Fotoğraf 1: Amanita phalloides (Köygöçüren) Fotoğraf 2: Amanita pantherina Kaynak: http://www.yabanclub.com/turkiyede-yetisen-zehirli-mantar-cesitleri.html MANTAR ZEHİRLENMELERİNE DİKKAT! Öğr. Gör. Ebru ÇELEBİ Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü 74 Mantar kelimesinin kökeni Yunanca dır ve süngerimsi (sphongis) anlamına gelmektedir. Bitki olduğu düşünülen fakat klorofil taşımayan mantarlar, parazit ya da saprofit (çürükçül) olarak yaşayan canlı organizmalardır. Sporla ürerler, sporlar rüzgar aracılığıyla çevreye yayılırlar ve toprakta yıllarca yaşayabilirler. Zehirli olmayan mantarlar ile zehirli mantarlar yan yana yetişebilirler. Gözle görülebilecek büyüklükteki mantarlar arasında gıda olarak kullanılabilenleri (yenilebilen mantarlar) vardır. Orman altlarında, ağaçlarda, yol kenarlarında veya çayırlarda yetişebilen bu mantarlar genellikle şapkalı mantarlar olarak isimlendirilirler. Bunların yanı sıra özel olarak yetiştirilen kültür mantarları da vardır. Bunlar çarşı ya da marketlerde bulunabilmektedir (Mat, 2000; Anıl, 2011). Dünyada yaklaşık 5000 mantar türünün bulunduğu ve bunlardan sadece 200-300 türünün güvenle yenilebildiği belirtilmektedir. Bazı mantar türleri ise zehirli bileşikler taşırlar ve bazı hastalık belirtileri meydana getirirler. Bu durum mantar zehirlenmesi olarak tanımlanmaktadır. Yetişkinlerde olduğu gibi çocuklarda da (daha sık olarak 6 yaşın altında) man-
tar zehirlenmeleri görülebilmektedir. M.Ö. 430 yılında Euripides in karısının ve 3 çocuğunun mantardan zehirlenerek ölmesi, bildirilen ilk mantar zehirlenmesi olayıdır (Mat, 2000; Anıl, 2011). Ülkemiz ekolojik şartların uygun olması nedeniyle mantar florası açısından oldukça zengindir. Özellikle sonbahar mevsiminde Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz Bölgelerindeki ormanlarda hem mantar çeşitliliği hem de miktarı oldukça fazladır (Gücin ve ark, 2000). Türkiye de bulunan en zehirli mantar türleri Ağulu Mantar (Omphalotus olearius), Yalancı Dede Mantarı (Lepiota bruneoincarnata), Gelin Mantarı (Amanita muscaria), Köygöçüren Mantarı (Amanita phalloides) olarak belirtilmektedir (http://www.saglik.gov.tr). Dünyada ve ülkemizde zehirlenmelere en sık neden olan Amanita türleridir. Bu mantar türlerinin zehirlenmelere bağlı ölümlerin %90-95 inden sorumlu olduğu bildirilmiştir (Mısırlıoğlu&Bülbül, 2009). Özellikle Amanita phalloides veya orellanin içeren Cortinarius türleri, karaciğer ve/veya böbrek fonksiyonlarında bozukluklara yol açarak ölüme sebep olabilmektedir (Mat, 2000; Anıl, 2011). Batı Karadeniz bölgesindeki illerimizden biri olan Bolu, fazla yağış alması nedeniyle çok çeşitli mantar türlerinin yıl boyunca yetişebildiği bir ilimizdir (Toka ve ark, 2016; Yardan ve ark, 2008, Yılmaz ve ark, 2015). Bolu yöresinde yetişen bazı zehirli mantarlar arasında Hypoloma fasciculare (Deli mantar), Suillus luteus (Ayı mantarı), Amanita muscaria (Gelin mantarı), Amanita pantherina, Amanita vaginata (göbelek) (çiğ yendiğinde zehirlenmelere neden olacağı belirtilmiştir), Boletus erythropus (Ayı mantarı), Tricholoma auratum (Sarı oğlak), Galerina unicolor sayılabilir (Gücin ve ark, 2000). Bölgede yapılan bir çalışmada tespit edilen mantar türleri içerisinden 8 tanesinin bölge halkı tarafından yendiği bildirilmiştir. Bu mantar türlerinin I. geotropa (Melkadın mantarı), L. deliciosus (Çam kanlıcası/kanlıca mantarı), L. salmonicolor (Küner kanlıcası/ Kanlıca mantarı), M. Oreades (Cincile mantarı), P. ostreatus (İstiridye/ Kavak mantarı), R. Flava (Tellice Mantarı), S. collinitus (Ayı mantarı/ Ayıca), T. myomyces (Karakulak mantarı) olduğu tespit edilmiştir (Servi ve ark, 2010; Ketenoğlu ve ark, 2011). Mantar zehirlenmeleri, doğada yetişen ve yapısında zehirli maddeleri bulunduran bazı şapkalı mantarların çiğ veya pişirilerek, taze, kurutularak, dondurularak veya konserve olarak tüketilmesi sonucunda görülür. Daha çok ilkbahar ve sonbahar aylarında ortaya çıkar (Sağlık Bakanlığı, 2007). Mantar zehirlenmeleriyle nemli ve yağışlı bölgelerde, bahçe ya da açık alanlardan toplanarak tüketilmesi nedeniyle belli dönemlerde daha çok karşılaşılmaktadır (Hocaoğlu, 2010). Her mevsim yağışlı ve nemli bir bölge olan Karadeniz Bölgesi doğa mantarlarının gelişimi için uygun olup, yapılan araştırmalarda bu bölgede çok çeşitli mantarların bulunduğu ve bunların birçoğunun yenilebilir özellikte olduğu belirtilmektedir (Altuntaş, 2013). Ülkemizde mantarlar hemen hemen her bölgede, daha çok kırsal kesimlerde ve Bolu-Düzce çevresinde sıklıkla tüketildiğinden, zehirlenmelere de oldukça sık rastlanılmaktadır. Bu bölgelerdeki mantar türleri ve zehirlenmelerine yönelik alınacak tedbirler konusunda halkın eğitilmesinin faydalı olacağı belirtilmektedir (Toka ve ark, 2016; Yardan ve ark, 2008, Yılmaz ve ark, 2015). Hem yazılı hem de görsel olarak basında yer alan tüm uyarılara ve ölümle sonuçlanan mantar zehirlenmeleri ile ilgili haberlere rağmen, mantarlar bilinçsizce toplanmakta, yabani mantar tüketimi ile ilişkili sağlık sorunları dünyada ve ülkemizde hala önemini korumaktadır (Toka ve ark, 2016; Mat, 2000). Sağlık Bakanlığı tarafından özellikle mantar tüketiminin ve zehirlenen kişi sayısının arttığı belirtilmiş ve bu verilere göre 2013 yılında mantardan zehirlenen kişi sayısı 1706 olarak bildirilmiştir. Sonbahar mevsiminde yağışların artmasıyla birlikte doğadaki mantarların artışına dikkat çeken Sağlık Bakanlığı, özellikle Karadeniz Bölgesi başta olmak üzere ülkemiz genelinde mantar zehirlenmelerindeki artışa dikkat çekmiştir. Ayrıca T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Ulusal Zehir Danışma Merkezine yapılan zehirlenme başvurularında 2016 yılında, 2015 yılına göre (1-14 Ekim tarihleri arasındaki vaka sayılarında) yaklaşık yüzde 10 luk bir artış olduğu bildirilmiştir (http://www.saglik.gov.tr). Yapılan bir çalışmada, katılımcıların %74.6 sının kültür mantarı tükettiği belirlenmiştir. Aynı çalışmada doğada kendiliğinden yetişen mantarların tüketimi ile ilgili soruya, katılımcıların %38.1 inin evet, %61,8 inin ise hayır cevabı verdiği bildirilmiştir. Ayrıca mantar tüketen kişilerin %80.4 ünün kültür mantarı, %19.6 sının ise doğada kendiliğinden yetişen mantarları satın almaya öncelik verdiği tespit edilmiştir (Yılmaz ve ark, 2016). Mantar zehirlenmelerinin belirtileri özel- mudurnululardernegi.com 75
Fotoğraf 3: *Bolu Pazarında Kanlıca, Melgadın, Kayın Mantarı satanlar. Fotoğraf 4: *Bolu Pazarında Kanlıca, Eliklice-Cücekız, Ağaç Kar Püskülü mantarı satanlar. Fotoğraf 5: *Bolu Pazarında Söbelen-Pösteki mantarı satanlar. 76
