ERDEMİR DE MUAYENE, ÖLÇME VE DENEY TEÇHİZATI KONTROLÜ

ERDEMİR DE MUAYENE, ÖLÇME VE DENEY TEÇHİZATI KONTROLÜ Şenel ALAZOĞLU Özet: Kalite güvence sistemlerinde, kaliteyi etkileyebilecek muayene, ölçme ve deney teçhizatının (MÖDT) kontrolünün önemi açıktır. Bu teçhizatın gerekli doğruluk seviyelerinde çalışır durumda olması güvence altına alınmadıkça, ürün kalitesi de güvence altına alınamaz. Bilindiği gibi ISO 9002 Kalite Güvence Standardının 4.11 maddesi, muayene, ölçme ve deney teçhizatının kontrolüne ilişkindir. ERDEMİR, kendi bünyesindeki muayene, ölçme ve deney teçhizatının kontrolüne ilişkin sistemin kuruluşunu 1997 yılı ortalarında büyük ölçüde tamamlamış ve işletmeye başlamıştır. Ancak, büyük bir entegre tesis olan ERDEMİR de sistemin oturtulması kolay olmamış, uygulamada sorunlar çıkmış, kurulan sistemde eksiklikler görülmüş ve sürekli değişiklik ve iyileştirmeler yapılmıştır. Bugün sistem oturmuş ve başarılı bir şekilde işler durumdadır, ancak iyileştirmenin sonu olmadığını biliyoruz. Bu bildiriden amaç, ERDEMİR de uygulanmakta olan sistem hakkında bilgi vermek ve bu şekilde, ilgili firma ve kuruluşlara bir bakış açısı sunmaktır. Anahtar sözcükler: Kalibrasyon, Kalibrasyon Raporu, Kalibrasyon Periyodu, Laboratuvar Ortam Şartları, Çalışma Aralığı, Kullanım Aralığı, Kullanım Toleransı, Hata, Ölçme Belirsizliği, Değerlendirme, Etiketlendirme, İzlenebilirlik 1. KALİBRASYON ENVANTERİNE ALINACAK MÖDT LERİN BELİRLENMESİ (MÖDT: Muayene, Ölçme ve Deney Teçhizatı) Erdemir de ISO 9002 Kalite Güvence Standardı gereği olarak kalibrasyon envanterine alınacak MÖDT lerin belirlenmesinde aşağıdaki kriterler esas alınır: 1.1 Kaliteyi doğrudan etkileyen malzeme, teçhizat ve hizmetin satınalma işlemlerinde kalite karakteristik ölçümlerinde kullanılan MÖDT ler, 1.2 Mamul veya yarı mamullerin kalite karakteristik ölçümlerinde kullanılan MÖDT ler, 1.3 Nihai mamul kalitesini etkileyebilecek proseslerde, nihai mamul kalitesini etkileyebilecek ölçümlerde kullanılan MÖDT ler, 1.4 Müşteri ile doğrudan temas halinde olunan yerlerde, yasal metroloji kapsamındaki ölçümlerde kullanılan MÖDT ler (Örneğin ticari kantarlar), 1.5 Yukarıda belirtilen MÖDT lerin kontrol, kalibrasyon ve ayarında kullanılan MÖDT ler. MÖDT kullanan üniteler, kullandıkları MÖDT lerin yukarıdaki kriterlere uyup uymadığını kontrol etmekten ve eğer uyuyorsa kalibrasyonları yapacak üniteye bildirerek kalibrasyon envanterine dahil edilmesini sağlamaktan sorumludurlar. Ayrıca MÖDT kullanıcı üniteler, bu MÖDT lerin Kullanım Aralığı ve Kullanım Toleransı gibi, MÖDT nin kalibrasyon sonunda değerlendirilmesinde kullanılacak bilgileri de kalibrasyondan sorumlu gruba bildirirler. Kullanım Aralığı: MÖDT nin kullanıldığı yerde o MÖDT ile hangi değerler arasında ölçüm yapıldığını gösteren parametre. Kullanım Toleransı: MÖDT nin kullanıldığı yerde, o MÖDT nin sağlaması gereken tolerans değeri. 2. MÖDT LERİN KALİBRASYON SORUMLULARININ BELİRLENMESİ ERDEMİR de kalibrasyon işleri esas olarak Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından yürütülür. Ancak az sayıdaki bazı MÖDT lerin kalibrasyonları MÖDT yi kullanan üniteler tarafından bazılarınınki ise bu MÖDT lerin bakım-onarımlarından sorumlu bakım-onarım grupları tarafından yapılmaktadır. 2.1 Kullanıcı Sorumluluğundaki MÖDT ler: 2.1.1 kalibrasyonları referans malzemelerle yapılan MÖDT ler. Örnekler: Malzeme içindeki hidrojen, karbon, kükürt, azot, oksijen, kalsiyum ve magnezyum gibi maddelerin miktarlarını belirlemede kullanılan analiz cihazları, X-ray ve optik emisyon spektrometreleri. Yüzey pürüzlülüğü ölçme cihazları. Malzeme sertliği ölçme cihazları. 455

