eğilimleridir. yılından itibaren yenilenebilir kaynaklara dayalı elektrik üretimi, OECD dışında kalan ülkelerde ortalama yıllık yüzde 4,0 oranında artış gösterirken, bu oran OECD ülkelerinde yıllık yüzde 1,6 büyüme ile sınırlı kalmıştır. Ekonomik büyüme, küresel toplam nihai elektrik tüketimine yönelik öngörülen değişimler üzerinde, nüfus artış hızı, kentleşme, sanayileşme vb. diğer etmenlerle birlikte mutlak belirleyicilikler taşımaktadır. Gelişmiş ekonomilerdeki nihai elektrik tüketiminde gözlenen göreli durağanlığın aksine, gelişmekte olan ülkelerin tüketimlerinde sürekli, kararlı ve güçlü artış eğilimleri dikkati çekmektedir. Gelişmiş Dünya ülkelerinin toplumları, düşük nüfus artışlarıyla uyumlu, belirli tüketim olgunluğuna ve doygunluğa ulaşmış enerji talep yapısı ile nitelendirilebilirken, gelişmekte olan ülkelerdeki mevcut eğilimler ve olası beklentiler ise, tam aksi yöndedir. 132

Fırat Üniversitesi-Elazığ Gelişmiş ekonomilerde, düşük nüfus artış hızı, kentleşme sürecinin tamamlanması, enerjinin etkin ve verimli kullanılmasına yönelik süreklilik içeren kazanımlar, enerji talebinin yoğun olduğu üretim faaliyetlerinin bırakılması veya gelişmekte olan ülkelere kaydırılması, teknoloji yoğun üretim alanlarına odaklanma, hizmetler sektörünün daha fazla geliştirilmesine yönelik tercihler, toplam nihai elektrik tüketimindeki artışların, gelişmekte olan ülkelere göre çok daha düşük düzeylerde kalmasına yol açmaktadır. İlgili dönemlerde, elektrik enerjisi üretiminde gerçekleşen büyüme eğilimleri [3-15], bölgelere göre Tablo 1 de verilmiştir. 4. HİDROELEKTRİK ENERJİ ÜRETİMİNDEKİ GELİŞMELER İLE EĞİLİMLERİN ANALİZİ yılından günümüze kadar gelişen süreçte, küresel toplam yenilenebilir enerji arzı ile küresel toplam birincil enerji arzındaki büyüme eğilimleri benzer oranlarda gerçekleşmiştir. Yenilenebilir enerji arzındaki ortalama yıllık artışlar dikkate alındığında; güneş enerjisinden elektrik üretimi, rüzgar, biyogaz, sıvı biyokütle, güneş enerjisinden ısı üretimi, jeotermal, hidrolik ve katı biyokütle şeklinde bir diziliş ile karşılaşılmaktadır. - dönemindeki ortalama yıllık büyüme oranları, toplam birincil enerji arzı (TBEA), toplam birincil yenilenebilir arzı (TYEA) ile bileşenler özelinde, Şekil 4 te verilmiştir [3-15]. % 50 % 45 % 40 % 35 % 30 % 25 % 20 % 15 % 10 % 5 % 0 TBEA % 1,9 TYEA % 1,9 Güneş Elektrik % 42,3 Rüzgar % 25,1 Biyogaz % 15,4 Sıvı % 12,1 Güneş Isı % 10,1 Jeotermal % 3,1 % 2,3 Katı % 1,3 Şekil 4: Küresel yenilenebilir enerji arzındaki ortalama yıllık büyüme oranları. Ağırlıklı olarak gelişmiş ekonomileri kapsayan OECD üyesi ülkelerin küresel toplam hidroelektrik enerji üretimindeki payı 1971 yılında yüzde 72,7 iken, 2001 yılından itibaren OECD yapısı dışında kalan ülkelerin toplam hidroelektrik enerji üretimleri OECD ülkelerini geride bırakmış, yılında ise OECD dışında kalan ülkelerin toplamdaki payı yüzde 58,0 e yükselmiştir. Bölgelerin küresel toplam hidroelektrik enerji üretimindeki payları, 1971 ile yılları için, karşılaştırmalı olarak, Şekil 5 te gösterilmiştir. Pompalı-hazneli hidrolik santraller dahil, hidroelektrik üretiminde sağlanan gerçekleşmeler [3-15], hesaplanan dönemsel