AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ «Menecment və marketinq» kafedrası «KEYFİYYƏTƏ NƏZARƏT» fənni üzrə PROQRAM (bakalavr hazırlığı üçün) Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21. 08. 2015 -ci il tarixli 899 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir. BAKI 2015 1

Тяртиб едян: i.e.n., dos. E.H.Məmmədova Rедактор: t.e.n. K.Ş.Eyyubov Rəyçilər: i.f.d. A.C.Vəliyev dos. R.M.Abdinov 2

ÖN SÖZ Keyfiyyətə nəzarət fənninin tədrisinin zəruriliyi bir sıra amillərlə izah olunur. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində müstəqil inkişaf edən Azərbaycan Respublikasının bütün sahələrində köklü iqtisadi islahatlar aparılır. Bu iqtisadi islahatların əsas məqsədi inkişaf etmiş dövlətlərin qabaqcıl təcrübəsindən istifadə etməklə dünya bazarının tələblərinə cavab verən yüksək keyfiyyətli məhsullar istehsal etməkdən ibarətdir. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinə görə bütövlükdə istehsalın inkişaf səviyyəsi və təsərrüfatın iqtisadi səmərəliliyi haqqında mühakimə yürüdürlər. Məhsulun keyfiyyəti dövlət miqyasında planlaşdırma və idarəetmə obyektidir. Keyfiyyət probleminin mürəkkəbliyi onunla əlaqədardır ki, burada sosial, siyasi, iqtisadi, mühəndis, texnoloji, ekoloji, beynəlxalq və digər tərəflər mövcuddur. Azərbaycanın inzibati-amirlik sistemindən tam fərqli olan yeni bir quruluşa bazar iqtisadiyyatına keçməsi ilə əlaqədar iqtisadi münasibətlərin yeni formaları təzahür etmişdir ki, bu da həmin münasibətlərin elmi cəhətdən təhlil və təsdiq edilməsini tələb edir. Habelə tədris prosesində öyrənilməsini tələb edir. Keyfiyyətə nəzarət fənninin tədrisi yüksək bilik və mədəni səviyyəli peşəkar mütəxəssislərin hazırlanmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Təqdim edilən proqramda Bakalavr təhsil pilləsinin tələblərinə uyğun olaraq, keyfiyyətə nəzarətin qısa xarakteristikası, prinsipləri, üsulları, keyfiyyət göstəriciləri və onlara təsir edən amillər, keyfiyyət ekspertizasının metodları, malların standartlaşdırılması və sertifikatlaşdırılması haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. 3

Mövzu 1. Keyfiyyətə nəzarət fənninin məqsəd və vəzifələri. Keyfiyyət iqtisadi kateqoriya kimi Keyfiyyətə nəzarət fənninin predmeti. Fənnin öyrənilmə obyekti. Fənnin əsas məqsədi və qarşısında duran vəzifələr. Fənnin digər fənlərlə əlaqəsi. Fənnin elmi-nəzəri və metodoloji əsasları. Fənnin öyrənilmə metodologiyası. Kursun tədrisinin mahiyyəti. Fənnin öyrənilməsinin zəruriliyi. Fənn haqda ümumi anlayış. Keyfiyyətə nəzarətin məzmunu və mahiyyəti. Keyfiyyətə nəzarətin əsas istiqamətləri. Keyfiyyətin piramidası. Texniki keyfiyyət. Malların keyfiyyətinə təsir edən amillər qrupu. Keyfiyyəti formalaşdıran amillər. Məhsulun keyfiyyəti üçün əməyin təşkilinin formaları. Keyfiyyətin təmin edilməsi. Keyfiyyət fəlsəfi kateqoriya kimi. Məhsulun keyfiyyətinin daxili və zahiri komponentləri. Keyfiyyət sistemlərinin inkişafı tarixi. Teylor sisteminin xüsusiyyətləri. Keyfiyyətin statistik idarə edilməsinin əsasları. Keyfiyyətin idarə edilməsinin statistik üsulları. Keyfiyyətin idarə olunmasının spesifikasiyası. Mövzu 2. Keyfiyyətə nəzarətin ümumi anlayışları və istehlak dəyəri Məhsulun keyfiyyəti anlayışı. Məhsulun yararlılığı və istehlak xassəsi. İstehsal keyfiyyəti. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin əhəmiyyəti. Xüsusiyyət, Qüsur, Çıxdaş (zay) terminlərinin mahiyyəti. Unifikasiyanın əsas göstəriciləri Keyfiyyət göstəriciləri anlayışı. Keyfiyyət göstəricilərinin təsnifatı: vahid, kompleks, inteqral, baza, ümumiləşdirilmiş və nisbi göstəricilər. Keyfiyyətin inteqral göstəricisinin təyini. Standartlaşma üzrə normativ sənədlərdə neft və neft məhsullarının keyfiyyət və təhlükəsizliyinə dair müəyyənləşdirilmiş tələblər. 4