2.1.2 Büret, Pipet Balon Joje gibi Cam Kaplar, Toz Elekleri. ERDEMİR de kalibrasyonları MÖDT kullanıcı üniteler tarafından yapılan MÖDT lerin sayısı 160 civarındadır. Bu MÖDT lerin kalibrasyonlarıyla ilgili tüm işler (kalibrasyon zamanlarının ve durumlarının takibi, kalibrasyonların yapılması, kayıtların tutulması) kullanıcı ünite tarafından yürütülür. 2.2 Elektronik Bakım-Onarım Grupları Sorumluluğundaki MÖDT ler: Bakım-onarımlarından elektronik bakım-onarım gruplarının sorumlu olduğu MÖDT lerden, sık sık ayar veya onarım yapılmaları nedeniyle kalibrasyonları geçersiz hale gelen ve sık sık yeniden kalibre edilmesi gereken veya kalibrasyon sırasında genellikle ayar yapılması da gereken ve bu ayarları ayrıntılı sistem bilgisi gerektiren MÖDT ler. Örnekler: Kantarlar, malzeme kalınlığı ölçme sistemleri, sık sık ayar gerektiren bazı sıcaklık ölçme sistemleri. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından bu MÖDT lere MÖDT numarası verilir. Aylık kalibreye çağrı listeleri hazırlanarak ilgili bakım-onarım grubuna verilir. Kalibreye Çağrı Listesi: Takip eden ay içinde kalibre edilecek MÖDT lerin listesi. Bakım-onarım grupları tarafından bu MÖDT lerin kalibrasyonları yapılır, kalibrasyon etiketleri yapıştırılır, kalibrasyon raporları düzenlenir ve raporların bir nüshası Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı na teslim edilir. Erdemir de Elektronik Bakım-Onarım Grupları sorumluluğundaki MÖDT lerin sayısı 125 dir. Tablo 1 e bakınız. Tablo 1. Elektronik Bakım-Onarım Grupları Sorumluluğundaki MÖDT ler MÖDT Türü MÖDT Sayısı Gaz Analizörü 23 Endüstriyel Kantar 23 Kalınlık Ölçme Sistemi 27 Termokupl Göstergesi 24 Ticari Kantar 28 TOPLAM 125 2.3 ERDEMİR Kalibrasyon Laboratuvarı Sorumluluğundaki MÖDT ler: Çeşitli nedenlerle MÖDT kullanıcı ünitelerin veya elektronik bakım-onarım gruplarının sorumluluğunda tutulan ve yukarıda listelenen MÖDT lerin dışındaki tüm MÖDT lerin kalibrasyon sorumluluğu Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarına aittir. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı, bu MÖDT lerden kalibrasyon imkanına sahip olduklarını kendi kalibre eder, kalibrasyon imkanına sahip olmadıklarını ise ERDEMİR dışı firma ve kuruluşlara kalibre ettirir. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından kalibre edilen MÖDT lerin sayısı 3302 dir. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından ERDEMİR dışı firma ve kuruluşlara kalibre ettirilen MÖDT lerin sayısı ise 72 dir. Tablo 2 ve tablo 3 e bakınız. Tablo 2. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Tarafından Kalibre Edilen MÖDT ler MÖDT Türü MÖDT Sayısı Mikrometre 576 Kumpas 466 Transmiter (Basınç) 402 Sıcaklık ölçme sistemleri gösterge tarafı 408 Sıcaklık Sensörü(TC,RTD) 15 Termometre (cam, dijital, infrared) 103 Mültimetre 230 Komparatör Saati 190 Referans Ağırlık 91 Kalibratör (Elektriksel, sıcaklık, basınç) 69 Pasometre 69 Sentil 59 Manometre 56 Referans Kalınlık 49 Açı Ölçer 44 Terazi 42 Su terazisi 37 Cetvel 33 Etüv, fırın 30 Pens Ampermetre 29 Osiloskop 25 Rekorder 10 Diğer 269 TOPLAM 3302 Tablo 3. ERDEMİR Dışı Firma ve Kuruluşlara Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Tarafından Kalibre Ettirilen MÖDT ler MÖDT Türü MÖDT Sayısı Johnson Mastarı, Mastar Seti 20 Çekme Test Makinası 17 Sertlik Ölçme Cihazı 6 Kalibratör 8 Radyasyon Ölçme Cihazı 8 Standart Ağırlık Seti 3 Mültimetre 2 İnfrared Termometre 2 Sıcaklık Sensörü (RTD) 2 Sıcaklık Sensörü (Termokupl) 2 Surface Plate 1 Darbe Test Cihazı 1 TOPLAM 72 456

Erdemir sorumluluğundaki MÖDT lerden 2390 tanesinin kalibrasyonu Kalibrasyon Laboratuvarında, 984 tanesinin kalibrasyonu ise portatif kalibrasyon ekipmanları kullanılarak kullanıldığı yerde yapılmaktadır. Bundan sonraki kısımlarda anlatılanlar sadece Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı sorumluluğundaki kalibrasyonlarla ilgilidir ve kullanıcı ünitelerin ve Elektronik bakım-onarım gruplarının yürüttüğü kalibrasyon işlerini kapsamaz. 3. PERSONEL DURUMU Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı nda 14 personel çalışmaktadır. Tablo 4 e bakınız. Tablo 4. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Personel Durumu ADET Baş Mühendis (Elektronik) 1 Mühendis (Elektrik) 1 Mühendis (Makina) 1 Teknisyen (Elektrik veya Elektronik) 8 Teknisyen (Mekanik) 3 4. KALİBRASYON ŞLERİNİN YÜRÜTÜLMESİNDE STANDARTLAŞMANIN SAĞLANMASI Kalibrasyon işlerin yürütülmesindeki standartlaşma bir Genel Kalibrasyon prosedürü ve 60 adet iş talimatıyla sağlanmaktadır. Genel Kalibrasyon Prosedürü, Erdemir de kalibrasyon işlerinin yürütülmesiyle ilgili genel kuralları ve çeşitli ünitelerin sorumluluklarını kapsar. İş talimatlarının 7 adedi kalibrasyon işlemlerinin nasıl yürütüleceğini açıklayan sistem iş talimatlarıdır ve MÖDT lerin envantere alınması, envanterden çıkartılması, kalibrasyonların programlanması, kalibrasyona çağrı, MÖDT lerin kalibrasyon sonucuna göre değerlendirilmesi ve etiketlendirilmesi gibi konuları kapsar. 