ortalama yıllık büyüme oranları ile birlikte, yalnızca seçilen yıllar için özetlenerek, Tablo 2.a ile Tablo 2.b de ardıl halde sunulmuştur. OECD ülkeleri arasında en büyük hidroelektrik üreticisi olarak öne çıkan Kanada yı, Amerika Birleşik Devletleri ve Norveç izlemektedir. yılı itibariyle, üç ülkenin toplam hidroelektrik üretimi, OECD ülkeleri toplamının yaklaşık üçte ikisine karşılık gelmektedir. büyük üreticiler ise, Japonya, İsveç, Fransa, İtalya, Avusturya, Meksika, İsviçre, Türkiye, Almanya, İspanya şeklinde sıralanmaktadır. Türkiye, 1971 ile yılları arasındaki ortalama yıllık yüzde 12,2 artış oranı ile dikkati çekmekte, anılan oranın ile yılları arasında yüzde 2 ye gerilemesine rağmen, döneminde gerçekleşen ortalama yıllık yüzde 7,1 büyüme ile OECD ülkeleri arasında öne çıkmaktadır. Türkiye yi, dönemindeki, ortalama yıllık yüzde 6,7 ile Belçika izlemektedir. döneminde, OECD dışında kalan ülkeler bölgelere göre incelendiğinde ülkeler arasında önemli farklılıklar gözlenmekte, Afrika da Mozambik (yüzde 12,1) ve Güney Afrika (yüzde 10,2), Asya da Nepal (yüzde 10,9) ve Vietnam (yüzde 10,7), Çin (yüzde 8,4), Latin Amerika da Paraguay (yüzde 17,1), Panama (yüzde 11,0), Ekvator (yüzde 9,2) ve Arjantin (yüzde 8,4), Ortadoğu da Suriye (yüzde 11,5) güçlü büyüme eğilimleriyle dikkat çekmektedir. Küresel toplam hidroelektrik enerji üretiminde; yüzde 17,8 pay ile Çin Halk Cumhuriyeti, yüzde 11,5 ile Kanada ve yüzde 11,2 ile Brezilya öne çıkan ilk üç ülkedir. Tablo 1: Bölgelerin toplam elektrik enerjisi üretimleri ve dönemsel ortalama yıllık büyüme eğilimleri. Bölgeler 1971 1980 2000 Afrika 90.426 183.675 317.925 443.878 623.811 6,8 3,8 5,4 Asya (Çin hariç) 135.110 272.353 624.652 1.244.707 1.837.473 8,4 6,2 7,3 Çin (Hong Kong dahil) 143.974 313.264 650.142 1.387.571 3.494.904 8,3 9,8 9,0 Eski SSCB 800.400 1.294.000 1.728.657 1.273.081 1.512.284 4,1-0,7 1,7 Latin Amerika 135.427 312.612 507.566 798.442 1.069.301 7,2 4,2 5,7 OECD Dışı Avrupa 92.221 167.367 195.800 178.620 206.961 4,0 0,3 2,2 Ortadoğu 27.369 95.127 239.978 463.328 771.242 12,1 6,7 9,4 OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı 1.424.927 2.638.398 4.264.720 5.789.627 9.515.976 5,9 4,6 5,3 Avrupa Birliği-27.... 2.586.275 3.025.523 3.373.072.. 1,5.. OECD Avrupa 1.410.149 2.059.897 2.651.938 3.229.892 3.636.062 3,4 1,8 2,6 OECD Kuzey Amerika 1.956.385 2.867.661 3.816.610 4.854.892 5.279.336 3,6 1,8 2,7 OECD Pasifik 464.920 732.239 1.134.696 1.598.150 1.829.464 4,8 2,7 3,8 OECD Üyesi Ülkeler Toplamı 3.831.454 5.659.797 7.603.244 9.682.934 10.744.862 3,7 1,9 2,8 Küresel Toplam 5.256.381 8.298.195 11.867.964 15.472.561 20.260.838 4,4 3,0 3,7-133

Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 Tablo 2.a: Hidroelektrik enerji üretiminde gerçekleşmeler ve ilgili dönemlerdeki ortalama yıllık büyüme eğilimleri. Ülkeler / Bölgeler 1971 1980 2000 - Angola 605 595 725 912 3.842 1,0 9,7 5,1 Cezayir 330 257 135 54 283-4,6 4,2-0,4 Etiyopya 304 484 1.062 1.646 3.296 6,8 6,5 6,7 Fas 1.520 1.515 1.220 718 1.373-1,2 0,7-0,3 Fildişi Sahilleri 139 1.352 1.322 1.764 1.898 12,6 2,0 7,3 Gabon - 260 705 803 894-1,3 - Gana 2.909 5.276 5.721 6.610 6.195 3,6 0,4 2,1 Güney Afrika 112 992 2.851 3.934 4.032 18,6 1,9 10,2 Kamerun 1.046 1.365 2.656 3.442 4.232 5,0 2,6 3,8 Kenya 339 1.060 2.477 1.325 2.849 11,0 0,8 5,9 Kongo 54 100 490 295 375 12,3-1,5 5,4 Kongo Dem. Cum. 3.437 4.243 5.625 5.996 7.484 2,6 1,6 2,1 Mısır 5.041 9.801 9.932 13.697 14.682 3,6 2,2 2,9 Mozambik 224 301 284 9.652 15.114 1,3 24,7 12,1 Namibya...... 