likle erken dönemde (ilk 2 saatte) karın ağrısı, bulantı, kusma, ishal, nabız hızında artış, kan şekerinin yükselmesi, kan basıncının düşmesi ve elektrolit dengesizlikleridir (Mısırlıoğlu &Bülbül, 2009). Bu belirti ve bulguların dışında sulu/kanlı ishal, terleme, ağızda metalik bir tat, baş dönmesi, sersemlik, bilinç bulanıklığı, denge bozukluğu, uykuya meyilli olma, yüzde boyunda kızarıklık, ağızda sekresyon (tükürük) artışı ve sanrılar şeklinde görülebilir. Mantardaki zehrin özelliğine göre tüketildikten 6-8 saat sonra bulantı-kusma, ishal, ateş, nabız hızında artma ve karın ağrısı görülebilir. 6-24 saat sonra geç belirtiler ortaya çıkabilir, karaciğer ve böbrek fonksiyonunda bozuklarına bağlı belirtiler gelişebilir. Bu zehirlenmeler çok tehlikeli olup, çoğu zaman ölümle sonuçlanabilmektedir (http://www.saglik. gov.tr; Altuntaş, 2013). Doğada yetişen ve halk tarafından zehirsiz olduğu bilinen bazı mantarlar tüketildiğinde de ishal, bulantı, kusma gibi belirtiler ortaya çıkabilir. Bazı durumlarda alerjik reaksiyonlar gelişebilir ya da mantara bulaşan bir bakteri veya mantarın topraktan aldığı ağır metallere bağlı sindirim sistemine ait bulgularla seyreden besin zehirlenmeleri de görülebilir. (Sağlık Bakanlığı, 2007). Yapılan bir çalışmada Bolu da 2007-2014 tarihleri arasında zehirlenme nedeniyle başvuran 4975 hastanın 648 inin mantar zehirlenmesi şikayeti ile başvurduğu belirtilmiştir. En sık başvuru şikayetinin %44.3 oranında karın ağrısı olduğu; bunu ishal, bulantı, iştahsızlık, şiddetli kusma ve halsizlik şikayetlerinin izlediği ve hastaların %51.4 ünün sonbahar mevsiminde hastaneye başvurduğu bildirilmiştir (Yılmaz ve ark, 2015). Mantar yeme öyküsü ve mantar tüketimini takiben sindirim sistemine ait belirti ve bulgular ile bir sağlık kuruluşuna başvurulduğunda doğru tanı konulabilmesi için iyi ve dikkatli bir değerlendirme yapılmalı ve bazı sorular sorulmalıdır. Mantar yendikten sonra belirtilerin ne kadar süre sonra ortaya çıktığı, ilk yakınmaların ne olduğu, son 72 saat içerisinde alkol alınıp alınmadığı, kaç tür mantar tüketildiği, nasıl yendiği (çiğ veya pişirilerek mi), tek öğünde veya iki öğünde de yenip yenmediği sorgulanmalıdır. Birden fazla kişinin etkilendiği durumda bu mantardan yiyen herkesin hastalanıp hastalanmadığı, mantarı yememesine rağmen hastalanan bir kişinin olup olmadığı (bu durumda etkenin mantar olmadığı düşünülür) ve besin zehirlenmesinden ayırt edilebilmesi için mantarların toplanıp saklandığı koşullar öğrenilmelidir. Bu bilgiler alındıktan sonra bazı laboratuvar incelemeleri yapılır, karaciğer ve böbrek işlev testlerine bakılır ve tanı konularak tedavi uygulanır (http://www.saglik.gov.tr). En etkili tedavi halkın mantar zehirlenmeleri hakkında bilinçlendirilmesidir (Mısırlıoğlu &Bülbül, 2009). Zehirlenmelerle ilgili olarak 114 numaralı telefondan bilgi alınabilir. Bu telefon numarası Ulusal Zehir Danışma Merkezi ne (UZEM) aittir ve 24 saat kesintisiz olarak hizmet vermektedir. Ayrıca ihtiyaç halinde kullanılmak üzere mantar zehirlenmeleri için panzehir, UZEM tarafından Türkiye de 20 stok merkezinde kullanılmak üzere hazır bulundurulmaktadır (http://www.saglik.gov.tr. Bu merkez dışında zehirlenmelere yönelik hizmet veren bazı diğer kuruluşlar ise Dokuz Eylül Üniversitesi İlaç ve Zehir Danışma Merkezi (mesai günlerinde 08:30-17:30 saatleri arasında hizmet vermektedir), Uludağ Zehir Danışma Merkezi (haftanın 7 günü 24 saat çalışmaktadır) ve Hacettepe Üniversitesi İlaç ve Zehir Bilgi Birimi (HİZBİB) (mesai günlerinde 08:30-17:30 saatleri arasında hizmet vermektedir) dir (http://web.deu.edu.tr; http:// gurayten.home.uludag.edu.tr, http://www.hizbib. hacettepe.edu.tr). Kaynak: http://kocaturkkocacik. org/anasayfa/mantarlar/m2/ m2.html Fotoğraf 6: Amanita muscaria (Gelin mantarı) Fotoğraf 7: Omphalotus olearius (Ağulu Mantar) mudurnululardernegi.com 77