53 adedi ise kalibrasyonların nasıl yapılacağını açıklayan kalibrasyon iş talimatlarıdır. Örneğin Mikrometre Kalibrasyonu İş Talimatı, Dijital Mültimetre Kalibrasyonı İş Talimatı,...vb. 5. PERSONEL EĞİTİMLERİ Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarının kuruluş aşamasında, 1.HİBM.K.lığı ndan danışmanlık hizmeti ve eğitim alınmıştır. Daha sonraları TSE ve TÜBİTAK-UME den de eğitimler alınmıştır. Daha sonraları Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarında yeni göreve başlayan personel ise Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı mühendisleri tarafından eğitilmişlerdir. Eğitim kayıtları saklanmaktadır. 6. KALİBRASYON LABORATUVARI ORTAM ŞARTLARI Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı nda 4 adet kalibrasyon odası bulunmaktadır. Bu odalardaki ortam şartları ve toleransları tablo 5 de görülmektedir. Bu tablodaki tolerans değerleri, yürütülen kalibrasyon işleri için yeterli olan değerlerdir. Ancak ortam şartları bu tolerans değerleri kadar oynamamakta ve genellikle nominal değere oldukça yakın olmaktadır. Sıcaklık ve nem seviyeleri otomatik kontrol sistemiyle istenen değerlerde tutulmaktadır. Laboratuvarların havalandırması filtreler içinden yapıldığından ve laboratuvar ortamına terlikle girildiğinden toz miktarı oldukça düşük olmaktadır. Tablo 5. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Ortam Şartları Laboratuvar Sıcaklık (0C) Bağıl Nem (%) Nominal Tolerans Nominal Tolerans BOYUT 20 +/- 1 40 +/-20 ELEKTRONİK 23 +/- 5 40 +/-20 BASINÇ 23 +/- 3 40 +/-20 SICAKLIK 23 +/- 5 40 +/-20 Her bir kalibrasyon odası için 1 feet 3 hacimdeki 5 um den büyük partikül sayısı sınır değeri 700 dür. 7. ERDEMİR DE KALİBRASYON YAPMADA KULLANILAN BAŞLICA STANDARTLAR VE EKİPMANLAR Tablo 6. Erdemir de Kalibrasyon Yapmada Kullanılan Başlıca Stantartlar ve Ekipmanlar ALAN ADI MARKA MODEL SICAKLIK Blackbody Mikron M360 Fırın Blackbody Ircon 54332 Fırın Blackbody Mikron M330 Fırın İnfrared Termometre Raytek RAYMX2 D İnfrared Mikron M190-QTS Termometre (2 adet) Kalibrasyon Hart 7025 Banyosu Scientific Kalibrasyon Hart 6035 Banyosu Scientific Termokupl Heraeus TPK Test Fırını Referans Hart 5614 RTD Scientific Referans Erdemir S-Tipi Termocupl Sıcaklık Tarayıcısı Hart Scientific Black Stack NEM Nem Ölçü Thoemmen HM30 Aleti 457

BASINÇ Hook Gage Dwyer Deadweight Budenberg 451A Tester Deadweight Tester Budenberg 452A Deadweight Ametek DMT-100 Tester Basınç Druck DPI 605 Basınç Beamex PC 106 Basınç Desgranges DH 365 &Hout Analog Test Budenberg 215F (0- Manometresi 250 bar) Analog Test Budenberg 215F (0- Manometresi 600 bar) ELEKTRİK/ Çok Fluke 5500 A ELEKTRONİK/ Fonksiyonlu (Osiloskop SICAKLIK Kalibratör Fonksiyonl u) Proses Fluke 702 Proses Beamex TC 305 ELEKTRİK/ ELEKTRONİK BOYUT Mültimetre Hewlett 3458 A Packard Mültimetre Fluke 45 Boyut Starrett 715 Yükseltici Mastar Seti Starrett RC88MAA Mastar Seti Starrett SC81AA Mastar Seti Starrett RS112MA 1 Mastar Seti Mitutoyo 516-107 Mastarlar Mitutoyo 611... Yükseklik Ölçer Yükseklik Ölçer Komparatör Saati Starrett DHG 1225 Starrett 258M Mitutoyo 170-102 Halka Mitutoyo 177-290 Mastar Surface Starrett 80610 Plate Surface JFA Plate EĞİM(Su Terazisi) Sine Bar Brunson 470 AÇI Açı Mastar Starrett AG6.SI Seti Diklik Helios 380/0/7 Silindiri Diklik Helios 377/0/12 Mastarı Sine Plate Mitutoyo 930-626 TORK KÜTLE Torkmetre CDI 2000-600-0 Standart Zwiebel XPOCF1 Ağırlık Seti (1-10 kg, F1 sınıfı) Standart Sartorius YWC 723- Ağırlık (20 00 kg, F1 sınıfı) Standart Sartorius YCW 753- Ağırlık (50 00 kg, F1 sınıfı) Referans Fener 50 Kg Ağırlık (27 adet) Referans Akmetal 500 Kg Ağırlık (14 adet) Referans Erdemir 5000 Kg Ağırlık (12 adet) Referans Erdemir 700...1450 Ağırlık (38 0 kg adet) Terazi (0- Mettler AT200 205 g) Toledo Terazi (0- Mettler PR5003 5100 g) Toledo Terazi (0-60 Mettler KB 50-2 kg) Toledo Terazi (0- Mettler KC 500-1 600 kg) Toledo Kantar (0- Mettler 8530 30000 kg) Toledo Cuoger 8. MÖDT LERİN KALİBRASYON ENVANTERİNE ALINMASI Kullanıcı ünitelerin, kalibrasyon envanterine alınmasını talep ettiği MÖDT ler, Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından, kalibrasyon envanterine alınması için gerekli kriterler yönünden incelenir. Eğer uygunsa envantere alınmasına karar verilir. 