Keyfiyyətə sərf olunan xərclər. Keyfiyyətə çəkilən xərclərin tərkibi. Daimi dəyərlər. Baza dəyərləri. Müvəqqəti dəyərlər. Müşayətedici dəyərlər. Qoşulmuş dəyərlər. Universal dəyərlər. Məhsulun optimal keyfiyyət səviyyəsi. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin təyini. Keyfiyyət göstəriciləri çəkisi əmsalının müəyyən edilməsi. Keyfiyyətin nisbi göstəricilərinin hesablanması. Funksional asılılıq növünün seçilməsi. Məhsulun keyfiyyətinə verilən tələblər: cari, perspektiv, ümumi və spesifik tələblər. Məhsula verilən cari, perspektiv, ümumi və spesifik tələblərin məhsulun istehlakının hansı tərəfini xarakterizə etməsindən asılı olaraq qruplaşması. Məhsulun keyfiyyətinə təsir edən amillərin təsnifatı. Keyfiyyəti formalaşdıran amillər: obyektiv və subyektiv amillər. Məmulatın konstruksiyasının mahiyyəti və məzmunu. Texnoloji emal. Keyfiyyət göstəricilərinin kompleks hesablanması. Mövzu 3. Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri Keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi termini. Keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi problemləri və nəticələri. Keyfiyyət səviyyəsinin təyini. Keyfiyyət səviyyəsinin təyininin vacibliyi. Keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsinin ümumi alqoritmi. «Ölçmə» və «qiymətləndirmə» terminlərini fərqləndirmək zəruriliyi. Xassə göstəricilərinin mütləq qiymətləndirilməsi. Sanballıq əmsallarını ranqlanması. Sanballıq əmsallarının hesablanması. Malın qeyri-bərabərliyi anlayışı. Görünə bilən və gizli qeyri-bərabərlik. Bölgü əyrisi. Məhsulun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin məqsədi və mərhələləri. Məhsulun istehsal keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi. Məhsulun layihələndirilmiş keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi. Istismarda (istehlakda) keyfiyyətin qiymətləndirilməsi. Keyfiyyətin planlaşdırılması. Məhsulun keyfiyyətinin planlaşdırılmasının mühüm prinsipləri. Ayrı-ayrı keyfiyyət 5

göstəricilərinin baza göstəriciləri ilə müqayisəli qiymətləndirilməsi. Ölçmə və Qiymətləndirmə terminlərinin fərqli cəhətləri. Qeydiyyat metodu. Orqanoleptik metod. Hesabat metodu. Ənənəvi metod. Ekspert metodu. Keyfiyyətinin yüksəldilməsi planı. məhsulun keyfiyyətinin firmadaxili (istehsaldaxili) planlaşdırılması. Müəssisədə keyfiyyətin idarə olunması sisteminin tətbiqinin planlaşdırılması. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin kadr təminatının planlaşdırılması. Daxili və xarici çıxdaşdan müəssisənin itkilərinin planlaşdırılması. Müqavilələrdə və kontraktlarda məhsulun keyfiyyətinin planlaşdırılması. Mövzu 4. Keyfiyyətin idarə edilməsi proseslərinin nəzarəti, uçotu və təhlili Məhsulun keyfiyyətinə texniki nəzarətin tələbləri. Hazır məmulatların sınaq növləri: təhvil-təslim və müntəzəm sınaqlar, dövrü və tipli sınaqlar, attestasiya sınaqları, istismar sınaqları. Dairəvi qrafiki nümunəsi. Başdan-başa və seçmə nəzarət növləri. Məmulatların keyfiyyət və kəmiyyət əlamətlərinə görə nəzarəti. Etibarlılıq göstəricilərinə nəzarət. Məmulatların istehsalı zamanı cari nəzarət. Nəzarət prosesinin mərhələləri. Keyfiyyətə nəzarətin müasir metodları. Nəzarətin konsepsiyasının müəyyənləşdirilməsi. Nəzarətin məqsədinin müəyyənləşdirilməsi. Yoxlamanın planlaşdırılması. Əsl və təyin edilmiş qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi. Ayrılmaların oxşarlığının təyin edilməsi (aşkar edilmə, miqdar qiyməti). Qərarın işlənilməsi, onun çəkisinin müəyyənləşdirilməsi. Qərarın sənədləşdirilməsi. Nəzarətin subyektlərinin müəssisəyə mənsubluğu. Nəzarət haqqında qərar üçün meyarın əsas təşkilediciləri. Müəssisələrin texniki nəzarət xidmətlərinin fəaliyyəti. TNŞ-in 6

struktur bölmələri. Nəzarətin nəticələrinin qeyri-dürüstlüyü. Müəssisədə zay məhsulun profilaktikası sxemi. Keyfiyyətə nəzarətin müxtəlif üsulları. Dartılmaya və sıxılmaya olan sınaqlar. Zərbəyə olan sınaqlar. Təkrar-dəyişkən yüklənmələr zamanı sınaqlar. Möhkəmlik sınağı. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsinin statistik üsullarlarının tətbiq sahələri. Mövzu 5. Məhsulun keyfiyyətinin təmin olunmasına sərf olunan xərclərin idarə olunması Məhsulun keyfiyyətinin iqtisadi qiymətləndirilməsinin vacibliyi şərtləri. İqtisadi səmərənin təyin olunması. Məhsulun istehsalçısı üçün səmərə. Texnikanı istismar edən istehlakçı üçün iqtisadi səmərənin hesablanması. Məhsulun keyfiyyətinin iqtisadi qiymətləndirilməsində xərclərin uçotunun rolu. İstehsal xərcləri: birbaşa və dolayı xərclər. Keyfiyyətli məhsul istehsalının inteqral iqtisadi göstəricisinin hesablanması. Məhsulun istismarını xarakterizə edən iqtisadi göstəricinin təyini. Məhsulun keyfiyyətinin tələblərinə müvafiqliyinin dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün edilən xərclər. Məhsulun istehlakçıya göndərilməsindən sonra aşkara çıxarılan qüsurlarla bağlı xərclər. Məhsulun keyfiyyətinin auditi. İstehsal prosesində texniki nəzarət və sınaqlarla bağlı xərclər. Tədarükçülərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi. Məmulatın keyfiyyətinin təminatı ilə bağlı idarəetmə xərcləri. Keyfiyyətə edilən xərclərin ümumiləşdirilmiş təsnifatı. Fəaliyyətin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərin seçim prosesi. Keyfiyyətə edilən xərclər üzrə sənədləşdirilmiş məlumatlar bazası. Keyfiyyətə edilən xərclərin qeyri- formal qiymətləndirilməsi. Keyfiyyətin yaxşılaşdırılması silsiləsi. Keyfiyyətə edilən xərcələrin təhlilinin növləri. 7