1.320 1.415...... Nijerya 1.574 2.783 4.387 5.628 5.721 5,5 1,5 3,5 Sudan 245 572 958 1.183 1.463 7,4 2,4 4,9 Tanzanya 309 684 1.549 2.142 2.655 8,9 3,0 6,0 Togo 76 38 95 100 91 1,2-0,2 0,5 Zambiya 908 9.194 7.951 7.750 9.666 12,1 1,1 6,6 Zimbabve 2.425 4.008 4.369 3.260 4.263 3,1-0,1 1,5 Afrika Ülkeleri 806 2.496 3.603 5.455 6.062 8,2 2,9 5,6 Afrika 22.455 47.400 58.163 77.752 98.153 5,1 2,9 4,1 Bangladeş 175 583 884 946 1.474 8,9 2,9 5,9 Endonezya 1.408 2.257 6.733 10.016 11.528 8,6 3,0 5,8 Filipinler 1.933 3.522 6.062 7.799 9.843 6,2 2,7 4,5 Hindistan 28.030 46.557 71.656 74.462 114.295 5,1 2,6 3,9 Kuzey Kore 9.160 10.600 15.600 10.200 14.068 2,8-0,6 1,2 Malezya 1.046 1.395 3.988 7.414 7.459 7,3 3,5 5,5 Myanmar 477 796 1.193 1.892 4.028 4,9 7,0 5,9 Nepal 67 203 877 1.632 3.073 14,5 7,2 10,9 Pakistan 3.679 8.714 16.925 17.194 27.784 8,4 2,8 5,6 Sri Lanka 834 1.479 3.145 3.197 4.129 7,2 1,5 4,4 Tayland 2.048 1.273 4.975 6.026 7.113 4,8 2,0 3,4 Tayvan 3.091 2.926 8.188 8.878 7.772 5,3-0,3 2,5 Vietnam 614 1.488 5.369 14.551 25.986 12,1 9,2 10,7 Asya Ülkeleri 911 2.302 4.599 7.786 13.493 8,9 6,2 7,6 Asya (Çin hariç) 53.473 84.095 150.194 171.993 252.091 5,6 2,9 4,3 Çin Halk Cumhuriyeti 30.000 58.210 126.720 222.414 585.187 7,9 8,9 8,4 Çin (Hong Kong dahil) 30.000 58.210 126.720 222.414 585.187 7,9 8,9 8,4 Azerbaycan.... 700 1.534 2.232.. 6,7.. Ermenistan.... 1.555 1.261 1.797.. 0,8.. Gürcistan.... 7.577 5.860 7.162.. -0,3.. Kazakistan.... 7.366 7.531 7.460.. 0,1.. Kırgızistan.... 9.986 13.683 10.740.. 0,4.. Letonya.... 4.496 2.819 3.109.. -2,0.. Litvanya.... 414 643 988.. 5,0.. Moldova.... 257 58 82.. -6,1.. Özbekistan.... 6.648 5.879 11.360.. 3,0.. Rusya Federasyonu.... 165.917 165.375 166.711.. 0,0.. Tacikistan.... 16.500 14.025 15.846.. -0,2.. Ukrayna.... 10.723 11.450 11.512.. 0,4.. Eski SSCB 126.000 184.713 232.859 230.155 239.069 3,3 0,1 1,7 Arnavutluk 700 2.950 2.848 4.594 3.797 7,7 1,6 4,7 Bosna Hersek.... 3.058 5.094 4.552.. 2,2.. Bulgaristan 2.170 3.713 1.878 2.951 3.277-0,8 3,1 1,1 Hırvatistan.... 3.805 5.892 5.326.. 1,9.. Makedonya.... 491 1.170 840.. 3,0.. Romanya 4.495 12.637 11.411 14.778 17.195 5,0 2,3 3,7 Sırbistan.... 9.471 12.000 10.109.. 0,4.. Slovenya.... 2.950 3.834 4.018.. 1,7.. OECD Dışı Avrupa 23.009 47.461 35.912 50.313 49.114 2,4 1,8 2,1 134

Fırat Üniversitesi-Elazığ Tablo 2.b: Hidroelektrik enerji üretiminde gerçekleşmeler ve ilgili dönemlerdeki ortalama yıllık büyüme eğilimleri. Ülkeler / Bölgeler 1971 1980 2000 - Arjantin 1.544 15.144 18.141 28.841 30.740 13,8 3,0 8,4 Bolivya 898 1.063 1.180 1.921 2.281 1,4 3,7 2,6 Brezilya 43.199 128.907 206.708 304.691 369.556 8,6 3,3 6,0 Dominik 536 558 349 762 1.728-2,2 9,3 3,2 Ekvator 440 872 4.987 7.609 11.294 13,6 4,6 9,2 El Salvador 522 946 1.647 1.175 2.038 6,2 1,2 3,7 