8.1 MÖDT lere MÖDT Numarası Verilmesi Kalibrasyon Envanterine dahil edilecek MÖDT lere Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından aşağıdaki formata uygun olarak MÖDT numarası verilir: XX-YYYY-ZZ XX : Ekipman Grup Kodu. YYYY : Sıra Numarası ZZ : Ekipman Numarası 458

Örnekler: Bir Akış Ölçme Sistemine ait fark basınç transmiteri aşağıdaki gibi kodlandırılmıştır: TR-0083-01 Yukarıda belirtilen Akış Ölçme Sisteminin gösterge tarafı ise aşağıdaki gibi kodlanmıştır: TR-0083-02 NOT: Erdemirde akış ölçme sistemleri sistem halinde kalibre edilmemekte, transmiterlerin ve gösterge kısımlarının kalibrasyonları ayrı ayrı yapılmaktadır. Bundan amaç arızalanan bir transmiter yerine yenisi takıldığında sistemin tolerans dışı olma ihtimalini yok etmektir. Diğer örnekler: OS-0025-01 MI-0134-01 KU-0071-01 Bir osiloskop Bir Mikrometre Bir kumpas MÖDT nin ait olduğu ünitenin kodu zaman zaman değiştiğinden, MÖDT numarası kodlamasında ünite kodları kullanılmamıştır. 8.2 Kalibrasyon Envanteri Tablosuna Bilgi Girişi Kalibrasyon Envanterine dahil edilecek MÖDT ler için bilgisayar ortamındaki KALİBRASYON ENVANTERİ tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir: 1. MÖDT No, 2. Ünite Kodu, 3. Ekipman Adı, 4. İmalatçı, 5. Model, 6. Seri No, 7. Yeri, 8. Envantere Giriş Tarihi, 9. Kalibrasyon İş Talimatı No, 10. EKL Grubu, 11. Kalibrasyon Periyodu, 12. Kalibrasyon Şekli, 13. Kalibre Edecek, 14. Kalibrasyon Yeri, 15. Kayıt Nedeni. Kalibrasyon İş Talimatı No: MÖDT nin hangi kalibrasyon iş talimatına göre kalibre edileceğini gösterir. EKL Grubu: MÖDT nin kalibrasyonunun yapılmasından veya Erdemir dışı firmalara yaptırılmasından sorumlu olan Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı grubu. Örneğin: Elektronik Laboratuvarı, Boyut Laboratuvarı, Basıç Laboratuvarı, Sıcaklık Laboratuvarı. Kalibrasyon Periyodu: MÖDT nin ne kadar zamanda bir kalibre edileceğini gösteren süre. MÖDT lerin kalibrasyon periyotları başlangıçta o tür MÖDT ler için çeşitli kalibrasyon literatüründe (Örnek: Hassas Ölçme Cihazları Kalibrasyon Kılavuzu UME 93-005) tavsiye edilen kalibrasyon periyotları, dünya çapında yaygın olarak kabul görmüş kalibrasyon periyotları ve o MÖDT nin kullanım şartları dikkate alınarak belirlenir. Daha sonra MÖDT lerin kalibrasyonlarındaki ölçüm değerleri dikkate alınarak, gerekirse kalibrasyon periyodu yeniden ayarlanır. Kalibrasyon periyodunun ayarlanmasında dikkat edilecek ana nokta şudur: Peşpeşe iki kalibrasyon arasında geçen sürede, MÖDT nin hatalarının tolerans sınırları dışına çıkması ihtimali düşük olmalıdır. Bu ihtimal hiç bir zaman sıfır olamaz. Bu ihtimalin ne kadar düşük tutulacağı ise MÖDT nin kullanıldığı işlerin ne kadar önemli ve kritik olduğuyla ve o MÖDT ile yapılan ölçümün bu işin doğru yapılmasını ne derecede etkilediğiyle ilgilidir. MÖDT lerin kalibrasyon periyodu olarak 12 ay değeri dünya çapında yaygın olarak kabul gördüğünden ve tavsiye edildiğinden, Erdemir deki MÖDT lerin çoğunda kalibrasyon periyodu 12 ay olarak belirlenmiştir. Kalibrasyon Şekli: Periyodik olarak kalibre edilecek olan MÖDT ler için bu haneye PERİYODİK girilir. Uzunca bir süre (Örneğin birkaç yıl) kullanılmayacağı düşünülen MÖDT ler için ise KULLANIMDAN ONCE girilir. KULLANIMDAN ÖNCE statüsündeki MÖDT ler kullanılacakları zaman kalibre edilirler ve PERİYODİK statüsüne sokulurlar. Kalibre Edecek: Erdemir tarafından kalibre edilecek MÖDT ler için ERDEMİR girilir. Erdemir dışı firma ve kuruluşlara kalibre ettirilecek MÖDT ler için ERDEMİR DIŞI girilir. Kalibrasyon Yeri: Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı nda kalibre edilecekler için EKL, Erdemir dışı firma ve kuruluşların kalibrasyon laboratuvarlarında kalibre ettirilecekler için ERDEMİR DIŞI ve bir kalibrasyon laboratuvarına götürülmeden kullanıldığı