Çıxdaşın ölçüsünü və çıxdaşdan itkilərin nisbi göstəriciləri. İstehsalatda aşkara çıxarılan çıxdaşın təhlili. Əmtəənin səmərəliyi. Rəqabət qabiliyyətliyinin qiymətləndirilməsi. Əmtəənin rəqabət qabiliyyətliyinin iqtisadi göstəricilərinin hesablanması. Rəqabət qabiliyyətliyin səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsi metodları. Mövzu 6. Kvalimetriya - məhsulun keyfiyyətinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi metodu kimi Kvalimetriya bir elm kimi. Keyfiyyətə nəzarətin məzmunu və mahiyyəti. Keyfiyyətə nəzarətin əsas istiqamətləri. Kvalimetriya anlayışı və Kvalimetriya haqqında ümumi məlumatlar. Kvalimetriyanın yaranması və inkişaf tarixi. Kvalimetriyanın əsas aspektləri. Kvalimetriyanın müxtəlif məsələlərinin həlli üçün tələb olunan normativ və metodik sənədlər. Məhsulun keyfiyyət və kəmiyyətinin vəhdəti. Kvalimetriyanın əsas vəzifələri. Keyfiyyət göstəriciləri nomenklaturasının əsaslandırılması. Keyfiyyətin ümumiləşdirilmiş göstəricilərinin qurulması prinsipləri. Keyfiyyəti idarəetmə məsələlərində onlardan istifadə şərtlərinin əsaslandırılması. Ümumi kvalimetriya. Xüsusi kvalimetriya. Predmet kvalimetriyası. Kvalimetriyanın prcdmetində qiymətləndirmə. Kvalimetriyanın iqtisadi-texniki statusu. Kvalimetriyanın sistematik statusu. Keyfiyyətlə qiymətin qarşılıqlı əlaqələri. Istehsal proseslərinin keyfiyyətini təhlili. Müasir kvalimetriyanın ilkin konseptual müddəaları. Kvalimetriyanın əsas metodik prinsipləri. Məhsulun keyfiyyətinin kvalimetriyasının əsas məqsədləri. Keyfiyyət göstəriciləri. Ümumiləşdirilmiş keyfiyyət göstəricisi. Keyfiyyətin təsnifat göstəriciləri. Keyfiyyətin kompleks göstəriciləri. Məhsulun keyfiyyətinin (MK) qiymətləndirilməsi. MKnin müəyyənləşdirilməsi. Keyfiyyət göstəricilərinin səviyyəsinin qiymətləndirilməsi metodları. Differensial. Kompleks. İn- 8

teqral. Qarışıq. Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsinin metodları. Ölçmə. Qeydiyyat. Erqonometrik. Analitik. Ekspert. Kombinə edilmiş metodlar. Mövzu 7. Müəssisədə keyfiyyətə nəzarətin təşkili Məhsulun rəqabətə davamlılıq parametrləri. Məhsulun keyfiyyəti və onun rəqabətə davamlılığı. Məhsulun keyfiyyətinin menecment sisteminin yaradılması. Keyfiyyətin yaxşılaşdırılması və keyfiyyətsizlık. Keyfiyyət strategiyası. KS-nın hazırlanması və tətbiqi. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin istiqamətləri. Keyfiyyətin yüksəldilməsinin planlaşdırılması. Keyfiyyətin idarə olunması sistemində funksiyalar. Keyfiyyətin idarə olunmasının strateji funksiyaları. Keyfiyyətin idarə olunmasının taktiki funksiyaları. Keyfiyyəti idarəetmə (Kİ) sisteminin xüsusiyyətləri. Keyfiyyət sistemi. Keyfiyyət sahəsində siyasət. Keyfiyyətin təmin edilməsi metodları. Keyfiyyətin stimullaşdırılması metodları. Keyfiyyətin idarə olunmasının nəticələrinə nəzarət metodları. Keyfiyyət indeksi. Məhsulun texniki səviyyəsinin qiymətləndirilməsi mərhələləri. Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin və səviyyəsinin kəmiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin ardıcıllığı. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin əsas və əlavə göstəricilər nomenklaturası. ISO standartına müvafiq surətdə məhsulun həyati silsiləsinə 11 mərhələsi. Məhsulun hazırlanması keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi. Keyfiyyətə nəzarətin metod və vasitələrinin müəyyənləşdirilməsi. Keyfiyyət göstəricisinin qiymətlərinin (kəmiyyətlərinin) müəyyən edilməsi metodunun seçilməsi. Keyfiyyət göstəricilərinin faktiki qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi. İstismarda (istehlakda) keyfiyyətin qiymətləndirilməsi. Keyfiyyət haqqında informasiyanın (məlumatın) toplanılması və alınması üsulunun 9