Guatemala 260 234 1.762 2.247 3.712 10,6 4,2 7,4 Haiti 27 220 457 283 181 16,1-5,0 5,3 Honduras 242 782 2.279 2.260 2.291 12,5 0,0 6,3 Jamaika 126 120 88 115 158-1,9 3,3 0,6 Kolombiya 6.663 14.285 27.497 32.074 46.403 7,7 2,9 5,4 Kosta Rika 1.028 2.120 3.382 5.684 7.387 6,5 4,4 5,5 Küba 110 97 114 111 138 0,2 1,1 0,6 Nikaragua 203 514 403 210 534 3,7 1,6 2,6 Panama 83 964 2.213 3.418 3.973 18,9 3,3 11,0 Paraguay 161 659 27.159 53.492 55.464 31,0 4,0 17,1 Peru 4.286 7.010 10.469 16.168 19.040 4,8 3,4 4,1 Şili 4.809 7.871 8.915 19.442 24.193 3,3 5,7 4,5 Uruguay 1.469 3.479 7.009 7.052 4.505 8,6-2,4 3,1 Venezuela 5.390 14.587 36.983 62.886 86.841 10,7 4,9 7,8 Latin Amerika Ülkeleri 1.093 1.062 1.508 1.030 1.405 1,7-0,4 0,7 Latin Amerika 73.089 201.494 363.250 551.471 673.862 8,8 3,5 6,2 Irak 200 690 2.600 611 561 14,5-8,2 2,8 İran 2.679 5.620 6.083 3.662 5.003 4,4-1,1 1,7 Lübnan 839 850 500 449 373-2,7-1,6-2,2 Suriye 51 2.561 2.728 3.231 2.872 23,3 0,3 11,5 Ürdün - - 11 39 62-10,1 - Ortadoğu 3.769 9.721 11.925 8.023 8.887 6,2-1,6 2,3 OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı 331.795 633.094 979.023 1.312.121 1.906.363 5,9 3,8 4,8 Almanya 15.260 20.307 19.791 25.962 26.963 1,4 1,7 1,6 Avusturya 16.770 29.090 32.507 43.498 40.678 3,5 1,3 2,4 Belçika 158 829 897 1.699 1.757 9,6 3,8 6,7 Çek Cumhuriyeti 1.208 2.399 1.449 2.313 2.376 1,0 2,8 1,8 Finlandiya 10.627 10.216 10.859 14.660 17.112 0,1 2,6 1,3 Fransa 48.860 70.187 57.331 71.817 68.325 0,8 1,0 0,9 Hollanda - - 85 142 102-1,0 - İngiltere 4.311 5.123 7.189 7.780 9.257 2,7 1,4 2,1 İrlanda 466 1.155 983 1.150 1.300 4,0 1,6 2,8 İspanya 32.747 30.807 26.184 31.807 26.112-1,2 0,0-0,6 İsveç 52.027 59.247 73.033 78.619 69.211 1,8-0,3 0,8 İsviçre 27.839 33.877 30.982 38.230 37.935 0,6 1,1 0,8 İtalya 40.019 47.511 35.079 50.900 47.227-0,7 1,7 0,4 İzlanda 1.559 3.087 4.204 6.356 12.427 5,4 6,2 5,8 Lüksemburg 1.069 290 823 862 965-1,4 0,9-0,3 Macaristan 96 112 178 178 213 3,3 1,0 2,2 Norveç 63.280 83.962 121.382 139.386 140.522 3,5 0,8 2,2 Polonya 1.919 3.279 3.313 4.116 2.747 2,9-1,0 1,0 Portekiz 6.207 8.072 9.303 11.715 7.296 2,2-1,3 0,4 Slovakya 1.476 2.366 2.515 4.975 4.241 2,8 2,9 2,9 Türkiye 2.610 11.348 23.148 30.879 33.270 12,2 2,0 7,1 Yunanistan 2.652 3.405 1.997 4.111 4.149-1,5 4,1 1,2 OECD Avrupa 331.184 426.699 463.260 571.185 554.211 1,8 1,0 1,4 Avrupa Birliği-27.... 304.693 381.364 358.672.. 0,9.. Amerika Birleşik Devletleri 263.494 278.781 288.960 279.986 281.995 0,5-0,1 0,2 Kanada 162.594 251.249 296.848 358.620 382.580 3,2 1,4 2,3 Meksika 14.381 16.886 23.478 33.133 39.178 2,6 2,9 2,7 OECD Kuzey Amerika 440.469 546.916 609.286 671.739 703.753 1,7 0,8 1,3 Avustralya 11.838 13.781 14.880 16.720 12.057 1,2-1,2 0,0 Güney Kore 1.320 1.984 6.361 5.610 5.563 8,6-0,7 4,0 Japonya 86.900 92.092 95.835 96.817 83.295 0,5-0,8-0,1 Yeni Zelanda 13.117 18.928 23.183 24.433 22.312 3,0-0,2 1,4 OECD Pasifik 113.175 126.785 140.259 143.580 123.227 1,1-0,7 0,2 OECD Üyesi Ülkeler Toplamı 884.828 1.100.400 1.212.805 1.386.504 1.381.191 1,7 0,7 1,2 Küresel Toplam 1.216.623 1.733.494 2.191.828 2.698.625 3.287.554 3,1 2,3 2,7 135

Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 5. SONUÇLAR Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri, demografik yapıları, büyüme ve gelişme ile üretim/tüketim dinamikleri, yerel enerji kaynaklarının sağladığı olanaklar veya olanaksızlıklar, mevcut enerji altyapısı, coğrafi konumlarının sunduğu fırsatlar veya yarattığı sorunlar, ulusal güvenlik ve tehdit algılamaları, küresel enerji piyasalarındaki yapısal, finansal, kurumsal gelişmeler vb. diğer etmenler, elektrik enerjisi üretiminde kullanılan birincil enerji kaynaklarının yüklendikleri işlevlerde önemli değişikliklere yol açabilmektedir. Geleneksel katı biyokütle hariç tutulduğunda küresel toplam birincil enerji arzında, hidrolik hariç tutulduğunda ise küresel toplam elektrik üretiminde yenilenebilir kaynakların mevcut payları, yapılan tüm girişimlere karşın, oldukça düşük düzeylerde kalmıştır. Ağırlıklı olarak gelişmiş ekonomilerin yer aldığı OECD ülkelerinde ekonomik kullanılabilirliğe sahip hidrolik potansiyelin sınırına yaklaşılması, yeni santrallerin ekolojik sistem üzerinde baskı yaratmayacak alanlara konumlandırılamaması, istimlak bedellerinin yüksekliği, hidroelektrik enerji üretimindeki büyümeyi kısıtlamaktadır. Gelecekte, hidroelektrik üretiminde sağlanacak kayda değer artışların gelişmekte olan ülkelerdeki hidrolik potansiyellerin değerlendirilmesiyle gerçekleşeceği öngörülmektedir. Elektrik enerjisi tüketiminde sürekli, kararlı ve güçlü artış eğilimlerine sahip gelişmekte olan ülkeler açısından, hidroelektrik üretimin ekonomik, sosyal, çevresel vb. diğer politikalarla entegrasyonu büyük önem taşımakta, ekosistem üzerinde yaratılabilecek geri dönülemez niteliklerdeki etkilere ilişkin çok boyutlu bilimsel analizlerin yapılmasını, olası sonuçların irdelenmesini gerektirmektedir. 6. KAYNAKLAR [1] International Energy Agency (IEA), World Energy Outlook, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [2] International Energy Agency (IEA), World Energy Outlook, Edition, OECD/IEA, Paris,. [3] International Energy Agency (IEA), Key World Energy Statistics, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [4] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [5] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [6] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, Edition, OECD/IEA, Paris,. [7] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non- OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [8] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non- OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [9] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non- OECD Countries, Edition, OECD/IEA, Paris,. [10] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [11] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [12] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, Edition, OECD/IEA, Paris,. [13] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non- OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [14] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non- OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [15] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non- OECD Countries, Edition, OECD/IEA, Paris,. 136