yerde kalibre edilecekler için KULLANILDIĞI YERDE girilir. Erdemir de çeşitli proseslerin ölçümü için belirli sabit noktalara monteli olarak kullanılmakta olan basınç transmiterleri, basınç, akış ve sıcaklık göstergeleri gibi MÖDT ler kullanıldığı yerde kalibre edilmektedirler. Kumpas, mikrometre, mültimetre gibi Portatif MÖDT lerle, sabit bir noktaya bağlı olarak kullanılmakla birlikte kullanıldığı yerde kalibrasyon imkanı olmayan infrared termometre ve sıcaklık sensörü gibi ekipmanlar ise Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı nda kalibre edilmektedir. Kayıt Nedeni : Kalibreye çağrı listesinde yer alacak ve kalibre edilecek MÖDT ler için KALİBRASYON girilir. Birden fazla ekipmandan oluşan MÖDT lerin Kalibreye çağrı listelerinde yer almayacak, ancak bilgi için girilmesi gereken kısımları için BİLGİ İÇİN girilir. Birden fazla ekipmandan oluşan MÖDT lerin kalibreye çağrı listesinde yer alacak ve kalibre edilecek kısımları için 459

KALİBRASYON girilir. Kalibreye çağrı listeleri oluşturulurken, sadece kayıt nedeni hanesine KALİBRASYON girilmiş olanlar seçilir. Örnek: Erdemirde sıcaklık ölçme sistemlerindeki termokupllar, genellikle hasarlanma riskinden dolayı periyodik olarak kalibre edilmemektedir. Termokupl telleri sertifikalı olarak temin edilmeye çalışılmakta, temin edilen tel çiftleri birbirine kaynatılarak erdemir imkanlarıyla termokupl imal edilmekte, imal edilen termokupllardan bazıları Erdemir kalibrasyon laboratuvarında kalibre edilerek temin edilen termokupl tellerinin uygunluğu kontrol edilmektedir. Termokupllar sisteme takıldıktan sonra periyodik olarak kalibre edilmemekte, bozulduğunda değiştirilmektedir. Böyle bir sıcaklık ölçme sistemi için tüm sistem TC-YYYY-00 şeklinde numaralandırılır (YYYY: 0000 ile 9999 arasında bir sayı) ve kayıt nedeni hanesine BİLGİ İÇİN girilir. Bu sisteme ait termokupl TC-YYYY- 01 şeklinde numaralandırılır ve kayıt nedeni hanesine BİLGİ İÇİN girilir. Bu sistemin gösterge tarafı TC- YYYY-02 şeklinde numaralandırılır ve kayıt nedeni hanesine KALİBRASYON girilir. 8.3 MÖDT lere Kalibrasyon Dosyası Açılması Kalibrasyon envanterine dahil edilen her bir MÖDT için bir MÖDT bilgi formu doldurulur ve dosyalanır. Kalibre edilen MÖDT lerin kalibrasyon raporları, kendine ait MÖDT bilgi formunun yanında dosyalanır. MÖDT bilgi formu aşağıdaki bilgileri içerir: 1. MÖDT No, 2. Ekipman Adı, 3. İmalatçı, 4. Model, 5. Seri No, 6. Yeri, 7. Envantere Giriş Tarihi 8.4 MÖDT Özellikleri Tablosuna Bilgi Girişi Kalibrasyon Envanterine dahil edilen MÖDT ler için bilgisayar ortamındaki MÖDT ÖZELLİKLERİ tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir: 1. MÖDT No, 2. Parametre, 3. Çalışma Aralığı, 4. Kullanım Aralığı, 5. Okuma Hassasiyeti, 6. Okunurluk, 7. İmalatçı Doğruluğu, 8. Kullanım Toleransı Parametre: MÖDT ile ilgili büyüklük türünü gösterir Örneğin akım, uzunluk, sıcaklık veya tork gibi. Çalışma Aralığı: MÖDT nin hangi değerler arasında çalışabildiğini gösterir. Örneğin 50-1000 0 C. Kullanım Aralığı: Bir MÖDT nin, kullanıldığı yerde hangi değerler arasında kullanıldığını gösterir. Örneğin 400-800 0 C. Okuma Hassasiyeti: Dijital göstergeli MÖDT lerde göstergenin en küçük okuma değeri, analog göstergeli MÖDT lerde en küçük skala bölüntüsü. Okunurluk (Gözün okuyabileceği en küçük değer): Analog göstergeli MÖDT lerde, gözle ayırdedilebilecek en küçük değeri ifade eder. MÖDT nin en küçük skala bölüntüsünü belirleyen iki çizgi arasındaki mesafe yeteri kadar büyükse, bu mesafe gözle daha küçük değerlere bölünebilir. Okuma belirsizliği hesabında kullanılır. İmalatçı doğruluğu: MÖDT nin teknik spesifikasyonlarında belirtilen doğruluk değeri. Kullanım Toleransı: MÖDT nin kullanıldığı yerde, bu MÖDT nin sağlaması gereken tolerans değeri. Örnek: Bir fırının sıcaklık ölçümünün en fazla +/- 12 0 C hata ile yapılması gerekiyorsa, bu fırının sıcaklığını ölçmede kullanılan sıcaklık ölçme sisteminin kullanım toleransı +/- 12 0 C dir. Bu sıcaklık ölçme sistemi bir bütün olarak kalibre edilmeyip, sıcaklık sensörü ayrı, gösterge kısmı ayrı kalibre ediliyorsa, bunlardan her birinin kullanım toleransının ayrı ayrı belirlenmesi gerekir. Bunun için