müəyyənləşdirilməsi. Keyfiyyətin faktiki göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi. Mövzu 8. Keyfiyyət sahəsində müəssisə siyasəti İstismarda (istehlakda) keyfiyyətin qiymətləndirilməsi. Keyfiyyət haqqında informasiyanın (məlumatın) toplanılması və alınması üsulunun müəyyənləşdirilməsi. Keyfiyyətin faktiki göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi. Faydalı effektin (səmərənin) və yekun xərclərin müəyyən1əşdirilməsi. Qiymətləndirmənin və qərar qəbul edilməsinin nəticələrinin əldə olunması. Məhsulun hazırlanması keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi. Keyfiyyətə nəzarətin metod və vasitələrinin müəyyənləşdirilməsi. Keyfiyyət göstəricisinin qiymətlərinin (kəmiyyətlərinin) müəyyən edilməsi metodunun seçilməsi. Keyfiyyət göstəricilərinin faktiki qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi. Qüsurluluq göstəriciləri üzrə məhsulun hazırlaması keyfiyyətinin səviyyəsinin qiymətləndirilməsi. Keyfiyyət siyasətinə nəzarət. Keyfiyyəti idarəetmə sisteminin işlənib hazırlanmasının və tətbiqinin məqsədi. Texniki nəzarətin təşkili. Texniki nəzarət istehsal prosesinin ayrılmaz hissəsi kimi. TNS-nin başlıca vəzifələri. Texniki nəzarətin funksiyaları. Keyfiyyəti idarəetmə sisteminin xüsusiyyətləri. Keyfiyyəti idarəetmə sisteminin qurulmasının prinsipləri. Keyfiyyətə nəzarətin nəticələrinin müqayisəliyini və etibarlığını təmin edən nəzarət metodikaları. Kəmiyyət, keyfiyyət və alternativ əlamətlərinə görə nəzarət. Sınaqdan keçirmə nəzarətinin növləri. Sınaqdan keçirmə nəzarətinə qoyulan əsas tələblər. Keyfiyyət göstəricilərinin optimal qiymətinin müəyyən edilməsinin mahiyyəti və rolu. Keyfiyyət göstəricilərinin optimallaşdırılması istiqamətləri. Optimallaşdırma kriteriyasının və optimallaşdırma həddinin mahiyyəti və məzmunu. Keyfiyyət göstəricisinin optimal qiymətinin tapılması üçün vacib olan şərtlər. 10

Mövzu 9. Keyfiyyətin idarə olunmasının prinsipləri və funksiyaları Ümumi keyfiyyətin idarə olunması yarımsistemlərinin idarəetmə dərəcələri. İdarəetmə strukturunda yüksək dərəcəli keyfiyyətin idarə edilməsi. Keyfiyyətin idarə edilməsinin tədqiqinə olan tələblər. Birdəfəlik, dövri və müntəzəm tədqiqatlar. Tədqiqat nəticələrinin fundamental və tətbiqi istifadə sahələri. Keyfiyyətin idarəetmə prinsipləri. «İşçilərin cəlb edilməsi» prinsipi. «Proseslərə əsaslanan yanaşma (üsul)» prinsipi. «İdarəetməyə sistemli yanaşma» prinsipi. «Fasiləsiz surətdə təkmilləşdirmə» prinsipi. «Faktlar əsasında qərar qəbəl edilməsi» prinsipinin həyata keçilməsi. «Tədarükçü ilə qarşılıqlı surətdə faydalı münasibətlər» prinsipi. Kİ-nin iqtisadi metodları. Kİ sisteminin bölmələrində təsərrüfat hesabı. Əmək haqqının ödənməsi metodunun prinsipial mahiyyəti. Kİ-nin təşkilati-tapşırma metodlar qrupu. Kİ üzrə əmr və sərəncamlar. Kİ üzrə kadrların seçilməsi, yerləşdirilməsi, tərbiyə edilməsi və attestasiyası. Keyfiyyət sahəsində siyasət. Məhsulun keyfiyyətinin planlaşdırılmasının əsas məsələləri. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi planlaşdırılmasının ümumi prinsipləri. Keyfiyyətin zəruri səviyyəsinin təmini üzrə plan fəaliyyətdə işlərin spesifik növləri. Daxili motivasiyanın yaradılması. İnsan tələbatlarının iyerarxiyası. Motivasiya modeli Tələbatlar iyerarxiyası əsasında motivasiya modelini qurmaq olar. Keyfiyyətə nəzarətin və onun elementlərinin funksiyası. Keyfiyyətli ifadə tərzi. Proqnostik, diaqnostik, detallar üzrə və qlobal analiz növləri. Təcrübədə tez-tez istifadə edilən metodlar: məqsədin strukturlaşdırılması metodu, normativ metod, parametrik metod, korreksiya metodu, qrafik modelləşdirmə metodu. 11