Fotoğraf 8: Pleurotus ostreatus (İstiridye/kavak mantarı) Kaynak: http://kocaturkkocacik. org/anasayfa/mantarlar/m2/ m2.html Mantar Zehirlenmelerine Karşı Alınabilecek Bazı Önlemler: v Basit önlemler alınarak mantar zehirlenmelerinden korunma sağlanabilir. Bunlardan en önemlisi (sadece ticari olarak üretimi yapılan) kültür mantarlarının tüketilmesidir. Kültür mantarları yapısında zehirli madde bulundurmadığı için zehirlenme görülmez ancak yetiştiği ortama bağlı olarak mantar üzerinde bazı mikroorganizmalar yerleşmiş olabilir. Dolayısıyla bu mikroorganizmalar ile temas etmiş mantarların çiğ olarak tüketilmesi nedeniyle hafif sindirim sistemi şikayetleri görülebilir (Toka ve ark, 2016; http://www.saglik.gov.tr). v Yalnızca uzman kişiler tarafından mantar türleri belirlenebileceği için amatör kişiler doğadaki mantarları toplayıp tüketmemelidirler. Çünkü doğada yetişen mantarlardan zehirli ve zehirsiz olanlar aynı yerde yetişebilir ve birbirlerine çok benzeyebilirler. Dolayısıyla mantarlar mutlaka profesyonel kişiler tarafından incelendikten sonra tüketilmelidir (Toka ve ark, 2016). v Mantar toplayıcılarının sadece tek tür iyi bildikleri mantarı toplamaları, gerekirse incelenmesi amacıyla topladıkları mantarlardan bir tanesini plastik poşette ya da kese kağıdında kuru şekilde saklamaları önerilmektedir (Toka ve ark, 2016). v Doğadan toplanan ve bir mantar uzmanı (mikojist) tarafından incelenmeden toplanan mantarlar zehirli olarak kabul edilmeli ve tüketilmemelidir (Sağlık Bakanlığı, 2007). v Ayrıca mantar alınırken, ambalajlanmış olanlar tercih edilmeli ve ambalaj üzerinde tüketicilere yönelik bilgilerin yer aldığı etiketlerin bulunmasına dikkat edilmelidir (http://www.saglik. gov.tr). 78 Fotoğraf 9: Lactarius deliciosus (Kanlıca mantarı) Kaynak: http://www.mantar.pro/kanlica-mantari/ Fotoğraf 10: Amanita vaginata. Kaynak: Servi H. Bolu Abant Tabiat Parkı Makrofungus Florası. Ankara Üniversitesi FBE; Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2010.
v Halk arasında zehirli veya yenilebilir olan mantarlarla ilgili bazı inanışlar yanlıştır. Bu iddialar doğru olmamakla birlikte, bunlara itibar etmemek gerekir (Mat, 2000; Anıl, 2011). Mantarlarla ilgili doğru olduğu düşünülen bazı YANLIŞ inanışlar: Mantar pişirildiğinde zehri yok olur. Mantarın yanında yoğurt yendiğinde zehirlemez. Kurutulmuş mantar tüketildiğinde zehirlenilmez. Mantar, sirkeli ve tuzlu suda kaynatıldığında mantarın zehri yok olur. Çayırlarda ve ağaçlarda yetişen mantarlar zehirli değildir. Mantar kopartıldığında renginde bir değişiklik olmazsa zehirsizdir, rengi mavileşirse zehirlidir. Salyangozlar zehirli mantarları yemezler. Zehirli veya yenen mantarların yetiştikleri topraklar ayrıdır. Zehirli mantar gümüş kaşıkla veya para ile kaynatılırsa kaşık kararır. Bu yanlış bilgilere güvenerek mantar tüketmek kötü sonuçlara neden olabilir (http://www.saglik.gov.tr; Anıl, 2011, Mat, 2000). Sonuç olarak, mantar etinin rengine, tadına ve kokusuna bakılarak ya da yukarıda bahsedilen yanlış inanışlar ile bir mantarın zehirli olup olmadığı anlaşılamaz. Tüm zehirli etkiler, kendiliğinden doğada büyüyen mantarlar, mantar