ölçme sisteminin kullanım toleransı, sensör ve gösterge kısımları arasında aşağıdaki koşul sağlanacak şekilde paylaştırılır: Sensör Kul.Tol. + Gösterge Kul.Tol. <= Sistem Kul.Tol. NOT: Bu paylaştırmanın sensör ve gösterge arasında eşit olarak yapılması gerekmez. Sensör ve gösterge kısımlarının, pratikte hangi tolerans seviyelerini karşılayabildikleri dikkate alınır. Örneğin, sıcaklık ölçme sisteminin kullanım toleransı +/- 12 0 C ise, sensör kısmına +/- 8 0 C, gösterge kısmına +/- 4 0 C kullanım toleransı verilebilir. Kullanım toleransı, bir MÖDT nin kalibrasyonu sonunda Kalibreli, Sınırlı Kalibreli, veya Tolerans Dışı olarak değerlendirilmesinde dikkate alınan kriterdir. Bir MÖDT nin kalibrasyonu sonucunda belirlenen hatası ile kalibrasyondaki ölçme belirsizliğinin toplamının, kullanım toleransından büyük olmaması gerekir: Hata + Ölçme Belirsizliği <= Kullanım Toleransı Yukarıdaki koşulun sağlanması durumunda MÖDT kalibreli olarak değerlendirilecektir. Aksi halde tolerans dışı olarak değerlendirilecektir. NOT: İmalatçı doğruluğunu sağlayan bir MÖDT nin tolerans dışı olarak değerlendirilmesi ihtimalini yok etmek için, aşağıdaki bağıntının sağlanması gerekir: (imalatçı doğruluğu) + (ölçme belirsizliği) <= (kullanım toleransı) 460

Yukarıdaki bağıntıdan görülebildiği gibi, kalibrasyondaki ölçme belirsizliği nedeniyle, imalatçı doğruluğu kullanım toleransına eşit olmamalıdır. Belirli bir kullanım toleransı için imalatçı doğruluğu daha küçük (yani daha iyi) olan bir MÖDT kullanılmalıdır. 9. KALİBRASYONLARIN PROGRAMLANMASI ve MÖDT LERİN KALİBRASYONA ÇAĞIRILMASI 9.1 Her ayın sondan ikinci günü, bilgisayar ortamındaki Kalibrasyon Envanteri ve Kalibrasyon İşlemleri tablolarındaki kayıtlardan yararlanılarak, hiç kalibre edilmemiş, kalibrasyon zamanı geçmiş ve bir yıl içinde kalibrasyon zamanları dolacak olan MÖDT lerin toplam sayıları, Sıcaklık-Basınç Laboratuvarları, Elektronik Laboratuvarı ve Boyut Laboratuvarı sorumluluğunda olanlar için ayrı ayrı belirlenir. 9.2 Yukarıda belirlenen miktarlardan Elektronik ve Boyut Laboratuvarı sorumluluğunda olanlar 11 e ve Sıcaklık- Basınç Laboratuvarları sorumluluğunda olanlar 10 a bölünerek, takip eden ay içinde kalibre edilecek MÖDT lerin sayıları her bir grup (Sıcaklık-Basınç Laboratuvarları, Elektronik Laboratuvarı, Boyut Laboratuvarı) için ayrı ayrı belirlenir. 9.3 Yukarıda belirlenen sayıları tutturabilmek için, en son hangi gelecek kalibrasyon tarihi ne kadar olan MÖDT lerin çağırılacağı, her bir grup için ayrı ayrı belirlenir. 9.4 Her bir grup için ayrı ayrı belirlenmiş olan en son gelecek kalibrasyon tarihlerine kadar olan MÖDT ler için aşağıdaki listeler hazırlanır: NOT 5: Kalibreye çağrı listeleri aşağıdaki bilgileri kapsar: Ünite Kodu, Ünite Adı, MÖDT No MÖDT Adı, Marka, Model, Seri No, Yeri, Gelecek Kalibrasyon Tarihi. 9.5 Kalibrasyona çağrı listeleri müdürlüklere göre gruplandırılarak, yazı ekinde ilgili müdürlüklere gönderilir. 10. KALİBRASYONLARIN YAPILMASI 10.1 Bir MÖDT kalibrasyon için Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarına teslim edildiğinde, Cihaz Kabul Teslim Tutanağı düzenlenir. Bilgisayar ortamındaki Kalibrasyon İşlemleri tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir: MÖDT NO, EKL ye geliş Tarihi. (EKL: Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı) 10.2 İlgili Kalibrasyon iş talimatına uygun olarak MÖDT nin kalibrasyonu yapılır. Kalibrasyon raporu düzenlenir. MÖDT üzerine kalibrasyon etiketi yapıştırılır. 10.3 Bilgisayar ortamındaki Kalibrasyon İşlemleri tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir: 1) Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı nda kalibre edilecek MÖDT ler için kalibreye çağrı listesi, 2) Kullanıldığı yerde kalibre edilecek MÖDT ler için kalibreye çağrı listesi Kalibrasyon/Kontrol Tarihi, Gelecek Kalibrasyon Tarihi, Kalibre/Kontrol Eden, Kalibrasyon/Kontrol Sonucu, Toplam adam-saat. NOT 1: Yukarıdaki kalibrasyon programlama yöntemi ile, her bir laboratuvar grubunun yıllık kalibrasyon iş yükü, yılın ayları arasına dengeli bir şekilde dağıtılmaktadır. NOT 2: Yıllık miktarların 12 yerine 11 ve 10 gibi daha küçük sayılara bölünmesinden