Mövzu 10. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi sistemləri və mexanizmi Keyfiyyət ilgəyi. Keyfiyyət ilgəyinin təyinatı. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi Deminq silsiləsi. Deminq sisiləsinin məzmunu. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi mexanizmi. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi mexanizminin altsistemləri. Keyfiyyətin idarə edilməsinin nəzəri və təcrübi inkişafı. Keyfiyyətin və keyfiyyətə nəzarətin planlaşdırılması.keyfiyyət və etibarlılığın planlaşdırılması. Təchizatçıların keyfiyyətinin idarəedilməsi. Keyfiyyətin təminaatına çəkilən xərclər. Nəzarət vasitələrinin tətbiqinin planlaşdırılması. Etibarlılıq sınaqları. İstehsal və istismar sahələrində keyfiyyət haqqında verilənlərin işlənilməsi və təhlili. Istehsalatda zay məhsulun (çıxdaş) profilaktikası. Keyfiyyət səviyyəsinə görə həvəsləndirmə və məsuliyyət. Məhsulun keyfiyyəti üzrə istehsaldaxili qeydiyyat və hesabat. Məhsulun keyfiyyətinin dəyişilməsinin texniki-iqtisadi təhlili. Məhsul keyfiyyətinin idarə edilməsinin hüquqi təmini. Məhsul keyfiyyətinin idarə edilməsinin informasiya təmini. Məhsulun keyfiyyətinin maddi-texniki təminatı. Məhsulun keyfiyyətinin metroloji təmini. Keyfiyyətin idarə edilmə mexanizminin tərkibi. "Keyfiyyətin ümumi menecment sistemi" (Total Quality Management Systems (TQMS). Total keyfiyyətin ("Total Quality" (TQ)) məqsədi. CİT sisteminin mənası "istehsal dəqiq vaxtda" deməkdir. CİT sisteminin sahələri. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsinin kompleks sistemi (MKİKS). CİT sisteminin istehsala tətbiqi. 12

Mövzu 11. Keyfiyyətin idarə edilməsi sistemində standartlaşdırma Standartlaşmanın məzmunu, mahiyyəti və inkişaf mərhələləri. Standartlaşmanın elmi-metodiki əsasları. Standartlaşmanın aparılma qaydası. Unifikasiya anlayışı. Məhsulların standartlaşdırılması metodları: aqreqatlaşdırma, sinifləşdirmə, tipləşdirmə metodları. Kompleks qabaqlayan və pilləli standartlaşma. Standartlaşdırmanın məqsədləri. Müasir standartlaşdırma sistemlilik, təkrarlılıq, variantlılıq, qarşılıqlı əvəzlənmə prinsipləri. Standartlar fondunun işlənilməsinə olan əsas tələblər. Standartların yaradılması prosesinin əsas qanunauyğunluqları. Standartlaşdırmanın əsas vəzifələri. Standartlaşdırmanın funksiyaları. Resurslara qənaət funksiyası. Sivilləşdirici funksiya. Kommunikativ funksiya. İnformasiya funksiyası. Mühafizə funksiyası. Qaydayasalma funksiyası. Standartlaşdırmanın fəaliyyət mexanizmi. Standartlaşmanın texniki, iqtisadi və hüquqi tələbləri. Standartlaşdırmanın obyektləri. Standartlaşdırma üzrə normativ sənədlərin kateqoriyaları. Dövlət standartlarında nəzərdə tutulan tələblər: məcburi və tövsiyə olunan tələblər. Dövlət standartlarının məcburi tələblərinə uyğun olan sahə standartları və texniki şərtlər. Sahə standartlarının hazırlanması mərhələləri. Texniki şərtlərin hazırlanması qaydası. Mahiyyət və təyinatına görə standartların növləri. Dövlət standartlarının hazırlanma qaydaları. Sandartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatlar, onların məqsəd və vəzifələri. Standartlaşdırmanın səmərəliliyi. Ümumi texniki şərtlərin standartları. Xidmətlərin standartları. Proseslər üçün standartlar. Standartlaşdırma metodları. Standartlaşma sisteminin əsas elementləri və kateqoriyaları. Standartdaşdırmanın orqanları və xidmətləri. 13

Mövzu 12. Standartlaşdırmanın metodiki əsasları Standartlaşdırma və unifikasiya səviyyəsinin göstəriciləri. Tətbiqolunma əmsalı. Təkrarlanma əmsalı. Qarşılıqlı unifikasiya əmsalı. Kompleks standartlaşdırma proqramının, perspektiv və illik planların iqtisadi əsaslandırılması. İdentifikatlaşdırma. Minimum İnformasiya. Maksimum informasiya. Kodlaşdırma. Kodun əlifbası. Kodun struktur quruluşu. Kodlaşdırma metodu. Kodlaşdırmanın əsas tələbləri. Kodlaşdırmanın təsnifat metodları. Mallarin daşınması zamanı məruz qaldıqları təsirlər. Malların keyfiyyətinin qorunub saxlanması vasitələri. İstehlakçılara yüksək keyfiyyətli malların çatdırılmasında malların qablaşdırılmasının əhəmiyyəti. Daxili qablaşdırmanın xarakteri. Malların təhlükəsiz daşınması və anbarlarda saxlanması məqsədilə istifadə olunan xariçi qablaşdırma. Malların optimal saxlanması şərtləri. Malların keyfiyyətinin saxlanması. Malların keyfiyyətinin saxlanmasına təsir edən amillər: temperatur, havanın rütubəti, işıq, mal qonşuluğu, onların yerləşdirilməsi. Amillərin təhlili. Kəskin temperatur dəyişkənliyinin malların keyfiyyətinə təsiri. Sənaye mallarının saxlanılmasına əməl olunan ümumi şəraitlər. Malların yükləmə-boşaltma və daşınması şərtləri. Malların keyfiyyətli daşınmasına təsir edən amillər. Mövzu 13. Məhsulun və keyfiyyət sistemlərinin sertifikatlaşdırılması Sertifikatlaşdırma - daxili bazarda və beynəlxalq ticarət münasibətlərində məhsulların rəqabət qabiliyyətini təmin edən vasitə kimi. Sertifikatlaşdırma işlərinin aparılması məqsədləri. Uyğunluq sertifikatı və uyğunluq nişanı. Akkreditasiya olunmuş laboratoriya. İnspeksiya nəzarəti. Ekspert-auditorun fəaliyyəti. 14