toplarken dikkat edilmesi gerekenler, bilinçsizce mantar tüketiminin önlenmesi gibi konularda halkımız bilinçlendirilmeli ve konunun uzmanları tarafından halkımıza zehirli mantarlar yeterli düzeyde tanıtılmalıdır. Özellikle yağışlı mevsimler başlamadan önce halkımıza eğitim verilmesi, zehirlenme belirtisi yaşayan kişilerin erken dönemde hastaneye başvurmaları önerilmektedir. Mantar zehirlenmeleri bazı durumlarda karaciğer yetmezliklerine ve buna bağlı ölümlere sebep olabileceğinden, karaciğer naklinin yaygınlaştırılması, organ bağışı konusunda halkımızın bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Tüm bunların yanı sıra mantar zehirlenmelerine özgü tıbbi müdahale olanaklarına sahip ve bu konuda deneyimli sağlık personeli bulunan sağlık merkezlerinin sayısının arttırılması önerilebilir (Yardan ve ark, 2008; http://www.saglik.gov. tr; Toka ve ark, 2016; Mat, 2000; Mısırlıoğlu &Bülbül, 2009; Yılmaz, 2015). Kaynaklar Toka B, Eminler AT, Uslan Mİ, Köksal AŞ, Parlak E. Mantar Zehirlenmeleri. Güncel Gastroenteroloji, Aralık 2016. 20(4);478-483. Yardan T, Eden AO, Baydın A, Arslan B, Vural K. Mantar Zehirlenmeleri. O.M.Ü. Tıp Dergisi, 2008. 25(2):75-83. Sağlık Bakanlığı, RSHMB, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, 712-2007/14, 2007. (T.C. Sağlık Bakanlığı Birinci Basamağa Yönelik Zehirlenmeler Tanı ve Tedavi Rehberleri, 2007). sf: 137-142. http://dosyasb.saglik.gov.tr/eklenti/213,uzemmantarbrosur-pdf.pdf Erişim tarihi:23.06.2017. http://www.saglik.gov.tr/tr,3521/mantar-zehirlenmelerine-karsi-dikkat-14102016.html Erişim tarihi: 23.06.2017. http://www.saglik.gov.tr/tr,434/mantar-zehirlenmelerine-dikkat.html Erişim tarihi: 23.06.2017. http://web.deu.edu.tr/zdm/tr/index_dosyalar/page0001.html Erişim tarihi: 23.06.2017. http://gurayten.home.uludag.edu.tr/zehir.html Erişim tarihi: 23.06.2017. http://www.hizbib.hacettepe.edu.tr/tr/menu/iletisim-10 Erişim tarihi: 23.06.2017. Hocaoğlu N, Kalkan Ş, Tunçok Y. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi İlaç ve Zehir Danışma Merkezine Bildirilen Mantar Zehirlenmeleri. Türkiye Acil Tıp Dergisi, 2010;10(3):119-125. Altuntaş M. Acil Servise Mantar İntoksikasyonu Nedeni İle Başvuran Hastaların Retrospektif Olarak Değerlendirilmesi (Uzmanlık Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Acil Tıp Anabilim Dalı. Samsun, 2013. Yılmaz A, Yıldız S, Yıldırım İ, Aydın A. Trabzon da Mantar Tüketimi ve Tüketim Alışkanlıklarının Belirlenmesi. Mantar Dergisi, Ekim-2016; 7(2): 135-142. Yılmaz B, Duran A, Erkuran MK, Karğı E, Can G, Ocak T, Korkmaz U, Kurt M. Acil Servise Başvuran Mantar Zehirlenme Vakalarının Demografik Olarak İncelenmesi. Abant Medical Journal, 2015. 4(3): 261-265. Mat A, Mantar Zehirlenmeleri (Ed: Mat A, Türkiye de Mantar Zehirlenmeleri ve Zehirli Mantarlar). İlaveli ikinci baskı, Nobel Tıp Kitabevleri. İstanbul, 2000; sf:1-6. Gücin F, Işıloğlu M, Kaya A. Türkiye de Zehirli Mantarlar. (Ed: Mat A, Türkiye de Mantar Zehirlenmeleri ve Zehirli Mantarlar). İlaveli ikinci baskı, Nobel Tıp Kitabevleri. İstanbul, 2000; sf: 9-10. Servi H, Akata I, Çetin B. Macrofungal Diversity of Bolu Abant Nature Park (Turkey). African Journal of Biotechnology Vol. 9(24), pp. 3622-3628, 14 June, 2010. Ketenoğlu O, Obalı O, Latif K, Güney K, Tuğ GN, Geven F, Bingöl Ü, Körüklü T. Ekonomik Bitkiler, Palme Yayıncılık. Ankara, 2011; sf: 34-39. mudurnululardernegi.com 79