amaç, MÖDT leri kalibrasyon zamanları dolmadan daha önce kalibrasyona çağırmak ve çeşitli nedenlerle MÖDT lerin kalibrasyon zamanlarının geçmesi riskini azaltmaktır. NOT 3: Sıcaklık-Basınç Laboratuvarlarına ait miktarın 10 a bölünmesinin nedeni, bu laboratuvarların sorumluluğundaki MÖDT lerin büyük çoğunluğunun kalibrasyonlarının sadece sistem duruşları sırasında yapılabilmesidir. Bu tür MÖDT lerin kalibrasyonları genellikle kullanıldığı yerde yapılmaktadır. NOT 4: Kalibrasyona çağrı listeleri, hiç kalibre edilmemiş ve kalibrasyon zamanı geçmiş MÖDT leri de kapsar. Kalibrasyon / Kontrol Sonucu: MÖDT nin kalibrasyon sonucunda yapılan değerlendirilmesine göre aşağıdaki kodlardan biri girilir: KA: SK: TD: AR: Kalibreli, Sınırlı Kalibreli, Tolerans Dışı, Arızalı. 10.4 Hazırlanan kalibrasyon raporu onaylattırılarak MÖDT nin dosyasına konur. 10.5 MÖDT nin kalibrasyonunun tamamlandığı telefonla kullanıcıya bildirilir. MÖDT kullanıcıya teslim edilirken Cihaz Kabul-Teslim tutanağı imzalattırılır. Gerekirse kalibrasyon raporunun bir nüshası kullanıcıya verilir. Kalibrasyonları sorunsuz olarak sonuçlanan (Kalibreli) MÖDT lerin kalibrasyon raporları özel durumlar dışında 461

kullanıcıya verilmemektedir. Kalibrasyonları sorunlu olarak sonuçlanan (Arızalı, Tolerans dışı, Sınırlı Kalibreli) MÖDT lerin kalibrasyon raporlarının bir nüshası mutlaka kullanıcıya verilir. 11. KALİBRASYON RAPORU DÜZENLENMESİ Kalibrasyon raporlarının formatı ve kapsadığı bilgiler kalibre edilen MÖDT nin türüne göre farklılıklar göstermekle birlikte, genel olarak aşağıdaki bilgileri kapsar: MÖDT No, MÖDT Adı, İmalatçı, Model, Seri No, Ölçüm Aralığı, Okunurluk, skala bölüntüsü, Yeri, Kalibrasyon Talimatı Numarası, Kalibrasyon/Kontrol Tarihi, Gelecek Kalibrasyon Tarihi, Laboratuvar sıcaklığı, Laboratuvar Nemi, Kalibrasyon/Kontrol Sonucu, Kullanılan Ekipmanlar (Adı, Model, Seri No, Gelecek Kalibrasyon Tarihi), Kalibre Eden (İsim, İmza), Onaylayan (İsim, imza), Uygulanan Değerler, Okunan değerler, Hata değerleri, Ölçüm Belirsizliği değerleri, Toleranslar, Tolerans dışı noktalar. NOT: Kalibrasyon sırasında kullanılan çeşitli kayıt, hesaplama ve belirsizlik hesabı formları da kalibrasyon raporuna eklenerek dosyalanır. Ancak bu formlar kullanıcıya verilen kalibrasyon raporlarına eklenmez. 12. ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİ HESAPLARININ YAPILMASI Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarında yapılan kalibrasyonlar için belirsizlik hesapları, Tübitak-UME den alınan eğitim ve UME nin Ölçüm Belirsizliği kitabı doğrultusunda yapılmaktadır. Belirsizlik hesaplarının genel kuralları olmakla birlikte her bir kalibrasyon türü farklı ayrıntılar içermektedir (Örneğin hangi belirsizlik bileşenlerinin dikkate alınacağı, hangi belirsizlik bileşenlerinin ihmal edileceği, hangi formüllerin kullanılacağı gibi). Belirsizlik hesabı teorisi oldukça karmaşık matematiksel formüller ve ayrıntılar içerdiğinden, belirsizlik hesaplarının herkes tarafından tamamen aynı şekilde yapılmasını sağlamak ve hata yapılmasını önlemek amacıyla, kalibrasyon iş talimatlarının her birinde o kalibrasyonla ilgili belirsizlik hesabının nasıl yapılacağı adım adım açıklanmıştır. 13. MÖDT LERİN KALİBRASYON SONUCUNA GÖRE DEĞERLENDİRİLMESİ MÖDT lerin kalibrasyon sonucuna göre değerlendirilmesinde, o MÖDT nin kullanıldığı yerde gerekli olan kullanım toleransı değerleri dikkate alınır. Bir MÖDT nin belirli bir kalibrasyon noktasında tolerans içi sayılması için gerekli koşul aşağıdaki gibidir: Hata + Ölçme Belirsizliği <= Kullanım Toleransı 13.1 MÖDT lerin KALİBRELİ Olarak Değerlendirileceği Durumlar: 1) MÖDT ler tüm fonksiyon ve çalışma aralıklarında tolerans sınırları içinde kalıyorsa, 2) Sabit bir noktaya bağlı olarak ve belirli bir proses parametresini ölçmek için kullanılan MÖDT ler, kullanım aralığı boyunca tolerans sınırları içinde kalıyorsa (kullanım aralığı dışındaki noktalarda tolerans dışı olsalar bile), 3) Tolerans sınırları söz konusu olmayan ve sadece gerçek değerinin belirlenmesi amacıyla kalibre edilen MÖDT ler (Örneğin kantarları kalibre etmede kullanılan 5...6 tonluk referans ağırlıklar). 