Məhsulun dövlət sertifikatlaşdırılması sisteminin məqsədi. Sertifikatlaşdırmanın əsas prinsipləri. Məcburi qaydada sertifikatlaşdırılma. Keyfiyyət sisteminə sertifikat. Məhsulun müxtəlif normativ sənədlərin tələblərinə müvafiqliyinin sertifikatı. Məhsulun mənşəyi barədə sertifikat. Sertifikatlaşdırma prosesinin mərhələləri. Sertifikatlaşdırma üçün sifariş. Müvafıqliyin qiymətləndirilməsi. Sertifikatlaşdırma obyektinin müəyyən olunmuş tələblərə uyğunluğunun praktik qiymətləndirilməsinin təhlili. Sertifikatlaşdırmaya dair qərar. Sertifikatlaşdırılmış obyektə inspeksiya (müfəttişlik) nəzarəti. Sertifikatlaşdırma üzrə yerinə yetirilən əməliyyatların mərhələlər üzrə qruplaşdırılması: hazırlıq mərhələsi, sertifikatlaşdırma mərhələsi, sertifikatlaşdırmadan sonrakı mərhələ. Sistemin sertifikatlaşdırılmasının əvəzləyici prinsipləri. Yoxlamaların növləri: planlı, cari və növbədənkənar yoxlamalar. Məhsulun ölkə daxilində realizə edilməsini həyata keçirən müəssisələrin qarşısında sertifikatlaşdırma ilə bağlı qoyulan tələblər. Sertifikatlaşdırma sistemi. Sınaq laboratoriyası. Uyğunluq sertifikatı. Identifıkasiya nümunələrinin və onların sınaqlarının seçilməsi. Sertifikat və uyğunluq nişanının tətbiqi üçün lisenziya verilməsi. Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin funksiya və vəzifələri Mövzu 14. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizasının nəzəri əsasları Əmtəə ekspertizasının subyektləri. Əmtəə ekspertizasının vasitələri. Əmtəə ekspertizasının maddi-texniki vasitələri. Keyfiyyət sıralanması. Təhlükəli məhsul. Potensial təhlükəli mallar. Qeyri-standart mallar. Şərti yararlı qeyri - standart mallar. Hüquqi statusuna görə əmtəə ekspertizasının təsnifatı. Mallar haqqında informasiyalar. Markalanma. İstehlak mall- 15

arının ekspertizasının metodlarının təsnifatı. Evristik metodlar. Obyektiv metod. Orqanoleptik metod. İybilmə metodu. Audiometod (akustik). Keyfiyyətin orqanoleptik göstəriciləri. Ekspert metodlarının təsnifatı. Vizual metod. Kütləvi sorğu metodları. Ekspert metodların təsnifatı. Sanitar-gigiyenik ekspertiza. Sanekspertizanın subyektləri. Sanitar-gigiyenik ekspertizanın təsnifatı. Sanitar-gigiyenik ekspertizanın nəzəri və təcrübi mahiyyəti. Fitosanitar ekspetiza. Əmtəə-mal ekspertizasının mərhələləri. Kəmiyyətcə və keyfiyyətcə əmtəə-mal ekspertizası. Xammal və ərzaq məhsulları üçün gigiyenik tələblər. Gigiyenik ekspertizanın normativ bazası. Sanitar-epidemioloji təhlükəsizlik. Sanitar-epidemioloji sağlamlıq. Ekspertiza aparılmasının əsas mərhələləri. Əmtəə ekspertizasının təsnifatı. Keyfiyyətinə görə qəbul ekspertizası. Səlahiyyətə (komponentliyə) görə ekspertiza. Yeni malların ekspertizası. Malların dequstasiyası. Müqavilə üzrə ekspertiza. Malın netto və brutto çəkisinin müəyyən edilməsi. Mövzu 15. Keyfiyyətə nəzarətin sənədli və informasiya təminatı Keyfiyyət sahəsində menecmentin siyasəti. Müəssisə səviyyəsində keyfiyyət sahəsinin əsasverici, ümumi və xüsusi sənədləri. Keyfiyyət üzrə ümumi rəhbərlik sənədinin quruluşu və təsnifatı. Xarici təşkilatların keyfiyyət üzrə rəhbərlik sənədinin bölmələri. Müəssisədə keyfiyyət üzrə əlavə hazırlanmış planda nəzərdə tutulmuş vacib prosedur qaydaların işlənib hazırlanmasının mərhələləri. İdarəetmə prosedurunun bölmələrinin tərkibi. Obyektiv informasiyanın operativliyi. Keyfiyyət sahəsinin idarə edilməsinin sənədləşmə təminatına qoyulan tələblərə uyğun olaraq informasiyaya qoyulan tələblər. İnformasiyanın 16