13.2 MÖDT lerin SINIRLI KALİBRELİ Olarak Değerlendirileceği Durumlar: Az sayıda noktada tolerans dışı olması veya bazı eksiklikleri ve kısmi arızaları nedeniyle, dikkatli kullanılmaması halinde hatalı ölçüme neden olabilecek; kullanılırken dikkat edilmesi ve tolerans dışı noktalarda kullanılmaması gereken MÖDT ler SINIRLI KALİBRELİ olarak değerlendirilirler. Bu MÖDT lerin kullanılıp kullanılmama kararı kullanıcıya bırakılmıştır. Kullanıcı MÖDT yi kullanırken, kalibrasyon raporunda belirtilen eksiklikleri ve tolerans dışı noktaları dikkate almaktan sorumludur. 13.3 MÖDT lerin TOLERANS DIŞI Olarak Değerlendirileceği Durumlar: Kalibrasyonu sonucunda, hatalarının büyüklüğü nedeniyle kullanılmayacak durumda olduğuna karar verilen MÖDT ler TOLERANS DIŞI olarak değerlendirilir. Bu MÖDT ler ancak hataları giderildikten ve tekrar kalibre edildikten sonra kullanılabilirler. 13.4 MÖDT lerin ARIZALI Olarak Değerlendirileceği Durumlar: MÖDT nin kalibreli olarak kullanılması gereken bir fonksiyon veya çalışma aralığındaki arızası nedeniyle kullanılmayacak durumda olduğuna karar verilen MÖDT ler ARIZALI olarak değerlendirilir. 462

14. MÖDT LERİN ETİKETLENDİRİLMESİ 14.1 Kalibrasyon sonucunda KALİBRELİ olarak değerlendirilen MÖDT lere aşağıdaki gibi beyaz renkli KALİBRELİ etiketi yapıştırılır: KALİBRELİ-EKL KLB.TAR : GEL.KLB.TAR: KLB.YAPAN : 14.2 Kalibrasyon sonucunda SINIRLI KALİBRELİ olarak değerlendirilen MÖDT lere aşağıdaki gibi sarı renkli SINIRLI KALİBRELİ etiketi yapıştırılır: SINIRLI KALİBRELİ EKL KLB.TAR : GEL.KLB.TAR: KLB.YAPAN : 14.3 Kalibrasyon sonucunda TOLERANS DIŞI olarak değerlendirilen MÖDT lere aşağıdaki gibi kırmızı renkli TOLERANS DIŞI etiketi yapıştırılır: TOLERANS DIŞI KULLANILMAZ EKL KONT. TAR : KONT. EDEN : 14.4 Kalibrasyon sonucunda ARIZALI olarak değerlendirilen MÖDT lere aşağıdaki gibi kırmızı renkli ARIZALI etiketi yapıştırılır: ARIZALI KULLANILMAZ EKL KONT. TAR : KONT. EDEN : 14.5 Hali hazırda kullanılmayan ve uzun bir süre kullanılmayacağı (örneğin birkaç yıl) tahmin edilen MÖDT ler üzerine, gereksiz yere kalibrasyon yapılmasını önlemek amacıyla, aşağıdaki gibi kırmızı renkli KULLANIMDAN ÖNCE KALİBRE EDİLECEK etiketi yapıştırılır: EKL KULLANIMDAN ÖNCE KALİBRE EDİLECEK 14.6 Kalibrasyon envanterine dahil olan tüm MÖDT lere, yukarıdaki etiketlerin yanı sıra, aşağıdaki gibi beyaz renkli MÖDT NUMARASI etiketi yapıştırılır: XX-YYYY-ZZ EKL 14.7 MÖDT lerin ayar ve onarım yapılarak kalibrasyonlarının geçersiz hale gelmesini ve bu haliyle kullanılmasını önlemek amacıyla MÖDT üzerine: AÇILDIĞINDA KALİBRASYONU GEÇERSİZDİR veya AYAR YAPILDIĞINDA KALİBRASYONU GEÇERSİZDİR gibi etiketler yapıştırılır. 15. MÖDT LERİN KALİBRASYONUNDA İZLENEBİLİRLİĞİN SAĞLANMASI MÖDT lerin kalibrasyonunda, kesintisiz bir karşılaştırma zinciri ile uluslararası veya ulusal standartlara bağlantılı olduğu bilinen kalibreli ekipmanlar kullanılması esastır. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı, kalibrasyonda kullanılan standartlardan, izlenebilir kalibrasyon yeteneğine sahip olduklarını kendi kalibre eder. İzlenebilir kalibrasyon yeteneğine sahip olmadığı standartları ise, izlenebilir kalibrasyon yeteneği olan Erdemir dışı laboratuvarlara kalibre ettirir. Erdemir in şimdiye kadar kalibrasyon hizmeti almış olduğu başlıca firma ve kuruluşlar, UME (Elektrik, Sıcaklık, basınç ve kütle alanlarında kalibrasyon hizmeti alınmıştır.), TSE (Johnson mastarı, Surface plate, açı mastarı, halka mastar, darbe test cihazı, sertlik ölçme cihazı ve çekme test makinası alanlarında kalibrasyon hizmeti alınmıştır.), Simko (Tork transduseri kalibrasyonu hizmeti alınmıştır) ve Metronorm dur (Bağıl nem ölçer kalibrasyonu hizmeti alınmıştır). 16. KAYNAKLAR [1] İ. Dönmez Genel Kalibrasyon Prosedürü Erdemir, 1998 [2] Ş. Alazoğlu, T. Araz Muayene, Ölçme ve Deney Teçhizatlarının Envantere Girilmesi İş Talimatı Erdemir, 2000 [3] Ş. Alazoğlu Kalibrasyon Uygulama İş Talimatı Erdemir, 1998 [4] Ş. Alazoğlu Kalibrasyon Programlama ve Kalibrasyona Çağrı İş Talimatı Erdemir, 1998 [5] Ş. Alazoğlu MÖDT Kalibrasyon Sonucu Değerlendirme ve Etiketlendirme İş Talimatı Erdemir, 1998 [6] Çeşitli MÖDT Kalibrasyonu İş Talimatları, Erdemir, 1997-2000 463