şərti-sabit və dəyişən hissələri. Keyfiyyətə nəzarətin informasiya təminatının avtomatlaşdırılmasının prinsipial əsasları KS-nin normativ-metodiki təminatı. Keyfiyyət sistemində müəssisə standartları. KS-nin informasiyanın xarakteri. Keyfiyyətə nəzarətdə informasiya təminatnın avtomatlaşdırılmasının prinsipial əsasları. KS-ndə informasiyanın təkmilləşdirilməsi. Müəssisə səviyyəsində KS-nin bütün sənədlər kompleksi. Keyfiyyətin yüksəldilməsi və təmin edilməsi sahəsində siyasət. Keyfıyyət siyasəti haqqında bəyanat. Keyfiyyətin təmin edilməsi üzrə prosedurların siyahısı. Standartın layihəsinin hazırlanması (birinci redaksiyasının) və onun rəyə göndərilməsi. Rəylərin təhlili. Standartın layihəsinin son redaksiyasının işlənib hazırlanması və təsdiqlənməyə təqdim edilməsi. Standartın layihəsinin baxılması, təsdiqi və qeydiyyatı. Standartın nəşr edilməsi. onun geniş yayılması. 17

KEYFİYYƏTƏ NƏZARƏT KURSUNUN İŞÇİ PROQRAMI MÖVZULARIN ADI VƏ ONLARIN PLANI. Mövzular 1 Keyfiyyətə nəzarət fənninin məqsəd və vəzifələri. Keyfiyyət iqtisadi kateqoriya kimi. 1.1. Keyfiyyətə nəzarətin predmeti və vəzifələri 1.2. Malların keyfiyyətinə təsir edən amillər və şərait 1.3. Məhsulun keyfiyyət anlayışı və göstəriciləri 1.4. Keyfiyyətə nəzarətin kateqoriyası 1.5. Keyfiyyətin idarə edilməsi sistemlərinin inkişaf tarixi 2 Keyfiyyətə nəzarətin ümumi anlayışları və istehlak dəyəri 2.1. Əsas anlayışlar və təriflər 2.2. Keyfiyyət göstəriciləri istehlakçı dəyərlərinin əsas qiymətləndirmə kateqoriyası kimi 2.3. Məhsulun keyfiyyət göstəricisinin əlamətləri 2.4. Keffiyyət göstəricisinin nomenklaturası 2.5. Keyfiyyətin texniki-iqtisadi səviyyəsi 3 Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri. 3.1.Məhsulun keyfiyyətinin formalaşma mərhələləri. 3.2.Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin baza göstəriciləri ilə mü- 18 Saatların miqdarı cəmi müh. məş.

qayisəli qiymətləndirilməsi 3.3. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi 3.4. Məhsulun keyfiyyətinin planlaşdırılması 3.5. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsində planlaşdırmanın rolu 4 Keyfiyyətin idarə edilməsi proseslərinin nəzarəti, uçotu və təhlili 4.1. Məhsulun keyfiyyətinə nəzarətin və zay olmasının profilaktikasının təsnifatı 4.2. Nəzarət haqqında qərarların qəbulu və nəzarət proseslərinin təşkili 4.3. Keyfiyyətə nəzarət xidmətinin strukturu 4.4. Keyfiyyətə nəzarətin, qüsurların və onların səbəblərinin təhlilinin üsulları 4.5. Keyfiyyətə nəzarətin statistik üsulları 5 Məhsulun keyfiyyətinin təmin olunmasına sərf olunan xərclərin idarə olunması 5.1. Məhsulun keyfiyyətinə edilən xərclərin növləri 5.2. Məhsulun keyfiyyətinə edilən xərclərin təhlilinin informasiya (məlumat) bazası 5.3. Məhsulun keyfiyyətinə edilən xərclərin təhlili metodları 5.4. Çıxdaşın və çıxdaşdan itkilərin təhlili 19

5.5. Yeni məhsulun iqtisadi səmərəliliyi və rəqabət qabiliyyətliliyi 6 Kvalimetriya - məhsulun keyfiyyətinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi metodu kimi 6.1. Kvalimetriyanın prinsipləri və spesifik problemləri. 6.2. Kvalimetriyanın konseptual müddəaları. 6.3. Keyfiyyət göstəricilərinin təsnifatı 6.4. Məhsulun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi 6.5. Keyfiyyətin idarə olunmasında kvalimetriya metodları 7 Müəssisədə keyfiyyətə nəzarətin təşkili 7.1. Keyfiyyətə nəzarət müəssisənin rəqabət mübarizəsində amil kimi 7.2. Müəssisələrdə keyfiyyətin yüksəldilməsinin vacib istiqamətləri 7.3. Müəssisədə keyfiyyətə nəzarət sisteminin funksiyaları 7.4. Məhsulun keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsi və keyfiyyət planlarına sistemli yanaşmanın vasitələri 7.5. Məhsul keyfiyyətinin həyati silsiləsi 8 Keyfiyyət sahəsində müəssisə siyasəti 8.1. Müəssisələrin keyfiyyət sahəsində fəaliyyət istiqamətləri 20

8.2. Müəssisənin məhsul keyfiyyətinin yüksəldilməsi siyasəti 8.3. Müəssisədə məhsulun keyfiyyətinin qorunub saxlanması 8.4. Müəssisədə teaxniki nəzarətin təşkili 8.5. Müəssisədə keyfiyyət göstəricisinin optimallaşdırılması meyarları 9 Keyfiyyətin idarə olunmasının prinsipləri və funksiyaları 9.1. Keyfiyyətin idarə olunmasının prinsipləri 9.2. Keyfiyyətin idarə edilməsinin metodlari 9.3. Keyfiyyətin idarə edilməsi prosesinin planlaşdırılması 9.4. Keyfiyyətin idarə edilməsinin praktiki təşkili, uzlaşdırılması və tənzimlənməsi 9.5. Keyfiyyətin idarə olunması zamanı motivasiya prosesinin əhəmiyyəti 10 Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi sistemləri və mexanizmi 10.1. Ümumi menecment və keyfiyyət menecmentinin qarşılıqlı əlaqəsi 10.2. Keyfiyyət ilgəyi. Deminq silsiləsi 10.3. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi mexanizmi 10.4. Keyfiyyətin idarə edilməsinin mövcud sistemləri 10.5. "CİT" sistemi 21

11 Keyfiyyətin idarə edilməsi sistemində standartlaşdırma 11.1. Standartlaşdırma proseslərinin mahiyyəti 11.2. Standartlaşdırmanın əsas vəzifələri 11.3. Standartların növləri 11.4. Standartlaşdırma metodları 11.5. Azərbaycan Respublikasının standartlaşdırma sistemi 12 Standartlaşdırmanın metodiki əsasları 12.1. Standartlaşdırmanın əsas prinsipləri 12.2. Standartlaşdırma və unifikasiya səviyyəsinin əsas göstəriciləri 12.3. Standartlaşdırmanın iqtisadi səmərəliliyi 12.4. Obyektlərin identifikatlaşdırılması və kodlaşdırılması 12.5. Standartların işlənilməsinin mərhələləri 13 Məhsulun və keyfiyyət sistemlərinin sertifikatlaşdırılması 13.1 Məhsulun keyfiyyətinin sertifikatlaşdırılması anlayışı 13.2 Sertifikatlaşdırmanın əsas prinsipləri 13.3 Sertifikalaşdırmanın növləri 13.4 Sertifıkatlaşdırmanın əsas ilkin şərtləri və təşkilati strukturu. 13.5 Azərbaycan Respublikasında sertifıkatlaşdırılmanın aparılmasının metodik əsasları 22

14 İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizasının nəzəri əsasları 14.1 Əmtəə ekspertizasının subyektləri və obyektləri. 14.2 Əmtəə ekspertizası vasitələrinin təsnifatı 14.3 İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizasının metodlarının təsnifatı 14.4 Əmtəəşünaslıq ekspertizası 14.5 Malların ekspertizasının aparılmasının qaydaları 15 Keyfiyyətə nəzarətin sənədli və informasiya təminati 15.1 Keyfiyyət sisteminin normativ-metodiki təminatı 15.2 Keyfiyyət sistemində müəssisə standartları 15.3 KS-nin informasiyanın xarakteri 15.4 Keyfiyyətə nəzarətdə informasiya təminatnın avtomatlaşdırılmasının prinsipial əsasları. 15.5. KS-ndə informasiyanın təkmilləşdirilməsi CƏMİ: 60 30 30 23

«Keyfiyyətə nəzarət» фянни цзря ишчи програмынын гурулушу. Mövzular cəmi müh. məş. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Keyfiyyətə nəzarət fənninin məqsəd və vəzifələri. Keyfiyyət iqtisadi kateqoriya kimi. Keyfiyyətə nəzarətin ümumi anlayışları və istehlak dəyəri Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri. Keyfiyyətin idarə edilməsi proseslərinin nəzarəti, uçotu və təhlili Məhsulun keyfiyyətinin təmin olunmasına edilən xərclərin idarə olunması Kvalimetriya - məhsulun keyfiyyətinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi metodu kimi Müəssisədə keyfiyyətə nəzarətin təşkili Keyfiyyət sahəsində müəssisə siyasəti Keyfiyyətin idarə olunmasının prinsipləri və funksiyaları Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi sistemləri və mexanizmi 24

11 12 13 14 15 Keyfiyyətin idarə edilməsi sistemində standartlaşdırma Standartlaşdırmanın metodiki əsasları Məhsulun və keyfiyyət sistemlərinin sertifikatlaşdırılması İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizasının nəzəri əsasları Keyfiyyətə nəzarətin sənədli və informasiya təminati Cəmi: 60 30 30 25

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Məmmədov N.R., Ələkbərov E.B., Aslanov Z.Y. və başqaları. Kvalimetriya və keyfiyyətin idarə edilməsi. Dərslik. Bakı: Elm, 2007 2. Ə.P.Həsənov, T.R.Osmanov, N.N.Həsənov və başqaları. Qeyri-ərzaq mallarının ekspertizasının nəzəri əsasları. Dərslik. Bakı: İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2010. 514 səh. 3. Məmmədov N.R. Standartlaşdırmanın əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Elm, 2002. 388 səh. 4. Mehdi İ. Mehdiyev. Keyfiyyətin idarə edilməsi. Bakı- 2008 5. İmanov Ə.Ş. Keyfiyyətin idarə olunması. Bakı- 2007 6. Валентинова Н.И., Бочков В.Е., Валентинов В.А. "Управление качеством" изд. МГИУ 2010 7. Гиссин В.И. "Управление качеством продукции" изд. Феникс 2010г. 8. Мазур И.И., Шапиро В.Д. "Управление качеством" изд. Высшая школа 2013г. 9. Ильенкова С.Д., Ильенкова Н.Д. "Управление качеством" изд. ЮНИТИ 2011г. 10. Басовский Л.Е., Протасьев В.Б. "Управление качеством" изд. ИНФРА-М 2012г. 11. Новицкий Н.И. "Управление качеством" изд. ЮНИТИ 2011г. 26